Ὁ ἀρτιμελής μέ τό ἀσανσέρ ἡ πατερίτσα μέ τίς σκάλες...

Μασκαρᾶ γκρέκο μασκαρᾶ...( Γιάννης Μηλιώκας)

Ζούγκλα δὲν σημαίνει ἀναγκαστικὰ τίγρεις, λιοντάρια, ὀργιώδης βλάστηση, καὶ « ἀπολίτιστοι» - σύμφωνα μὲ τὴν δυτικοευρωπαϊκὴ ὑπεροψία καί ὑποκρισία - ἄγριοι. Ἡ κατ’ ἐξοχὴν ζούγκλα δὲν βρίσκεται στὴν Ἀφρική. Ἐνυπάρχει στὶς σύγχρονες μεγαλουπόλεις ὡς κοινωνικὴ ἀποξένωση πού τροφοδοτεῖ τὴν «ἀνάπτυξη» καὶ τὴν «προόδο». Ὡς ἀντίβαρο αὐτοῦ του συνειδητοῦ ἀτομισμοῦ ὑπάρχει ὅμως μία διατήρηση τῆς κοινωνικότητος σὲ ἀλλά  ἐπίπεδα: ἡ προθυμία τοῦ πωλητοῦ ἑνὸς καταστήματος ἡ ἑνὸς γκαρσονιοῦ ἀπέναντι στὸν πελάτη ἤ ὁ σεβασμός καί ἡ εὐγένεια στήν συναναστροφή τῆς καθημερινότητος εἶναι μερικά ἀπό αὐτά.

Ἡ κοινωνικὴ ζούγκλα στὴν Ἑλλάδα εἶναι τρισχειρότερη ἀπὸ ὅτι σὲ μία δυτικοευρωπαϊκὴ μεγαλούπολη. Τὶς ὅποιες ἀμφιβολίες εἶχε στεριώσει τὸ νεοελληνικὸ παραμύθι μέσα μου, τίς γκρέμισε ἡ ἐμπειρία πού ὡς συνοδὸς ἀπέκτησα τὸν τελευταῖο μῆνα σὲ διαδρόμους καὶ θαλάμους νοσοκομείων. Δέν στοχεύω τό προσωπικό τοῦ συστήματος ὑγείας ἀλλά τόν «λαό». Σὲ ἀσανσὲρ 10 ἀτόμων νὰ μπουκάρουν 15, ἀδιαφορῶντας, χαζογελῶντας ἡ καθησυχάζοντας ὑποτιμητικὰ ἐμένα τὸν φοβιτσιάρη παράξενο « μὴ φοβᾶσαι φίλε δὲν χαλάει... ἔχω ἀνεβοκατέβει χιλιάδες φορές…» Νὰ στριμώχνονται στὴν πόρτα καὶ νὰ ἀφήνουν ἔξω τὸ καροτσάκι μὲ τὸν τραυματία. Στὸν θάλαμο τριῶν,  ἤ καὶ πραπάνω ἀσθενῶν, τὸ σόϊ τοῦ ἑνὸς νὰ καταλαμβάνει ὅτι καρέκλα ὑπάρχει καὶ νὰ δημιουργεῖ τὴν γνωστὴ ψευτοεγκάρδια ἀτμόσφαιρα καφενείου. Στοὺς προθαλάμους τῶν ὀρόφων ὅσοι ἄτυχοι τραυματίες μὲ πατερίτσες δὲν βροῦν κάθισμα εἶναι ὄχι μόνον ἀναγκασμένοι νὰ στηρίζονται στὸν τοῖχο, ἀλλὰ καὶ νὰ ἀνέχονται κινητὰ καὶ ζωντανὲς ρωμέϊκες συνομιλίες τέτοιας ἔντασης, πού ὧρες ὧρες θυμίζει τὰ ἀποδυτήρια τοῦ γηπέδου Καραϊσκάκη. Δέν στοχεύω τό ἐπί μέρους ἀλλά τήν γενικώτερη νοοτροπία πού τό γεννᾶ καί τό ἀνέχεται.

Καταλήγω ὅτι στὴν Ἑλλάδα ἡ λεγόμενη ἐπικοινωνία εἶναι περίπου ταυτόσημη τῆς ἐπιθετικότητος ἤ τῆς πλήρους ἀδιαφορίας γιὰ τὸν διπλανό. Κάθε λαός ὡς φυσική ὀντότητα εἶναι ἱκανός για το καλύτερο ἤ για το χειρότερο,  ἀναλόγως τῶν συνθηκῶν.  Ἰσχυρίζομαι λοιπόν ὅτι ὁ σημερινός νεοέλληνας ἀπό τήν κορυφή πού ἤτανε ἔχει πιάσει πάτο λόγῳ τοῦ ἐπίπλαστου τῆς ἐθνικῆς του ίδεολογίας. Δεν τοῦ φταῖνε οὔτε οἱ Ἑβραῖοι,  οὔτε οἱ Τοῦρκοι, ὅπως πολύ σωστά ἰσχυρίζεται ὁ κ. Κιτσίκης στήν ἀνάρτησή του ἐδῶ,  ἀλλά οὔτε οἱ ἐπάρατοι Φράγκοι ὅπως λαθεμένα ἰσχυρίζεται στό ἴδιο ἄρθρο… Ἡ νεοελληνική διαστροφὴ, πού ὡραιοποιεῖται ὡς μεσογειακὸ ταμπεραμέντο !!!, ὀφείλεται σχεδὸν κατ’ ἀποκλειστικότητα στὴν ἐπίπλαστη ἐθνικὴ ἰδεολογία δυτικῆς προέλευσης ἀλλά ἀπό πάνω μέχρι κάτω ἑλλαδικῆς ἀποδοχῆς καί εὐθύνης. Πού ἐνῷ κανεὶς δὲν τὴν καταλαβαίνει ὅλοι τὴν ὑφίστανται, καὶ κατὰ συνέπεια ὅλοι θεωροῦν ὑπαίτιο τὸν διπλανό τους. Ἐξ  οὗ και ὁ διαρκής ἑλλαδικός κοινωνικός ἐμφύλιος. Ἡ μόνη συλλογικότητα πού στέριωσε κάτω ἀπὸ τὰ ἐθνικὰ μυθεύματα εἶναι ἡ διασκέδαση στὰ μπουζουκομάγαζα, σκυλάδικα καὶ διάφορα νυχτερινὰ κέντρα, πού ἀκόμα καὶ ἐκεῖ ὁ καθένας ὑπάρχει ὡς ἄτομο ἕτοιμο νὰ πλακωθεῖ μὲ τὸν διπλανό του… Γιά τά οὐσιώδη τῆς κακοδαιμονίας δέν φταῖνε οὔτε οἱ τοκογλύφοι δανειστές.

Σὲ προηγούμενες ἀναρτήσεις διαβάσαμε τὸ βιβλίο τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΚΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ (1)  ἕως  (8). Τὸ βιβλίο ἐκυκλοφόρησε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1975 ἐξόδοις τοῦ συγγραφέως, νοιώθοντας στὸ πετσὶ του τὴν «ἀποκατάσταση τῆς κοινοβουλευτικῆς δημοκρατίας» καὶ τὴν ἐλευθερία τῆς ἔκφρασης χωρὶς ἀπαγορεύσεις, ἡ ὁποία ἐνσαρκωνόταν στὴν καλὴ διάθεση τοῦ κάθε «δημοκράτη» ἐκδότη καὶ βιβλιοπώλη … Τὸ 1988 τὸ βιβλίο ἐπανακυκλοφόρησε ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις ΡΟΕΣ, μὲ ἕναν πρόλογο ἰδιαίτερα ἐκτεταμένο. Αὐτὸ τὸν πρόλογο θὰ δοῦμε στὴν σημερινὴ καὶ προσεχεῖς ἀναρτήσεις. Θὰ καταλάβουμε καλύτερα α) γιατί οἱ πλούσιες ἀρετὲς τοῦ νεοέλληνος μποροῦν νὰ ἀποδώσουν ὅπως στό παρελθόν μόνον ὑπὸ καθεστὼς ἐθνικῆς πολυμορφίας, καὶ ὄχι ἑνός ἀγοραίου πολυπολιτισμοῦ -πρώτης ὕλης κοινωνικῶν ἀναταραχῶν και χάους, β) γιατί ἡ ἀνάπτυξη δὲν εἶναι ὑπόθεση μεταρρυθμίσεων καὶ διαρθρωτκῶν ἀλλαγῶν ἀλλὰ προϋποθέτει τήν σύγκρουση μὲ τὶς νοοτροπίες τοῦ ἑλλαδισμοῦ καὶ τοῦ εὐρωλιγουρισμοῦ.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ( ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1988)

( τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη)

Τὸ βιβλίο τοῦτο ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἱστορικὴ ταυτότητα τῶν νεοελλήνων. Ἀκοῦμε συνήθως νὰ γίνεται λόγος γιὰ πολιτιστικὴ καὶ ἐθνικὴ ταυτότητα τῶν λαῶν. Ἀπὸ αὐτὰ κανένα δὲν εἶναι τὸ ἄμεσο θέμα τοῦ βιβλίου μας. Ἡ πολιτιστικὴ ταυτότητα ἑνὸς λαοῦ κατ ἀρχὴν μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι —καὶ σπανίως εἶναι — ἀποκλειστικὸ χαρακτηριστικό τοῦ ἰδίου. Ἐπὶ παραδείγματι, ἡ πολιτιστικὴ ταυτότητα τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν εἶναι λίγο-πολὺ σὲ ὅλους κοινή. Ἔτσι ἀκριβῶς καὶ ἡ πολιτιστικὴ ταυτότητα τῶν σημερινῶν Ἑλλήνων δὲν εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη τῶν Σέρβων, τῶν Βουλγάρων, τῶν Ἀλβανῶν, καὶ ἐν πολλοῖς τῶν Τούρκων. Ἡ τέτοια ὑφή τῶν πραγμάτων ἔγκειται ἁπλῶς στὴν κοινὴ ἱστορία καὶ συμβίωση. Ἄρα, μιλῶντας γιὰ τὴν πολιτιστική ταυτότητα τῶν Ἑλλήνων, δὲν θὰ μιλούσαμε γιὰ κάτι τὸ συγκεκριμένο. Τὸ ἴδιο καὶ γιὰ τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα.

