Τὸ σύγχρονο κοινωνικὸ ναρκοπέδιο ἔχει δημιουργηθεῖ ἀπὸ τὸ συνδυασμὸ καταναλωτισμοῦ, αὐξανόμενης ἀνισότητας, ἀνταγωνισμοῦ καὶ φιλαργυρίας ποὺ θεωροῦνται προϋποθέσεις γιὰ μιὰ "ἀνθηρὴ" οἰκονομία. Ἔχουμε ὅλοι μας ἀποπλανηθεῖ νὰ πιστεύουμε πὼς οἱ ἀγορὲς εἶναι ἡ συνταγὴ γιὰ μιὰ καλὴ ζωὴ καὶ ὁ μόνος τρόπος ἐπίλυσης τῶν προβλημάτων της, ἀλλὰ στὴ συνέχεια ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ παρεμποδίζεται ἀπὸ τὴ χρήση αὐτῆς τῆς συνταγῆς. Ἡ ἐπιδίωξη τῆς εὐτυχίας ἐπιχειρεῖται μέσω τοῦ σημερινοῦ μοντέλου "ἀνάπτυξης" τὸ ὁποῖο τὴν καταμετρᾶ μὲ δεῖκτες ὅπως ὁ πλοῦτος, ἡ αὔξηση τῆς ὑλικῆς παραγωγῆς, ἡ ἐπιμέρους ἀνταγωνιστικότητα καὶ ἀντιπαλότητα ἀντὶ τῆς ἀνθρώπινης ὁμοψυχίας, τῆς ποιότητας τῆς ψυχαγωγίας, τῆς ὑγείας, τῆς ἐκπαίδευσης καὶ τῆς προώθησης πολιτιστικῶν δραστηριοτήτων. Ὡς ἐκ τούτου ἕνα ἐρώτημα ποὺ προκύπτει στὸν καπιταλισμὸ τῆς ἰδεολογίας τοῦ τύπου "κέρδος πάνω ἀπ’ ὅλα" εἶναι κατὰ πόσον οἱ χαρὲς τῆς κοινωνικῆς ἐπαφῆς εἶναι σὲ θέση νὰ ἀντικατασταθοῦν ἀπὸ τὴν ἐπιδίωξη συσσώρευσης πλούτου, τὴν ἀπόλαυση ποὺ παρέχεται ἀπὸ τὴν ἀγορὰ ἀναλωσίμων καὶ τὴν τείνουσα πρὸς τὸ ἄπειρο ἰδέα τῆς οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης.
Στὴν ἐπίτευξη τῶν στόχων τοῦ καπιταλιστικοῦ συστήματος ὁ ρόλος τῆς διαδικασίας τοῦ ἀποκλεισμοῦ εἶναι προφανής. Ἡ διαίρεση τῆς κοινωνίας σὲ τάξεις προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη κάποιων "ὑπερ-δραστηρίων" καὶ ἄλλων ἀποκλεισμένων ἀπὸ τὴν οἰκονομική, κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ ζωή. Κοινωνικὸς ἀποκλεισμὸς εἶναι, στὴν πραγματικότητα, ἡ διαδικασία περιθωριοποίησής τῆς "μὴ-πολύτιμης" ἐργασίας δηλαδὴ ἐκείνης ποὺ στερεῖται ἀξίας μὲ τὴ μορφὴ ὑπερκερδοφορίας. Φυσικὰ ὁ ἀποκλεισμὸς χρεώνεται στὸν περιθωριποιημένο ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸν ἐπίσημο ὁρισμὸ τοῦ κοινωνικοῦ ἀποκλεισμοῦ ποὺ εἶναι "ἡ ἀδυναμία κάποιου ἀτόμου νὰ συμμετάσχει ἀποτελεσματικὰ στὴν οἰκονομική, κοινωνική, πολιτικὴ καὶ πολιτιστικὴ ζωή, ἡ ἀποξένωση καὶ ἀποστασιοποίησή του ἀπὸ τὴν κοινωνία". Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἔχει ἐπίσης θεμελιωθεῖ στὸ ὑποσυνείδητο τῆς πλειονότητας ὡς προϊόν της παραδοχῆς ὅτι ἡ ἀμφισβήτηση τῆς οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης, εἶναι πράξη προερχόμενη ἀπὸ "τρελοὺς ἰδεαλιστές". Ἄλλωστε, ὅπως ἐπεσήμανε ὁ Adam Smith, ἡ διαθεσιμότητα φρέσκου ψωμιοῦ στὴν ἀγορὰ ὀφείλεται στὴν ἀπληστία τοῦ φούρναρη καὶ ὄχι στὸν ἀλτρουισμό του, τὴ φιλανθρωπική του διάθεση, ἢ τὴν ἠθική του. Τὸ συμπέρασμα λοιπὸν εἶναι πὼς ὁ ἀλτρουισμὸς ἔρχεται σὲ πλήρη ἀντίθεση μὲ μιὰ "ἀνθηρὴ οἰκονομία". Μπορεῖ νὰ ὑπάρχει τὸ ἕνα ἢ τὸ ἄλλο, ἀλλὰ σχεδὸν ποτὲ καὶ τὰ δύο μαζί...
Θὰ πρέπει νὰ σημειωθεῖ ἐδῶ πὼς δὲν εἶναι μόνο τὰ μεμονωμένα ἄτομα στὰ ὁποῖα μπορεῖ ὁ ἀποκλεισμὸς νὰ ἐπιβληθεῖ ἀλλὰ ἡ διαδικασία μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστεῖ σὲ ἐπίπεδο κοινωνιῶν ἢ κρατῶν. Αὐτὴ ἡ διαδικασία ἐμπεριέχει μία ἐξαιρετικὰ ἄνιση γεωγραφία ἔνταξης καὶ ἀποκλεισμοῦ, καὶ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ἀπενεργοποίηση μεγάλων τμημάτων πληθυσμοῦ ποὺ μπορεῖ νὰ ζοῦν σὲ γειτονικὲς περιοχὲς ἐνῶ ταυτόχρονα ἐπιτρέπει τὴ σύνδεση καὶ τὸν συνεντοπισμὸ ἀτόμων ποὺ ζοῦν χιλιάδες χιλιόμετρα μακρυά, μέσῳ τῆς τεχνολογίας τῆς πληροφορικῆς. Ἔτσι κοινωνίες ἢ κράτη ποὺ στεροῦνται ἢ ἀποκλείονται ἀπὸ τὴν πρόσβαση στὴ βασικὴ τεχνολογικὴ ὑποδομὴ ποὺ παρέχει τὴ δυνατότητα ἐπικοινωνίας, καινοτομίας, παραγωγῆς, καὶ κατανάλωσης παρακάμπτονται ἀπὸ τὴ ροὴ τοῦ πλούτου, ἐνὦ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ δυνατότητα συνεντοπισμοῦ καὶ συμπερίληψης προσφέρεται σὲ ὁτιδήποτε ἢ ὁποιονδήποτε μπορεῖ νὰ προσθέσει ἀξία στὸ παγκόσμιο δίκτυο συσσώρευσης κέρδους πληροφορίας καὶ κατὰ συνέπεια ἐξουσίας.
Τέλος οἱ σποραδικὲς ἐξεγέρσεις ποὺ ἐμφανίζονται πρόσφατα στὶς καπιταλιστικὲς κοινωνίες διαφέρουν ἀπὸ τὶς ἐπαναστάσεις τοῦ παρελθόντος, τῶν πεινασμένων, τῶν ἐξαθλιωμένων, ἢ τῶν καταπιεσμένων ἐθνικῶν ἢ θρησκευτικῶν μειονοτήτων. Παρόλο ποὺ ἡ δυσαρέσκεια τῆς νεολαίας λόγῳ τῆς ἔλλειψης εὐκαιριῶν στὴν ἐκπαίδευση καὶ τὴν ἐργασία εἶναι σαφής, δὲν ὑπῆρξε κανένα καμμένο πανεπιστήμιο, ἀλλὰ βανδαλισμὸς καὶ λεηλασίες καταστημάτων. Ἄρα ἡ "ἀνταρσία" καὶ οἱ ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν "ἐξεγέρσεις" ἢ ἡ "ἀγανάκτηση" δὲν εἶναι παρὰ ἐπαναστάσεις τῶν ἀπογοητευμένων καταναλωτῶν. Ἡ ἀπάντηση λοιπὸν στὸ ἐρώτημα γιατί γιὰ παράδειγμα οἱ νεαροὶ ποὺ βανδάλισαν τὰ καταστήματα τοῦ Λονδίνου, εἶναι θυμωμένοι, δὲν βρίσκεται στὴν ἐπιδίωξη "ἀλλαγῆς" τῆς σημερινῆς κοινωνίας μὲ μία ἄλλη, ποὺ θὰ ἦταν περισσότερο ἀνθρώπινη, καὶ θὰ ἔδινε περισσότερες εὐκαιρίες γιὰ μιὰ ἀξιοπρεπῆ ζωή. Στὴν περίπτωση αὐτὴ οἱ ἐξεγερμένοι ἔκαναν μία προσπάθεια νὰ συμμετάσχουν στὶς τάξεις τῶν καταναλωτῶν ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχουν ἀποκλειστεῖ.