Ἡ ἐθνικὴ ταυτότητα τῶν λαῶν συνιστᾶ τὸ εἰδικὸ στοιχεῖο τῆς κρατικῆς των διαμόρφωσης καὶ κατὰ τοὺς νεώτερους χρόνους, εἰδικὰ στὸν χῶρο τῆς Εὐρώπης ὅπου κυρίως προέκυψε, τὸ σύνολο τῶν ἐπὶ μέρους τρόπων μὲ τοὺς ὁποίους ἐπῆλθε συμμετοχὴ τῶν μαζῶν στὴν ἐξουσία. Οἱ τρόποι αὐτοί, ἐνῷ βασικὰ ἐξέφραζαν τὴν ἴδια ἱστορική, κοινωνικὴ καὶ πολιτιστικὴ διαδικασία, δὲν ὑπῆρξαν ἀκριβῶς ἴδιοι γιὰ ὅλους τοὺς λαούς. Στὴν Γαλλία π.χ. ἀπαιτήθηκε μιὰ ἐπανάσταση, στὴν Σουηδία ὄχι. Τὸ σύνολο τῶν ἐπὶ μέρους αὐτῶν τρόπων καὶ τὰ ὅσα αὐτοὶ προϋποθέτουν καὶ συνεπάγονται ἐπὶ ἰδεολογικοῦ ἐπιπέδου, συνιστοῦν τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα. Μέσα στὴν ἑνιαία ἔτσι ἔννοια τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, μιλοῦμε γιὰ γερμανική, γαλλικὴ ἤ ἀγγλικὴ ταυτότητα.

Τὰ πράγματα μὲ τὴν Ἑλλάδα δὲν εἶναι τόσο ἁπλᾶ. Μὲ τὴν τελικὴ ἐπικράτηση τῆς ἀποικιοκρατίας κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα προέκυψε βέβαια στὴν γενικὴ λεκτικὴ χρήση ὁ ὅρος τοῦ ἔθνους-κράτους, ὄχι ὅμως πάντα μὲ τὴν ἀπαιτούμενη σαφήνεια τῆς ἐννοίας τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος. Καὶ τοῦτο λόγῳ τῆς τεχνικῆς διαδικασίας καὶ συντομίας τῶν πραγμάτων. Ἔτσι π.χ. δὲν εἶναι ἀκριβῶς γνωστὸ ποιὰ εἶναι τὰ εἰδικὰ στοιχεῖα πού συγκροτοῦν τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα ἑνὸς Παλαιστινίου ὡς πρὸς ἐκείνην ἑνὸς Ἰορδανοῦ, ἤ ἑνὸς Λίβυου ὡς πρὸς ἐκείνην ἑνὸς Ἀλγερινοῦ. Ὅτι ἡ ἀσάφεια συνείδησης τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος πολλῶν σημερινῶν λαῶν παίζει τὸν πρῶτον ρόλο γιὰ τὴν κοινωνικὴ τους ὕπαρξη καὶ πολιτικὴ συμπεριφορά, εἶναι ἕνα θέμα πού δὲν μποροῦμε νὰ συζητήσωμε ἐδῶ παραπέρα. Ὡς πρὸς τὴν θεματικὴ τοῦ βιβλίου μας εἶναι ἁπλῶς ἀρκετὸ νὰ ποῦμε, ὅτι ἕνα ἀπὸ τὰ πρῶτα κράτη πού ἐδημιουργήθηκαν μὲ ἐγγενῆ τὴν ἀσάφεια τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος ὑπῆρξε ἡ Ἑλλάδα.

 Ἂν συνεπῶς κανεὶς ἤθελε ν΄ ἀσχοληθῆ μὲ τὴν ἀποκλειστικὴ διερεύνηση αὐτοῦ τοῦ πράγματος, δύο ἐκδοχὲς εἶχε: ἤ νὰ κινηθῆ μέσα στὰ πλαίσια τῆς παραδεδομένης «ἐθνικῆς ἱστοριογραφίας», στὰ «ἀπομνημονεύματα» τῶν «ἡρώων» ἀγωνιστῶν καὶ τῶν «νεομαρτύρων ἁγίων», ἤ νὰ καταφύγη στὰ μεγάλα κριτήρια τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν (ἐξάρτηση, ὑπανάπτυξη κ.λπ.), τὰ ὁποῖα ὅμως, ἀκριβῶς λόγῳ τῆς γενικότητας των, πολὺ λίγα ἑρμηνεύουν ἑκάστοτε ἀπὸ τὴν συγκεκριμένη περίπτωση κάθε χώρας. Τὰ χαρακτηριστικά τῆς ἐξάρτησης εἶναι σήμερα λίγο-πολὺ γνωστὰ γιὰ ὅλες τὶς καθυστερημένες τεχνολογικὰ χῶρες, αὐτὸ ὅμως πού κυρίως χρειάζεται εἶναι ἡ κατανόηση τῶν μηχανισμῶν πού ἀναπαράγουν αὐτὴ τὴν ὑπανάπτυξη. Καὶ αὐτοὶ εἶναι κατ ἐξοχὴν ἰδεολογικοί.

Ὅτι σήμερα μιὰ κάποια ἀνάπτυξη τοῦ τρίτου κόσμου ἀποτελεῖ ἐπείγουσα ἐπιταγὴ γιὰ τοὺς τεχνολογικὰ ἀνεπτυγμένους, εἶναι πάρα πολὺ γνωστὸ (βλ. π.χ. H.Elsenhans: Nord- Sud Beziehungen, 2. Auf 1987). Καὶ ὅτι ἐπίσης ἡ ὑπανάπτυξη (δηλαδὴ ἡ ἀδυναμία συντονισμοῦ πολλῶν χωρῶν μὲ τὰ τεχνολογικὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς μας) ὀφείλεται κυριώτατα καὶ ἀποκλειστικὰ στὴν κουλτούρα τους, εἶναι ἀκόμα γνωστότερο. Εἰδικά μάλιστα γιὰ τὴν περιοχὴ τῆς Μέσης Ἀνατολῆς, τὴν πιὸ ἄμεσα ἐνδιαφέρουσα τὴν Εὐρώπη μιὰ καὶ ἀποτελεῖ τὸν ἱστορικὸ ζωτικό της χῶρο, διάφοροι ἐρευνητές, ὅπως π.χ. ὁ D. Lerner, σὲ εἰδικὲς ἐπὶ τούτου μελέτες των, βλέπουν μόνον στὸν τομέα τῆς Δημόσιας Ἐπικοινωνίας μίαν δυνατότητα μεταβολῆς τοῦ ἀποστεωμένου ἰδεολογικοῦ οἰκοδομήματος τῶν χωρῶν αὐτῶν — στὶς ὁποῖες βέβαια καὶ ἡ Ἑλλάδα ἰδεολογικὰ περιλαμβάνεται— καὶ τὸν κάποιο στοιχειώδη συντονισμό τους πρὸς τὰ σύγχρονα δεδομένα (πρβλ. R. König ( Hsg): Soziologie, 1967, σελ. 190). Τὸ πρόβλημα ὅμως κι ἐδῶ παραμένει, κατὰ πόσον μποροῦν τὰ μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας στὶς χῶρες αὐτὲς, καὶ στὴν Ἑλλάδα ἰδιαίτερα, νὰ χειραφετηθοῦν ἔναντι τῶν ὑπαρχόντων θεσμῶν ὅπως τὸ σχολεῖο, ἡ ἐκκλησία, τὰ κόμματα κ.λπ. Θεσμῶν δηλαδὴ πού ἀναπαράγουν κατ' ἐξοχὴν τὶς ὑπάρχουσες ἰδεολογίες καὶ μέσα στὶς ὁποῖες λειτουργοῦν. Τὸ πρόβλημα μὲ ἀλλά λόγια εἶναι, κατὰ πόσον μπορεῖ νὰ ὑπάρξη διαχωρισμὸς Κοινωνίας καὶ Κράτους. Εἶναι ἕνα πρόβλημα πού μεταξὺ τῶν μέσων μαζικῆς ἐπικοινωνίας ἀφορᾷ κυρίως στὶς ἐφημερίδες, διότι εἶναι ἀκριβῶς μέσῳ αὐτῶν πού μπορεῖ νὰ δημιουργηθῆ ἡ λεγόμενη Διανόηση ( Intelligentsia) — ὁ ἀπαραίτητος δηλαδὴ ὅρος γιὰ τὸν ὁποιονδήποτε μικρὸν ἤ μεγάλον παραπάνω διαχωρισμό.