Κάπως ἀλλοιῶς ἦταν κάποτε...
Στὴν ἐπίτευξη τῶν στόχων τοῦ καπιταλιστικοῦ συστήματος ὁ ρόλος τῆς διαδικασίας τοῦ ἀποκλεισμοῦ εἶναι προφανής. Ἡ διαίρεση τῆς κοινωνίας σὲ τάξεις προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη κάποιων "ὑπερ-δραστηρίων" καὶ ἄλλων ἀποκλεισμένων ἀπὸ τὴν οἰκονομική, κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ ζωή. Κοινωνικὸς ἀποκλεισμὸς εἶναι, στὴν πραγματικότητα, ἡ διαδικασία περιθωριοποίησής τῆς "μὴ-πολύτιμης" ἐργασίας δηλαδὴ ἐκείνης ποὺ στερεῖται ἀξίας μὲ τὴ μορφὴ ὑπερκερδοφορίας. Φυσικὰ ὁ ἀποκλεισμὸς χρεώνεται στὸν περιθωριποιημένο ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸν ἐπίσημο ὁρισμὸ τοῦ κοινωνικοῦ ἀποκλεισμοῦ ποὺ εἶναι "ἡ ἀδυναμία κάποιου ἀτόμου νὰ συμμετάσχει ἀποτελεσματικὰ στὴν οἰκονομική, κοινωνική, πολιτικὴ καὶ πολιτιστικὴ ζωή, ἡ ἀποξένωση καὶ ἀποστασιοποίησή του ἀπὸ τὴν κοινωνία". Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἔχει ἐπίσης θεμελιωθεῖ στὸ ὑποσυνείδητο τῆς πλειονότητας ὡς προϊόν της παραδοχῆς ὅτι ἡ ἀμφισβήτηση τῆς οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης, εἶναι πράξη προερχόμενη ἀπὸ "τρελοὺς ἰδεαλιστές". Ἄλλωστε, ὅπως ἐπεσήμανε ὁ Adam Smith, ἡ διαθεσιμότητα φρέσκου ψωμιοῦ στὴν ἀγορὰ ὀφείλεται στὴν ἀπληστία τοῦ φούρναρη καὶ ὄχι στὸν ἀλτρουισμό του, τὴ φιλανθρωπική του διάθεση, ἢ τὴν ἠθική του. Τὸ συμπέρασμα λοιπὸν εἶναι πὼς ὁ ἀλτρουισμὸς ἔρχεται σὲ πλήρη ἀντίθεση μὲ μιὰ "ἀνθηρὴ οἰκονομία". Μπορεῖ νὰ ὑπάρχει τὸ ἕνα ἢ τὸ ἄλλο, ἀλλὰ σχεδὸν ποτὲ καὶ τὰ δύο μαζί...