 Ὅσο στὴν χώρα μας οἱ ὑπουργοὶ μποροῦν νὰ τηλεφωνοῦν στὶς ἐφημερίδες καὶ τὴν τηλεόραση γι αὐτὰ πού γρὰφονται καὶ προβάλλονται χωρὶς νὰ δημιουργεῖται αὐτομάτως σκάνδαλο, τὸ πρόβλημα τῆς ἐγχώριας ἰδεολογίας θὰ παραμένη βέβαια ἕνα ἁπλὸ θέμα ἀναπαραγωγῆς διὰ τῶν σχολικῶν βιβλίων. Ὅσο εὔκολο ὅμως κι ἂν εἶναι ἕνα τηλεφώνημα, δὲν παύει νὰ δημιουργῆ ἕνα ἄλλο πρόβλημα πού θέτει ἐν ἀμφιβὸλῳ τὴν ἴδια τὴν ἰσχὺ τοῦ κοινοβουλευτικοῦ συστήματος στὸν τόπο μας: νὰ διατηρῆ τὸν μέσον ὅρο ἀναγνωστῶν ἐφημερίδων ἀπὸ τὸν πρῶτον παγκόσμιο πόλεμο σταθερόν— στοὺς 450.000 περίπου ἀναγνῶστες!... (βλ. π.χ. Η. Ρrakke κ.α.: Handbuch der Weltresse τόμ. A, 1970, σελ. 175 κ.ε. Κατὰ νεώτερες μετρήσεις τῆς UNESCO, αὐτὸς κυμαίνεται περίπου στὸ 6%).

 Ὅτι ἡ μελέτη τῆς ἰδεολογίας καθ ἑαυτῆς παίζει τὸν πρῶτον ρόλο γιὰ ὅλα τὰ παραπάνω, εἶναι ἕνα πρᾶγμα αὐτονόητο. Μιὰ τέτοια προσπάθεια ἐφιλοδόξησε ν' ἀποτελὲση τὸ βιβλίο τοῦτο πρὶν δέκα τέσσερα περίπου χρόνια πού εἶδε τὸ φῶς. Σκοπὸς του ἦταν νὰ παρουσιάση ἀναλυτικὰ τὴν νεοελληνικὴ ἰδεολογία στὸν ἀναγνώστη στὰ διάφορα στάδια κατασκευῆς της κατὰ τὸν τελευταῖον αἰῶνα, ἀποφεύγοντας συνειδητὰ τὴν ἐξήγηση τῶν ὁποιωνδήποτε λόγων καὶ τὴν ὑπέρμετρη χρήση κριτηρίων. Μόνο ἡ περιγραφὴ καὶ ἡ τρέχουσα λειτουργία της, μᾶς ἐφάνηκαν ἀρκετά. Ἂν ὁ ἀναγνώστης μποροῦσε νὰ βρῆ μόνος τούς ὁποιουσδήποτε πρόσθετους λόγους (κοινωνικούς, πολιτικούς, οἰκονομικοὺς κλπ.) πού νὰ τοῦ ἐπιβεβαιώνουν τὰ ὅσα ἐδιάβαζε στὸ βιβλίο, θὰ ἦταν ὅτι καλύτερο μποροῦσε νὰ πετύχη τὸ βιβλίο σὰν τέτοιο. Ἐπαρκὲς πλαίσιο τῶν γραφομένων ἐθεωρήσαμε προσωπικὰ ἕνα πρᾶγμα πού ὅλοι στὴν Ἑλλάδα ξέρουν: τὸν παράγοντα τῆς προστασίας. Καὶ τοῦτο καθόλου μὲ τὴν εὔνοια τῆς ἴντριγκας ἤ τῆς ὑποτέλειας, ὅπως συνήθως ἀναφωνεῖται στὰ ἐκλογικὰ μπαλκόνια, διότι καὶ τὰ συνθήματα αὐτὰ δὲν ἐξέρχονται τῶν πλαισίων τῆς ἰδεολογίας πού τὸ βιβλίο μας ἤθελε νὰ ἀναλύση.

Ἡ Ἑλλάδα εἶναι τὸ τεχνητότερο ἀπὸ τὰ τεχνητὰ κράτη πού προέκυψαν μὲ τὴν διάλυση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Χωρὶς τὴν ναυμαχία τοῦ Ναυαρίνου, πιθανῶς ἡ σημερινὴ Ἑλλάδα νὰ εἶχε ἐποικισθῆ ἀπὸ Κούρδους ἤ Ἀφρικανοὺς καὶ αὐτὸ πού λέμε νεοελληνισμὸ νὰ ἀποτελοῦσε μνήμη τῆς ἱστορίας, ὅπως λίγο ἔλειψε ν΄ ἀποτελέσουν καὶ οἱ Ἀρμένιοι. Ὅτι οἱ ἀνάγκες τῆς Εὐρώπης τοῦ περασμένου αἰῶνα ἦταν τέτοιες, ὥστε τῆς ἐπέβαλλαν νὰ δημιουργήση τὴν Ἑλλάδα σὰν κράτος, εἶναι ἀκριβῶς ταυτόσημο τοῦ αὐτονοήτου πλέον γεγονότος, ὅτι ἡ παντὸς εἴδους προστασία δὲν θὰ ἔπαυε ἐφ' ἑξῆς νὰ βρίσκεται στενὰ δεμένη μὲ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τοῦ κράτους αὐτοῦ. Δεδομένου μάλιστα ὅτι οἱ ἐθνικὲς διαιρέσεις παντοῦ στὸν κόσμο ἐστηρίχθηκαν σὲ ἰδεολογικὰ καὶ θρησκευτικὰ κριτήρια (παράδειγμα ἡ Ἰνδία, ὅπου ἔγινε ἡ μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμιακῶν συνόλων (13,5 ἑκατομ.), μετὰ τὴν ἀνταλλαγὴ στὰ Βαλκάνια, καὶ ἡ δημιουργία νέων κρατῶν μὲ καθαρῶς θρησκευτικὰ κριτήρια), εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ τομέας τῆς ἰδεολογίας, εἰδικὰ στὴν Ἑλλάδα μὲ τὰ τεράστια φυλετικῆς καὶ πολιτικῆς φύσεως προβλήματα, θὰ ἀποτελοῦσε ἀντικείμενο ηὐξημένης μέριμνας τῆς προστασίας. Τὸ αὐτονόητο αὐτὸ πρᾶγμα ὡστόσο, εὑρέθηκαν ἀναγνῶστες πού δὲν τὸ βρῆκαν ἐπαρκῶς αἰτιολογημένο στὸ βιβλίο! Πιθανῶς βέβαια γιατί δὲν ἤξεραν, ὅτι ὁ Μαυροκορδᾶτος καὶ ὁ Μαυρομιχάλης ἔφθασαν τότε ὡς τὴν Ἀμερικὴ νὰ ζητοῦν βοήθεια καὶ «προστασία»... Γιὰ μᾶς πάντως τὸ πρᾶγμα δὲν ἔπαυε νὰ ἔχη τὸν χαρακτῆρα τῆς αὐτονόητης καὶ φυσικῆς τάξης πραγμάτων, πού δὲν χρειάζεται ἀποδείξεις ἰδιαίτερες. Δὲν πρέπει ἄλλωστε νὰ ξεχνιέται ὅτι ἡ ἐγχώρια ἰδεολογία δὲν ἔπαψε ποτὲ νὰ ἐκπονεῖται καὶ νὰ διαμορφώνεται ἀπὸ τὰ ἐπικρατοῦντα ἑκάστοτε περὶ Ἑλλάδος στὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο. Ἀρκεῖ νὰ θυμηθῆ κανεὶς τὸν ρόλο πού ἔπαιξαν οἱ θεωρίες τοῦ Φαλλμεράϋερ καὶ μόνο γιὰ τὴν διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα. Ἀλλὰ ὁ Φαλλμεράϋερ ἤ ὁ Βάϊγκαντ δὲν εἶναι οἱ μόνες πριπτώσεις. Ὁ ἐν Ἑλλάδι ἑλληνισμὸς σὰν διανόηση δὲν ἔπαυε νὰ βρίσκεται σὲ ἀναγκαστικὴ σχέση μὲ τὸν ἑλληνισμὸ τῆς διασπορᾶς, πού ἦταν ἑπόμενο νὰ βρίσκεται συντονισμένος μὲ τὰ πολιτικὰ συμφέροντα καὶ τὶς περὶ Ἑλλάδος ἀντιλήψεις τῶν χωρῶν στὶς ὁποῖες ἀναπτυσσόταν. Καὶ μέσα στὴν διαδικασία αὐτή, εἶναι φανερὸ πώς πιὸ ἄμεσα θ' ἀνακατεύονταν στὰ θέματα τῆς κρατικῆς ( ἐθνικῆς ) ἰδεολογίας οἱ χῶρες πού μέσα στὴν ἔννοια τοῦ εὐρωπαϊκοῦ ἰσοζυγίου εἶχαν ἄμεσα συμφέροντα ἀπὸ τὴν δημιουργία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους (π.χ. Γαλλία μὲ τὸν Κοραῆ). Ἀλλὰ αὐτὰ δὲν ἦταν καθόλου κακά. Ὁ συναγωνισμὸς τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν ἐπί τῆς ἐρεύνης τοῦ παρελθόντος τῶν ἄλλων λαῶν (κι αὐτὸ ἔχει νὰ κάμη ἄμεσα μὲ τὸν τομέα τῆς ἰδεολογίας γιὰ τὶς ἴδιες τὶς χῶρες), ἀνέπτυξε καὶ ἀξιοποίησε τὴν ἱστορία τους,-συνέλεξε τὸ παρελθόν τους καὶ ἄφησε ἒργα-μνημεῖα γιὰ τὴν ἐθνικὴ τους ὑπόσταση. Ἀρκεῖ μόνο νὰ θυμηθοῦμε τὸ λεξικὸ τῶν Λίντελ καὶ Σκὸτ γιὰ τὴν δικὴ μας γλῶσσα.

Εἶναι βέβαια ἕνα ἄλλο θέμα, ὅτι οἱ ἐγχώριες διανοήσεις χρησιμοποιοῦσαν ἀπὸ τὸ ὑλικὸ αὐτὸ ὅ,τι τοὺς ἦταν πρόσφορο γιὰ τοὺς δικούς τους σκοποὺς καὶ ὅπως αὐτὲς ἤθελαν, ἐπαυξάνοντας ἔτσι καὶ ὄχι μειώνοντας τὴν δράση τοῦ ἐξωτερικοῦ παράγοντα στὰ θέματα τῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας. Αὐτὸ θὰ τὸ κατάφερναν, δηλαδὴ θὰ μποροῦσαν νὰ ἐντάξουν τὴν Ἑλλάδα σὲ ἕνα στάδιο ἰδεολογικῆς ἀνάπτυξης (ἀπὸ τὴν ὁποίαν ὅπως εἴδαμε οἱ σύγχρονοι ἐρευνητὲς ἐξαρτοῦν καὶ κάθε ἄλλην), ἂν οἱ ἴδιοι διέθεταν ἱστορικὴν αὐτοσυνείδηση. Χωρὶς κάτι τέτοιο δὲν μπορεῖ κανένας νὰ καταλάβη τί γίνεται ἔξω ἀπ' αὐτόν, ἄρα οὔτε καὶ νὰ συντονισθῆ πρὸς ὁποιαδήποτε δεδομένα. Ἡ ἐθνικὴ ὅμως ἰδεολογία ἦταν τόσο τεχνητὸ πρᾶγμα, ὥστε ἀποκλειόταν νὰ δημιουργήση κάτι τέτοιο. Ἦταν μιὰ ἰδεολογία πού προσπάθησε νὰ ὑποκαταστήση τὴν κοινωνικὴ καὶ φυλετικὴ ἀνομοιογένεια τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου μὲ κάποιο εἶδος θρησκευτικῆς ὁμοιογένειας, ὁμοιογένειας ἠθῶν καὶ ἐθίμων, καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα νὰ στήση παντοῦ ἀγάλματα ἡρώων... Στὸν τομέα τῆς γενικώτερης κουλτούρας ὅλα αὐτὰ ἐμεταφράζονταν σὲ ἐπιχειρήσεις σχολῶν καὶ γενεῶν, οἱ ὁποῖες βέβαια σὲ τίποτε δὲν μποροῦσαν νὰ μεταβάλλουν τὰ πράγματα. Καὶ ἡ γενηὰ τοῦ 30, ὅπως περιγράφεται στὸ βιβλίο τοῦτο, ἐκύτταξε νὰ στείση τὰ ἀγάλματα πού θὰ ἐπέτρεπαν τὴν δικὴ της δράση: τὸν Μακρυγιάννη καὶ τὸν Θεόφιλο...

Ὁ τίτλος τοῦ βιβλίου μας ὡς «Ἀνάλυση τῆς ἀστικῆς ἰδεολογίας» εἶναι βέβαια γλωσσικὴ κατάχρηση, μὴ ὑπάρχοντος καταλληλότερου ὅρου. Ἀστικὴ θέλει νὰ πῆ τὴν ἐκ τῶν ἄνω κατασκευὴ τῆς ἰδεολογίας. Στὴν Ἑλλάδα δὲν ὑπάρχει καὶ δὲν ὑπῆρξε ποτὲ μιὰ ἀστικὴ τάξη μὲ τὴν ἔννοια πού λέγεται αὐτὸ γιὰ ἄλλες χῶρες. Ἡ ἀστικὴ τάξη στὴν Ἑλλάδα δὲν εἶχε νὰ διεκδικήση ἐξουσία ἀπὸ κλῆρο καὶ εὐγενεῖς, ὅπως στὶς ἄλλες χῶρες, ἀλλά ἀκριβῶς ἐπιδίωξη της ἦταν νά ταυτισθῆ μαζί τους... Ταυτισμένη συνεπῶς μὲ τὸ κράτος ἐξ ἀρχῆς, ἐμεταβαλλόταν τόσο σύντομα καὶ ἀκατάστατα, ὅσο ἀκατάστατες ἦταν καὶ οἱ κατὰ καιροὺς (γεωγραφικὲς κυρίως) διαμορφώσεις τοῦ κράτους αὐτοῦ. Ἐπρόκειτο δηλαδὴ γιὰ μιὰ κρατικὴ τάξη (Staatsklasse), ὅπως ἐπεκράτησε γενικὰ σήμερα σὰν ὅρος γιὰ ὅλες τὶς χῶρες τοῦ τρίτου κόσμου. Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἡ Ἑλλάδα ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο τριτοκοσμικὸ κράτος στὴν σύγχρονη ἱστορία... Πρόκειται γιὰ μιὰ τάξη πού δὲν παράγει, ἀλλά στηρίζει τὴν οἰκονομικὴ της ὕπαρξη σὲ μερδικὰ ἐπὶ τοῦ κρατικοῦ προϋπολογισμοῦ (κοινῶς κουτάλα ),δηλαδὴ σὲ ποσοστὰ ἐπί τοῦ ἐξωτερικοῦ δανεισμοῦ τῶν χωρῶν. Αὐτὸ σήμερα γίνεται μὲ τὴν ἀγορὰ προηγμένης τεχνολογίας καὶ στὴν χώρα μας ἔχει τὴν ὀνομασία «ἀνάπτυξη». Ἡ διόγκωση τοῦ δημόσιου τομέα — ἤ ἁπλούστερα στὴν καθομιλουμένη: ἡ καλύτερη ἐξασφάλιση εἶναι τὸ δημόσιο — εἶναι τὰ χαρακτηριστικὰ ὅλων τῶν χωρῶν τοῦ τρίτου κόσμου σήμερα, διότι ἡ ὡς ἄνω λειτουργία τῶν κρατικῶν τάξεων προϋποθέτει μεγάλη μᾶζα γραφειοκρατικοῦ καὶ ἀδρανοῦς κρατικοῦ ὄγκου, προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίζωνται τὰ κοινωνικῆς φύσεως προβλήματα, γιὰ τὰ ὁποῖα μόνη ἡ ἀστυνομία δὲν ἐπαρκεῖ. Ἡ διόγκωση εἶναι τὸ χαρακτηριστικὸ τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους ἐξ ἀρχῆς καὶ πολλές φορὲς παλαιότερα ὡδήγησε στὴν χρεωκοπία (π.χ. περίοδος Τρικούπη).