Θὰ πρέπει νὰ σημειωθεῖ ἐδῶ πὼς δὲν εἶναι μόνο τὰ μεμονωμένα ἄτομα στὰ ὁποῖα μπορεῖ ὁ ἀποκλεισμὸς νὰ ἐπιβληθεῖ ἀλλὰ ἡ διαδικασία μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστεῖ σὲ ἐπίπεδο κοινωνιῶν ἢ κρατῶν. Αὐτὴ ἡ διαδικασία ἐμπεριέχει μία ἐξαιρετικὰ ἄνιση γεωγραφία ἔνταξης καὶ ἀποκλεισμοῦ, καὶ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ἀπενεργοποίηση μεγάλων τμημάτων πληθυσμοῦ ποὺ μπορεῖ νὰ ζοῦν σὲ γειτονικὲς περιοχὲς ἐνῶ ταυτόχρονα ἐπιτρέπει τὴ σύνδεση καὶ τὸν συνεντοπισμὸ ἀτόμων ποὺ ζοῦν χιλιάδες χιλιόμετρα μακρυά, μέσῳ τῆς τεχνολογίας τῆς πληροφορικῆς. Ἔτσι κοινωνίες ἢ κράτη ποὺ στεροῦνται ἢ ἀποκλείονται ἀπὸ τὴν πρόσβαση στὴ βασικὴ τεχνολογικὴ ὑποδομὴ ποὺ παρέχει τὴ δυνατότητα ἐπικοινωνίας, καινοτομίας, παραγωγῆς, καὶ κατανάλωσης παρακάμπτονται ἀπὸ τὴ ροὴ τοῦ πλούτου, ἐνὦ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ δυνατότητα συνεντοπισμοῦ καὶ συμπερίληψης προσφέρεται σὲ ὁτιδήποτε ἢ ὁποιονδήποτε μπορεῖ νὰ προσθέσει ἀξία στὸ παγκόσμιο δίκτυο συσσώρευσης κέρδους πληροφορίας καὶ κατὰ συνέπεια ἐξουσίας.
Τέλος οἱ σποραδικὲς ἐξεγέρσεις ποὺ ἐμφανίζονται πρόσφατα στὶς καπιταλιστικὲς κοινωνίες διαφέρουν ἀπὸ τὶς ἐπαναστάσεις τοῦ παρελθόντος, τῶν πεινασμένων, τῶν ἐξαθλιωμένων, ἢ τῶν καταπιεσμένων ἐθνικῶν ἢ θρησκευτικῶν μειονοτήτων. Παρόλο ποὺ ἡ δυσαρέσκεια τῆς νεολαίας λόγῳ τῆς ἔλλειψης εὐκαιριῶν στὴν ἐκπαίδευση καὶ τὴν ἐργασία εἶναι σαφής, δὲν ὑπῆρξε κανένα καμμένο πανεπιστήμιο, ἀλλὰ βανδαλισμὸς καὶ λεηλασίες καταστημάτων. Ἄρα ἡ "ἀνταρσία" καὶ οἱ ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν "ἐξεγέρσεις" ἢ ἡ "ἀγανάκτηση" δὲν εἶναι παρὰ ἐπαναστάσεις τῶν ἀπογοητευμένων καταναλωτῶν. Ἡ ἀπάντηση λοιπὸν στὸ ἐρώτημα γιατί γιὰ παράδειγμα οἱ νεαροὶ ποὺ βανδάλισαν τὰ καταστήματα τοῦ Λονδίνου, εἶναι θυμωμένοι, δὲν βρίσκεται στὴν ἐπιδίωξη "ἀλλαγῆς" τῆς σημερινῆς κοινωνίας μὲ μία ἄλλη, ποὺ θὰ ἦταν περισσότερο ἀνθρώπινη, καὶ θὰ ἔδινε περισσότερες εὐκαιρίες γιὰ μιὰ ἀξιοπρεπῆ ζωή. Στὴν περίπτωση αὐτὴ οἱ ἐξεγερμένοι ἔκαναν μία προσπάθεια νὰ συμμετάσχουν στὶς τάξεις τῶν καταναλωτῶν ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχουν ἀποκλειστεῖ.
Κάπως ἀλλοιῶς ἦταν κάποτε...