 Ὅτι ἡ κρατικὴ τάξη στὴν Ἑλλάδα ἔτσι λειτουργοῦσε πάντα, ὑπάρχουν μερικὰ περιστατικὰ πού μποροῦν ἄνετα νὰ μᾶς τὸ ἐπιβεβαιώσουν: Τὰ Ἑπτάνησα μὲ τὴν ἕνωση ( ἐξωτερικὸ ἦταν αὐτὰ τότε) ἀνέλαβαν τὴν ρητὴ ὑποχρέωση νὰ πληρώνουν ἐπὶ 15ετία τὰ ἔξοδα τῶν ἀνακτόρων,δηλαδὴ τὸ κύριο μέρος τῶν ἐξόδων τῆς ἑλλαδικῆς κρατικῆς τάξης, ἐνῷ ἀργότερα, ὅταν αὐτὰ ἐχρεωκόπησαν, ὅπως ἦταν φυσικὸ (εἶναι σὰν νὰ λέμε λ.χ. ἡ Κύπρος ν΄ ἀναλάβη τὸ ἐξωτερικὸ χρέος τῆς Ἑλλάδος!...), οἱ ἐνέσεις ἐκ τοῦ ἐξωτερικοῦ ἐσυνεχίσθησαν μὲ ἕναν ἀνταγωνισμὸ τότε τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων διὰ τῶν ἐθνικῶν εὐεργετῶν. Ἡ Ἀγγλία διὰ τῶν μεγάλων ἐπιχειρήσεων Ράλλη (γι΄αὐτὸ ἀνθοῦσαν τότε αὐτὲς ἐκεῖ...), ἡ Αὐστρία μὲ τοὺς Σϊνες, ἡ Ρωσσία μὲ τοὺς Βαλλιάνους, Ζάππες κλπ. Αὐτοὶ οὔτε καν τὴν ἑλληνικὴ ὑπηκοότητα δὲν εἶχαν καὶ γιὰ νὰ τὴν ἀποκτήσουν ἐξεδόθησαν εἰδικὰ βασιλικὰ διατάγματα, προεβλὲφθησαν κατάλληλες διατάξεις στὸ περὶ ἰθαγενείας δίκαιο καὶ εἰδικές τελετὲς στὴν Βουλή. Ἔτσι μπόρεσε ἡ Ἑλλάδα νὰ μνημειώση τὴν ἐθνικὴ μας φυσιογνωμία στὴν ὁδό Πανεπιστημίου (περισσότερα γιὰ τὴν ἐθνικὴ αὐτὴ βιτρίνα βλέπε στὸ λίαν προσεχῶς ἐκδοθησόμενο βιβλίο μας “Ἡ ἐθνικὴ ἰδεολογία ὡς καθημερινὴ πράξη” )...

Τὸ κατ' ἐξοχὴν ὅμως χαρακτηριστικό τοῦ τρόπου λειτουργίας τῆς κρατικῆς τάξης ἐν Ἑλλάδι ἐξ ἀρχῆς εἶναι ἄλλο: ἡ πληθώρα ἀπομνημονευμάτων τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ 21. Δὲν εἶναι τάχα ἀπορίας ἄξιο, πώς τόσοι ἄνθρωποι, κατὰ κανόνα ἐλλιποῦς γραμματικῆς μορφώσεως, καταγίνονται σὲ μεγάλη ἡλικία καὶ χωρὶς κάποιες ἠλεκτρονικὲς διευκολύνσεις νὰ γράφουν ὀγκώδη ἀπομνημονεύματα; Τί τούς ὠθεῖ μὲ τόσην μανία νὰ τὰ κάνουν αὐτὰ ἔργο τῆς ὑπόλοιπης ζωῆς των; Ἡ κρατικὴ τάξη στὴν Ἑλλάδα, λόγῳ τῆς ἀσαφοῦς διαμορφώσεως τοῦ κράτους τόσο ἀπὸ ἐσωτερικῆς σημασίας λόγους (λ.χ. ἐμφύλιος 1821-30), ὅσο καὶ ἀπὸ τὶς ἐξωτερικὲς ἐπεμβάσεις πού κατ' ἀνάγκην θὰ ἀκολουθοῦσαν, εὑρισκόταν καὶ ἡ ἴδια σὲ διαρκῆ μεταβολὴ μὲ ἀποτέλεσμα νὰ διαψευσθοῦν πολλῶν ἀγωνιστῶν οἱ προσδοκίες. Ἐνῷ ἀνέμεναν ὅτι οἱ ἴδιοι θ' ἀποτελοῦσαν ἐν συνεχείᾳ τὸ κράτος (σ' αὐτὸ οἱ σημερινοὶ ἀντιστασιακοὶ ὑπῆρξαν πολὺ τυχερώτεροι...), ἐπειδὴ τότε ἡ Ἑλλάδα δὲν ἀποτελοῦσε ἀμελητέον μέγεθος στὴν διεθνῆ πολιτική, ἔβλεπαν τὰ πράγματα νὰ τοὺς διαψεύδουν. Καὶ ὡς τρόπο ἀντιδράσεως ἐναντίον τοῦ κράτους εὑρῆκαν τὰ ἀπομνημονεύματα. Ἀπὸ τὴν πληθώρα τῶν κειμένων αὐτῶν μποροῦμε ἀφ ἑνὸς μὲν νὰ καταλάβωμε τὴν ἀσαφῆ δημιουργία τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους, ἀφ ἑτέρου δὲ τὸν βαθμὸ τῆς ὑποκειμενικότητας πού αὐτά ἐνέχουν. Ὡστόσο, ὄχι μόνο ἀπετέλεσαν τὶς ἐπίσημες πηγὲς τῆς ἐθνικῆς ἱστορίας καὶ ἰδεολογίας, ἀλλά ὀψιφανεῖς ἀκαδημαϊκοὶ σὰν τὸν ἀποτυχόντα — παρὰ τὶς ὑπέρμετρες προσπάθειες τῆς διεθνοῦς κριτικῆς στὴν δεκαετία τοῦ 60— νὰ ἀναδειχθῆ ὡς ποιητὴς στοὺς χώρους τῆς Ἀριστερᾶς καὶ πνευματικὸν πατέρα τοῦ ὕμνου τῆς νεολαίας τοῦ Μεταξᾶ κ. Ν. Βρεττᾶκο, ἀδημονοῦν καὶ κόπτονται ἀπὸ τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, πότε θὰ μποῦν ἀτόφια τὰ ἀπομνημονεύματα στὰ σχολεῖα...

Ἐδῶ ὀφείλομε νὰ προσθέσωμε ἀκόμη κάτι σημαντικό: Προεξάρχουσα μορφὴ στὴν σκυταλοδρομία τῶν ἀπομνημονευμάτων εἶναι βέβαια ὁ Μακρυγιάννης. Στὸ βιβλίο τοῦτο κάνομε μίαν διάκριση μεταξύ τοῦ συγγραφέα καὶ τοῦ ἀνθρώπου στὸ πρόσωπο τοῦ Μακρυγιάννη. Τοῦτο ὀφείλεται σὲ εἰδικοὺς λόγους. Τὸ 1975 πού ἐκυκλοφόρησε τὸ βιβλίο τοῦτο, σχεδὸν οὔτε χρόνος ἀπὸ τὸ πέσιμο τῆς Χούντας, ἦταν ἀκόμα περίοδος ἰδεολογικῆς τρομοκρατίας. Ὄχι μόνο ἀπὸ τὴν Χούντα. Ἴσα - ἴσα μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἡ Χούντα ἐβοήθησε στὴν κατάργηση ἑνὸς ἰδεολογικοῦ καθεστῶτος, πού ἐγκαθιδρύθηκε στὴν Ἑλλάδα εὐθὺς μετὰ τὸν πόλεμο καὶ διατηρήθηκε ἀναλλοίωτο ὡς ἀρκετὰ μετὰ τὸ πέσιμό της. Ὅτι τὸ βιβλίο μας ἐπέρασε ἀπαρατήρητο καὶ ἂν τύχαινε νὰ πουληθῆ ἐπουλιόταν κάτω ἀπὸ τὸν πάγκο τοῦ βιβλιοπώλη, εἶναι ἱκανὴ ἀπόδειξη πώς εἶχαν τὰ πράγματα τότε. Ἀπὸ τὸν Ἰούλιο τοῦ 1953, μέσα στὰ ἔκτακτα δικαστήρια καὶ τὶς ἐκτοπίσεις, ἡ ἐλευθεροτυπία στὸν τόπο μας οὐσιαστικὰ καταργήθηκε διὰ τοῦ ποινικοῦ κώδικος. Ὡς τὰ σήμερα, κατὰ βάση αὐτὰ τὰ πράγματα στὰ χαρτιὰ δὲν ἔχουν ἀλλάξει. Ἡ διάδοση ψευδῶν εἰδήσεων, ἡ προσβολὴ τοῦ κράτους (;) καὶ τῶν ἐνόπλων δυνάμεων, ἡ δημόσια τάξη, ἡ προστασία τοῦ νομίσματος καὶ ἡ δυσφήμιση τῶν πολιτικῶν ἀρχηγῶν τῶν κομμάτων (!), ἦσαν καρμανιόλες πού λειτουργοῦσαν ἀδέσποτα μέσα στὴν ἐν γένει ἀντίληψη τῆς ἐθνικοφροσύνης. Ὅπως ἡ τελευταία αὐτὴ ἦταν ὑπόθεση ὑπηρεσιακῆς ἐκτίμησης τῆς Ἀσφαλείας (ποιὸς μποροῦσε νά ἀποδείξη καὶ πώς ὅτι ἦταν ἐθνικόφρων, ἂν κάποιος ἄλλος ἔλεγε πώς δὲν ἦταν; Σώθηκε ποτὲ αἱρετικὸς στὸν Μεσαίωνα, ἐπειδὴ ἔλεγε ὁ ἴδιος πώς δὲν εἶναι;...), ἔτσι καὶ οἱ παραπάνω ποινικὲς διατάξεις ἐλειτουργοῦσαν κατὰ τὴν ἐλεύθερη ἐκτίμηση τῶν δικαστῶν (sub judice) καὶ βάσει τῆς κρίσης τῶν ἐνόρκων. Δὲν ἔχει σημασία ἂν ὑπῆρχε ἀδίκημα - σημασία ἔχει τί ἐνόμιζε ὁ δικαστὴς γι αὐτό... Τὰ πράγματα αὐτὰ ὄχι μόνο δυνάμει δὲν ἀλλά ξαν, ἀλλά καὶ ὁ περὶ τύπου νόμος παραμένει ἀκόμη ἀναλλοίωτος ἀπὸ τότε πού βγῆκε (1938). Ἕνα αἱρετικὸ βιβλίο λοιπὸν μὲ ἐξαιρετικὰ ἀσυνήθιστο γιὰ τὸν καιρὸ του ὕφος καὶ ἕνας συγγραφέας σὰν ἐμένα μὲ ἰδιαίτερα βεβαρημένο τὸ ἐθνικό του παρελθόν, ἔθεταν εἰδικὰ ἐπιτὰγματα ὡς πρὸς τὴν πραγματοποίηση τῆς ἔκδοσης.

Τὸ πρόβλημα δηλαδὴ δὲν ἦταν μήπως κατασχεθῆ ἡ ἔκδοση - σὲ μιὰ μόλις «ἀποκατασταθεῖσα Δημοκρατία» τὸ πρᾶγμα δὲν ἦταν εὔκολο—, ἀλλά νὰ μὴν θαφτῆ ἡ ἀκόμη καὶ περιορισμένη κυκλοφορία μὲ τοὺς συνήθεις ἐμμέσους τρόπους. Οἱ τρόποι αὐτοὶ ὄχι μόνο τότε, ἀλλά καὶ σήμερα ὅπως καὶ στὸ μέλλον πάντα θὰ εἶναι ἐν Ἑλλάδι ἐν ἰσχύει καὶ πάντα θὰ ἐπιχειροῦνται. Οἱ λόγοι εἶναι δομικῆς φύσεως καὶ πέραν ἀπὸ τὶς κατὰ καιροὺς πολιτικὲς βιτρίνες.

Ἔπρεπε λοιπὸν νὰ προσεχθοῦν οἱ θεσμοὶ καὶ τὰ σύμβολα, καὶ ἕνας τρόπος γι' αὐτὸ ἦταν νὰ ἐπιδιώξει κανεὶς νὰ μένη μᾶλλον στὰ πρόσωπα, παρὰ στοὺς θεσμοὺς καὶ τὶς λειτουργίες πού αὐτὰ ἐκπροσωποῦσαν. Ὁ ἀναγνώστης μποροῦσε ν΄ ἀναπλήρωση μόνος του τὰ εὐκόλως ἐννοούμενα τῆς... σκιαγραφίας. Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν καὶ εἶναι ἕνα σύμβολο γιὰ τὴν ἑλληνικὴ κοινωνία. Ἕνα σύμβολο ὅμως κατασκευασμένο· τεχνητὰ κατασκευασμένο ἀπ τὴν γενηὰ τοῦ 30. Καὶ ἐπειδὴ θεματικὴ τοῦ βιβλίου μας ἦταν νὰ δείξουμε τὴν δράση τῆς γενηᾶς αὐτῆς ὡς κοινωνικῆς καὶ ἰδεολογικῆς ἐπιχείρησης, ἀρκετὸ ἦταν νὰ ἀμφισβητήσωμε αὐτὸ πού κυρίως ἐπεδίωξε μὲ τὸν Μακρυγιάννη: νὰ τὸν μεταβὰλη σὲ πνευματικὸ καὶ μορφωτικὸ ὁρόσημο στὰ νεοελληνικὰ δεδομένα τοῦ καιροῦ της. Ἦταν ἡ γενηὰ πού θέλησε νὰ μπάση στὴν Ἑλλάδα τὸν Ἔλιοτ καὶ τὸν Μαλλαρμέ, ἀλλά ἀπαραίτητο γιὰ τοῦτο αἰσθάνθηκε τὴν πνευματικὴ ἀναστήλωση τοῦ Μακρυγιάννη!... Τὸ νὰ δεχθῆ συνεπῶς κανεὶς ὅλες τὶς ἄλλες ἰδιότητες ἑλληνικὲς κι ἀνθρώπινες τοῦ συμβόλου Μακρυγιάννης ὡς σὲ βαθμὸ ἁγιότητας, ἀλλά νὰ ἀμφισβητήση κάτι πού προφανῶς δὲν μποροῦσε νὰ διαθέτη σὰν ἀγράμματος ἄνθρωπος πού ἦταν καὶ πού οὔτε ὁ χῶρος του τοῦ προσέφερε, ὅπως π.χ. προσέφερε ὁ δικός του στὸν Χριστό..., δηλαδὴ τὴν ἰδιότητα τοῦ πνευματικοῦ ὁροσήμου, ἦταν ἀρκετὸ γιὰ τὴν φανέρωση τῶν κοινωνικῶν καὶ ἰδεολογικῶν σκοπουμένων τῆς γενηᾶς τοῦ 30 μὲ τὴν ἐπιχείρηση Μακρυγιάννη. Οὔτε τότε, πού ὑπῆρχαν μόνο τὰ ἀπομνημονεύματα στὴν δημοσιότητα, οὔτε πολὺ περισσότερο ἀργότερα καταφέραμε νὰ πιστέψωμε προσωπικὰ στὸ ἄδολον τοῦ χαρακτῆρα τοῦ Μακρυγιάννη.

Ἐκεῖνο τὸ ἀναζητημένο ὕφος ἀδικίας καὶ χριστιανικῆς ἀθωότητας μὲ τὸ ὁποῖο ἐπεδίωκε νὰ ἐμφανίζη τὰ πράγματα στὰ ἀπομνημονεύματά του, μᾶς ἔβανε πάντα σὲ δύσκολους προβληματισμοὺς καὶ δυσαίρετες ὑποψιάσεις. Σήμερα πού τελικῶς ἐδόθηκαν καὶ τὰ ἀλλά κείμενα τοῦ Μακρυγιάννη καὶ πού οἱ συζητήσεις γι΄ αὐτὸν προχώρησαν, μποροῦμε νὰ ὑπάρξωμε πραγματικώτεροι στὶς κρίσεις μας γι΄ αὐτὸν χωρὶς τὸν κίνδυνο τῶν καταλυτῶν τοῦ ξεθωριασμένου πιὰ συμβόλου του. Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι κλασσικὴ περίπτωση τοῦ νεοέλληνα κομπιναδόρου καὶ πολιτικοῦ ἀπατεῶνος. Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ τύπος τοῦ γλεντζὲ-τραγουδιστῆ, δηλαδὴ τοῦ ἐκ χαρακτῆρος ψεύτη μὲ καταφανῆ τὰ σημεῖα βαρβαρότητας, παρὰ τὶς χριστιανικὲς ἀρετὲς του ( ἐπετσόκοβε τὴν γυναίκα του ἕως πεθαμοῦ ). Εἶναι τελικῶς ὁ ἄνθρωπος πού δὲν ἐπολέμησε πουθενὰ καὶ πού μερικὰ ψιχία τῆς τεράστιας περιουσίας του — περιουσία πού ἀπέκτησε μὲ εἰδικῆς φύσεως λαθρεμπόριο —, τὰ ὁποῖα ἀναγκάσθηκε νὰ ξοδέψη γιὰ νὰ καταρτήση ὁμάδα τὸ 21, βάλθηκε σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ πάρη πολλαπλάσια στὸ νέο κράτος. Ἀλλά οἱ ἄνθρωποι τοῦ καιροῦ του τὸν ἤξεραν καὶ δὲν συγκατένευαν εὔκολα στὶς ἐπιδιώξεις του. Καὶ ὁ Μακρυγιάννης σοφίζεται νὰ παραχαράξη τὴν ἱστορία μὲ κάθε τρόπο. Τὸ τόσο πάθος του γιὰ τὴν ὕλη δὲν δείχνει καθόλου ἄνθρωπο ἰδεαλιστή. Κάθεται μεσόκοπος νὰ μάθη γράμματα γιὰ νὰ γράψη, ἀλλὰ δὲν τοῦ ἀρκεῖ αὐτὸ μόνο. Θέλει τοπογραφικὰ σχέδια καὶ παραχαράξεις καὶ καταλήγει σὲ σχεδιαστές. Ἀφοῦ πρῶτα ἀποτείνεται σὲ Εὐρωπαίους, πού ἤξερε πώς ἦταν μορφωμένοι καὶ ἤλπιζε πώς θὰ τὰ καταφέρη καλύτερα (οἱ ἐπιδιώξεις τοῦ Μακρυγιάννη ἦταν πολύπλοκες καὶ οἱ στρατιωτικὲς τοπογραφικὲς παραχαράξεις δὲν ἦταν πράγματα εὔκολα), ἀλλὰ δὲν καταφέρνει νὰ τοὺς πείση, ἀποτείνεται στὸ τέλος στὸν Ζωγράφο. Καὶ ἔτσι μᾶς κληροδοτεῖ τοὺς πίνακες μὲ τὰ κωμικὰ ἀνθρωπάκια στὰ κείμενά του, ἀφοῦ τὰ ντύση αὐτὰ ὅλα μὲ ἀρκετὲς δόσεις πατριωτικῆς χροιᾶς (προτίμησε τὸν Ἕλληνα ζωγράφο, γιατί εἶχε ἑλληνικὴ ψυχή!...).