| Jefferson Airplane – Plastic Fantastic Lover | Jefferson Airplane- Rock Me Baby |
Καθώς συμφωνώ εν γένει με τις διαπιστώσεις των τριών πρώτων παραγράφων, θα προχωρήσω σε κάποια σχόλια αναφορικά με το περιεχόμενο της τελευταίας παραγράφου του κειμένου, υπό ένα -κατά τη γνώμη μου- πιο επεξηγηματικό πρίσμα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠιστεύω ότι θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε, ως ένα βαθμό, αυτή τη συμπεριφορά που περιγράφεις αν στην εξίσωση προσθέταμε τον υποσυνείδητο φόβο. Έτσι το ερώτημα: “γιατί οἱ νεαροὶ ποὺ βανδάλισαν τὰ καταστήματα τοῦ Λονδίνου, εἶναι θυμωμένοι; ” θα μπορούσε να μετατραπεί στο “γιατί είναι φοβισμένοι;”
Πιστεύω ότι ο υποσυνείδητος φόβος είναι όπως το πετρέλαιο στη θάλασσα: επιπλέει στον ωκεανό των συναισθημάτων μας και -σε μεγάλες συγκεντρώσεις- μία μόνο σπίθα είναι ικανή να οδηγήσει στην ανάφλεξη.
Φοβάμαι (!) ότι ίσως δίνω σπουδαιότερη σημασία στο φόβο από αυτή που του αναλογεί. Θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι ακόμα και η απληστία μπορεί να ερμηνευθεί , σε πρώτο στάδιο, ως ο φόβος της χαμένης ευκαιρίας και σε δεύτερο επίπεδο ως ο φόβος της αποτυχίας και της καταστροφής (τραβηγμένο - το παρδέχομαι). Είναι όμως γεγονός ότι, όταν ο φόβος μας κατακλύζει, τείνουμε να μεγαλοποιούμε τους κινδύνους, αισθανόμαστε απειλή ακόμα κι εκεί που δεν υπάρχει και καταλήγουμε να γινόμαστε εσωστρεφείς, αποκλείοντας, πρόθυμα, τον εαυτό μας από το σύνολο. Τέλος, ακριβώς επειδή ο φόβος επιπλέει, καλύπτει τα πάντα και συνεπικουρούμενος από την πνευματική ρηχότητα, μας αποτρέπει από το να εντοπίσουμε τις πραγματικές αιτίες των προβλημάτων. Το αποτέλεσμα είναι η οργή των νέων να στρέφεται εναντίων των συμβόλων του καταναλωτισμού (και όχι εναντίων των συμβόλων της εκπαίδευσης και της εργασίας που είναι το πραγματικό πρόβλημα, όπως σωστά διαπιστώνεις) επειδή επικρατεί ο φόβος ότι αυτή η ζωή -έτσι όπως διαφημίζεται- δεν είναι για εκείνους. Οποιαδήποτε προσπάθεια αναζήτησης των πραγματικών αιτίων αναστέλλεται αυτόματα από την ρηχότητα φόβου και αμορφωσιάς.
Ο φόβος είναι ένας παράγοντας που θα πρέπει ασφαλώς να ληφθεί υπόψη. Έχω την εντύπωση όμως πως ο φόβος είναι παρών και στις σύγχρονες, όπως ήταν και στις παλιότερες εξεγέρσεις, αλλά ο συμβολισμός των πράξεων των φοβισμένων είναι διαφορετικός. Η αντίδραση του φοβισμένου είναι ευθέως ανάλογη του μεγέθους του φόβου του. Με βάση τον ισχυρισμό αυτό ο βανδαλισμός και η λεηλασία καταστημάτων δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο αντικατοπτρισμός της αρπακτικής αγριότητας των εταιρειών, των επίσημων κερδοσκοπικών οργανισμών, και όλων εκείνων που προσποιούνται πως “δεν τρέχει τίποτα” προκειμένου ανενόχλητοι να εξακολουθήσουν να ικανοποιούν το πραγματικό τους κίνητρο που είναι το υπερκέρδος. Η αγριότητα της ανταρσίας των “φοβισμένων” είναι λοιπόν το είδωλο της αρπακτικής αγριότητας των “εκφοβιστών” τους.
ΑπάντησηΔιαγραφήΤο σχόλιό σας περί εσωστρέφειας και εθελούσιας απομόνωσης από το σύνολο, μου δίνει την αφορμή να σχολιάσω πως στο παρελθόν η μαζικότητα και η ενότητα της εξέγερσης μπορούσε να επηρεάσει τη θετική της έκβαση. Στους σύγχρονους καιρούς και δεδομένου ότι η αιτία της εξέγερσης του καθενός είναι διαφορετική και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ακαθόριστο και συνεπώς ίσως όχι κοινή επιθυμία όλων η σημασία της ενότητας είναι ίσως μικρότερη.