Αὐτὰ βέβαια μπορεῖ κανένας νὰ τὰ ἰδῆ σὰν προϊόντα ἑλληνοχριστιανικῆς κατάνυξης καὶ ζωγραφικῆς ἁγνότητας, σὰν προθέσεις καὶ ἐπιδιώξεις ὅμως εἶναι τὰ πιὸ ἀκατανόμαστα πράγματα πού μπορεῖ νὰ ἐπιχειρήση ἄνθρωπος. Ὁλ' αὐτὰ τοῦ Μακρυγιάννη δίνουν ἴσως ἕνα μέτρο τῶν συνθηκῶν κατασκευῆς τοῦ ἑλληνικοῦ τότε κράτους. Ἀκόμη κι ἀργότερα πού ζητεῖ Σύνταγμα, αὐτὸ ἀπέχει ἀπὸ τοῦ νὰ σημαίνη κατοχύρωση κάποιων ἐλευθεριῶν ἤ δημοκρατικῶν ἀπαιτήσεων. Τὴν ἔννοια τῆς ἐγγράφου συμφωνίας ἔχει μὲ τὰ ἀνάκτορα, μὲ τὸν Ὄθωνα δηλαδὴ καὶ τὴν κρατικὴ τάξη, πού δὲν συγκατατίθενται στὶς μυθικές του ἀπαιτήσεις. Γιὰ ἐμπορικὸ χαρτὶ πρόκειται μὲ ἀλλά λόγια. Ὁ Τρικούπης, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι ἀγωνιστές, ἔγραψε τετράτομη ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης καὶ δὲν ἔχει μέσα οὔτε ἔνα χάρτη. Ὁ Μακρυγιάννης ἔχει τοπογραφικὰ σχέδια ἀκόμη καὶ γιὰ τοὺς... πετροπόλεμους. Πόσο τυχαῖα εἶναι ἄραγε ὅλ' αὐτά, σὲ μιὰ ἐποχὴ πού οἱ χάρτες οὔτε συνηθίζονταν οὔτε εὔκολο πρᾶγμα ἦσαν;

Ἡ γενηὰ τοῦ 30 παρασύρθηκε ἀπ τὸν Μακρυγιάννη καὶ παρασύρθηκε εὔλογα. Τὸν νόμισε ταλέντο, ἐνῷ ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἔμπορας ὑπολογιστής. Ἐπηρεασμένη ἀπὸ τὶς ψυχαναλυτικὲς θεωρίες τοῦ μεσοπολέμου, ὅπως τὶς ἔβλεπε νὰ ἀντανακλῶνται στὴν ποιητικὴ παραγωγή, πίστεψε πώς ὅλα τὰ ἑλλαδικὰ μποροῦν νὰ ἀναχθοῦν στὸ ἀρχέγονο, τὸ primitiv καὶ τὴν πρωτόγονη φλέβα, πού θὰ μποροῦσαν νὰ ἀποτελέσουν μιὰ νέα ἀρχή. Καὶ ἡ ἀρχὴ αὐτὴ θὰ ἦταν βέβαια ἡ ἴδια... Ἐδῶ πρόκειται γιὰ βασικὰ μεθοδικὰ λάθη, πού δὲν εἶναι μόνο λάθη προθέσεων ἀλλά καὶ ἀγνοίας. Λάθη πού φανερώνουν ὅτι παρὰ τὴν συναναστροφὴ της μὲ τὰ εὐρωπαϊκὰ γράμματα πολὺ λίγο βρέθηκε ἡ ἴδια σὲ θέση νὰ μπῆ στὸ νόημα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῶν διαδικασιῶν του. Γιατί τὴν ἁπλότητα καὶ τὸ στοιχειῶδες στὴν ποιητικὴ λειτουργία πού ἔψαχνε νὰ βρῆ ὁ σουρρεαλισμός, τὸ ἔψαχνε μὲ τὴν ἴδια πολυπλοκότητα πού ψάχνει νὰ βρῆ τὸ ἁπλὸ σωμάτιο ἡ πυρηνικὴ φυσικὴ ἤ ἡ βιολογικὴ χημεία. Ἡ ἀναζήτηση τοῦ ἁπλοῦ δηλαδὴ ἀντιπροσωπεύει ἕνα ἐξαιρετικὰ πολύπλοκο στάδιο σὲ ὅλες τὶς πνευματικὲς ἐκφάνσεις τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, πού δὲν θέλει ν΄ ἀπαλλαγῆ ἀπὸ τὴν πολυπλοκότητα ἀλλά νὰ τὴν προαγάγη. Καὶ τοῦτο συμβαίνει ἐξ ἴσου στὴν ποίηση, ὅσο καὶ στὴν ζωγραφικὴ (π.χ. Ντὲ Κίρικο). Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ καπιταλισμοῦ καὶ τῆς ἐμπορευματικῆς παραγωγῆς ἤθελε σταθερὰ δεδομένα γιὰ τὴν ψυχολογικὴ συμπεριφορὰ τῶν μαζῶν, γιὰ τὶς προτιμήσεις τοῦ ἀγοραστῆ στὰ χρώματα τῶν προϊόντων π.χ. καὶ στὴν μόδα, καὶ γιὰ τοῦτο τῆς ἐχρειαζόταν μιὰ ἐπιστήμη τῆς ψυχολογίας πού θὰ μποροῦσε νὰ διεισδύση στὶς ἀπώτατες καὶ πιὸ ἁπλές διαστάσεις τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς σὰν προϋποθέσεις τῆς μαζικῆς συμπεριφορᾶς• ἄρα καὶ τῆς ἀγορᾶς τῶν προϊόντων. Καὶ γιὰ νὰ τὰ βρῆ αὐτά, κατέφυγε στὶς πρωτόγονες κοινωνίες τῶν καννιβάλων καὶ τῶν πιὸ πολιτιστικὰ ἀνέπαφων ἀφρικανικῶν λαῶν. Ὅλα τοῦτα ὅμως ἀντιπροσωπεύουν ἕνα ἐξαιρετικὰ προχωρημένο στάδιο πολυπλοκότητας τῶν πραγμάτων, πού προϋποθέτει ἐπίσης ἕνα ἐξαιρετικὰ προχωρημένο στάδιο διεργασιῶν μεταξὺ κοινωνίας καὶ κράτους, ἕνα πολύπλοκο ἰδεολογικὸ στερέωμα δηλαδὴ πού ἐπηρεάζει ὅλους τοὺς χώρους — ποίηση, ζωγραφική, θέατρο, χορό, κινηματογράφο κ.λπ. Αὐτὰ ὅμως εἶναι τελείως διαφορετικὸ πρᾶγμα ἀπ τὸν Γιαγκούλα πού ψάχνει νὰ βρῆ ὁ Θεοτοκᾶς στὰ ἑλληνικὰ λημέρια... Ὁ Γιαγκούλας δὲν εἶναι οὔτε κατάφαση, οὔτε ἀπόρριψη, οὔτε καν κατανόηση τῶν καταστάσεων αὐτῶν. Εἶναι ἁπλῶς νεοελληνικὴ ἐπιχείρηση... Ὁ Γιαγκούλας δηλαδὴ δὲν εἶναι προϊὸν μετοχῆς στὶς καταστάσεις αὐτὲς καὶ ἕνας παραπέρα λόγος, ὅπως π.χ. στὸν Ντοστογιέφσκυ. Ὅταν ἡ Εὐρώπη καταγίνεται μὲ τὴν ψυχολογία νὰ μετρήση αἰτιοκρατικὰ τὸν ἄνθρωπο, εἶναι τότε πού ὁ Ντοστογιέφσκυ γράφει ἕνα ἀπὸ τὰ ἀριστουργήματά του, τὸν Παίκτη, γιὰ νὰ δείξη ὅτι ὁ ἄνθρωπος στὴν ὁλόπρωτη ὑπόστασὴ του καὶ στὰ μύχια τῶν ψυχικῶν του διεργασιῶν εἶναι ἕνα ὂν ὁλοκληρωτικὰ ἀπροσδιὸριστο. Ἕνας ἀντίλογος πού ἦταν φυσικὸ νὰ βρῆ ἀπόηχο στὶς ταλαιπωρούμενες ἀπ' τὰ καπιταλιστικὰ πειράματα εὐρεῖες εὐρωπαϊκὲς μάζες τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰῶνα — ἰδιαίτερα στὸ γερμανικὸ τμῆμα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ χώρου, τοῦ τόσο γόνιμου γιὰ κάθε τι τὸ εὐρωπαϊκὸ καὶ φυσικῶς εὐαισθητοτέρου πρὸς τὰ ἐξ ἀνατολῶν— καὶ πού ὁ L. Löwenthal θὰ ἰδῆ σὰν ἕνα προστάδιο τῆς μαζικῆς ὑστερίας τοῦ φασισμοῦ.

Ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ γενηὰ τοῦ 30 εὑρῆκε μιζέρια γύρω της. Πότε ὅμως δὲν ὑπῆρξε πνευματικὰ ὁ ἑλληνικὸς χῶρος μίζερος; Μήπως στὴν ἐποχὴ τοῦ Ζαμπελίου, ὅπως ὁ ἴδιος παρατηρεῖ; Μήπως ἀργότερα, μήπως στὸν μεσοπόλεμο, μήπως ἀπελπιστικὰ σήμερα; Τὸ λίγο πού πῆγε νὰ φανῆ μὲ τοὺς ἀττικιστὲς (μιὰ προσπάθεια ἀναγκαστικὴ προκειμένου νὰ δέσουν σὲ κάποιο σῶμα τὸ κοινωνικὸ μωσαϊκὸ καὶ χωρὶς παραλληλίες στοὺς ἀλλοῦς πνευματικοὺς χώρους — στὴν ποίηση π.χ. ὁ Σοῦτσος κι ὁ Δροσίνης...), οἱ βαλκανικοὶ πόλεμοι καὶ κυρίως ἡ μικρασιατικὴ καταστροφὴ τὸ ἐξανέμισαν στὸ ὑπερπέραν. Ἄλλα αὐτὰ ἀκριβῶς ἦταν τὰ δεδομένα, τὰ ἱστορικὰ δεδομένα πού σὲ ἀλλοῦ εἴδους προβληματισμοὺς ἔπρεπε νὰ ὁδηγήσουν καὶ κυρίως σ αὐτὴ τὴν ἴδια τὴν ὕπαρξη τῆς Ἑλλάδος σὰν κράτους. Αὐτὸς ἦταν ὁ προβληματισμὸς πού δὲν προέκυψε ποτὲ στὴν Ἑλλάδα, πού ἡ ἐθνικὴ ἰδεολογία πάντα ἀνεπλήρωνε τὴν ἀνάγκη του, ἀλλά γιὰ ὅσους ἐδήλωσαν πώς ἤθελαν νὰ τὴν ἐξευρωπαΐσουν ἕνας προβληματισμὸς ὑποχρεωτικός. Ὁ ἑλληνισμὸς ἔμεινε λιγώτερος στὴν ἱστορικὴ του διάσταση, ἀπ ὅσο ἤθελε νὰ τὸν ἐμφανίση ἡ δημιουργία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. Αὐτὸ ἡ γενηὰ τοῦ 30, σὰν ἑτερόχθονες πού ἦταν στὴν πλειονότητά τους, μποροῦσαν ἄνετα νὰ τὸ ψαύσουν. Αὐτοὶ ὅμως ἔκαμαν τὴν στέρηση προϋπόθεση τῆς δικῆς των ὕπαρξης — μιὰ δουλειὰ πού ὡς τὰ σήμερα συνεχίζεται σὲ ὅλους τοὺς πνευματικοὺς τομεῖς — καὶ ἀνέγραψαν στὴν σημαία τους τὸ σύνθημα ἀνανέωση. Ἀνανέωση ὅμως σὲ πεθαμένο κοινωνικὰ ὀργανισμό; Ἐπῆραν τὰ καυκία τοῦ Κοραῆ καὶ ἄρχισαν νὰ μεταγγίζουν τὰ ἀπόνερα ἀπ τὴν κουλτούρα τῶν εὐρωπαϊκῶν Μπουλεβάρ, παρουσιάσεις τῆς σκέψης καὶ ἀναγνώσεις ἔργων, γνωριμίες φυσιογνωμιῶν... Αὐτὰ βέβαια ὡς θεωρητικὴ προϋπόθεση εἶχαν τὸ ταλέντο ἀναγκαστικά, ἐκζητοῦσαν μόνα τους τὸν Γιαγκούλα, ἀπαιτοῦσαν τὴν θεωρία τοῦ ἐξ οὐρανοῦ genie — κάτι πού ἦταν ἀπολύτως σύμφωνο καὶ μὲ τὴν λειτουργία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὸν κόσμο ἐξ ἀλλοῦ... Ἀνανέωση ὅμως αὐτὰ δὲν μποροῦσαν νὰ εἶναι. Ἦταν ἀντίθετα ἀναγωγὴ στὸ συναίσθημα, στὴν βασικὴ διάσταση τοῦ πρωτογόνου ὅπως ἐκήρυττε ἡ θεωρία τῆς ποίησης τοῦ μεσοπόλεμου. Οἱ νεοέλληνες ἐφ ἑξῆς θὰ μάθαιναν νὰ συνεννοοῦνται μὲ τὸ συναίσθημα. Ἐπὶ τοῦ σημείου αὐτοῦ πρέπει ὅμως νὰ μείνωμε ἀκόμη λίγο.

 Ἂν ὁ παλαιὸς λόγος τῶν φιλοσόφων - ὅτι καλλιτέχνημα εἶν' ἐκεῖ πρὶν τὸ ἀνακάλυψη ὁ καλλιτέχνης— ἔχη μίαν ἀπόλυτη ἐφαρμογή, αὐτὸ συνέβη στὴν δικὴ μας περίπτωση μὲ τὸ μπουζούκι. Τὸ ἐξαερωμένο καὶ κοινωνικὰ κενὸ σύννεφο πού ἐδημιούργησε ἡ γενηά τοῦ 30, ἔπρεπε ἀναγκαστικὰ μὲ κάτι νὰ γεμίση. Καὶ ἐγέμισε πράγματι μὲ νότες τοῦ μπουζουκιοῦ. Ἡ Ἑλλάδα τοῦ μεσοπολέμου, μιὰ Ἑλλάδα πού προέκυψε ἀπὸ νέους πληθυσμοὺς τῶν βαλκανικῶν πολέμων καὶ τῆς μικρασιατικῆς περιπέτειας (χαρακτηριστικὸ εἶναι ὅτι κατὰ τὶς ἐπίσημες στατιστικὲς τοῦ 1920 50% ἦσαν ἀναλφάβητοι), δὲν εἶχε μουσικὴ φυσιογνωμία, ὅπως δὲν εἶχε καὶ σὲ πολλοὺς ἀλλοῦς χώρους. Ἡ μουσικὴ της φυσιογνωμία ἐξηντλεῖτο στὰ κατ' ἀντιγραφὴ μελὸ τῶν ἀπεγνωσμένων ἀστῶν της καὶ στοὺς λαρυγγισμοὺς τοῦ Γούναρη. Μὲ τοὺς ὁποίους ὅλη ἡ Ἑλλάδα ἦταν τότε ξετρελλαμένη, ὅπως ἀκριβῶς εἶναι καὶ σήμερα μὲ τὰ σκυλάδικα. Μὲ τὴν συγκέντρωση τῶν προσφυγικῶν στρωμάτων ὅμως στὶς μεγαλουπόλεις ὑπῆρξε ἕνα σοβαρὸ δεδομένο γιὰ τὴν μουσικὴ μας μετάπτωση: ὑπῆρξε πλέον ὁ φορέας μίας μουσικῆς ἀγωγῆς, ἡ ὁποία, ἐφ ὅσoν θὰ μποροῦσε νὰ ἐπικρατήση στὶς μεγαλουπόλεις, εὔκολα θὰ μποροῦσε ἐν εἴδει δικτατορίας νὰ ἐπικρατήση γενικὰ καὶ νὰ προσδώση στὴν σύγχρονη Ἑλλάδα τὴν ἐλλείπουσα μουσικὴ ταυτότητα. Ἡ Ἑλλάδα, ἑνιαῖο ἔθνος, ἔπρεπε νὰ ἔχη καὶ ἑνιαία ἐθνικὴ μουσική. Τοῦτο καὶ ἔγινε. Οἱ πρῶτες συνθέσεις τοῦ Τσιτσάνη δὲν ἦταν ἀκόμα χειραφετημένες ἀπὸ τὸ παλαιὸ τανγκό καὶ ἡ γενικώτερη μουσικὴ παραγωγὴ στὸ μπουζούκι δὲν ἀπαλλάσσεται ἀπ' τὸν ρυθμὸ τοῦ καλαματιανοῦ. Ἡ ὅλη ἐπιχείρηση ἔλαβε τὴν ἀσαφῆ ὀνομασία λαϊκὴ μουσική, ἐκτοπίζοντας ἔτσι αὐτὸ πού πράγματι ὑπῆρχε σὰν μουσικὴ στὴν Ἑλλάδα, δηλαδὴ τὴν δημοτικὴ μουσική. Ὁ λόγος «δημοτικὴ» εἶναι πολὺ ἀκριβὴς ὡς προερχόμενος ἀπὸ τὸν δῆμο — αὐτὸ πού ὑπῆρχε σὰν ἱστορικὴ πραγματικότητα γιὰ τὸν ἑλληνικὸ χῶρο: κάθε δῆμος τὴν δικὴ του μουσική, πού δὲν συνέπιπτε κατ ἀνάγκην μὲ τὴν μουσικὴ τοῦ ἀλλοῦ δήμου (δὲν μποροῦσε ἄλλωστε ἀφοῦ τὰ διάφορα τμήματα τοῦ ἑλληνισμοῦ δὲν εἶχαν τὴν ἴδια ἱστορικὴ παράδοση) καὶ πού ὅλες μαζὶ κατὰ πλειονότητα οὐδεμία σχέση εἶχαν μὲ τό... βυζαντινὸ μέλος. Ὁ βυζαντινισμὸς σὰν ἐπίσημη κρατικὴ ἰδεολογία θὰ διέστρεφε κι ἐδῶ ριζικὰ τὴν φύση τῶν ὑπαρξάντων πραγμάτων.... 

( συνεχίζεται ἐδῶ ...)