Ἡ ἐθνική μοναξιά ὡς μιζέρια καί μπουζουκοκαημός

Νεοέλληνας( Τζίμης Πανούσης)

Ὁ νεοέλληνας γεννήθηκε σκλάβος καὶ παραμένει τέτοιος μέχρι σήμερα.  Ἄν ἡ σκλαβιὰ καὶ ἡ μὲ τὸ ἀζημίωτο «προστασία» τῶν Μεγάλων Δυνάμεων τῶν πρώτων μετὰ τὸ 1821 χρόνων ἦταν κατὰ κάποιο τρόπο ἀναπόφευκτη,  ἡ σημερινὴ εἶναι τὸ πνευματικὸ ὑποπροϊὸν τῆς ἑλλαδικῆς διανόησης – εἴτε «ἐθνικῆς» εἴτε εὐρωλιγούρικης -  καὶ ἔχει φαρδιὰ πλατιὰ ἀπὸ κάτω τὴν νεοελληνικὴ ὑπογραφὴ ὅλων τῶν κομματικῶν ἀποχρώσεων.

Ἀντὶ τῆς ἰδεολογικῆς περιπέτειας ὁ νεοέλληνας προτίμησε καταστάσεις ψευδεπίγραφες, μιὰ ἰδεολογία ἡ ὁποία – σκοπίμως καὶ κουτοπόνηρα - τὸν ἀναγόρευε ἀπὸ ἐπαίτη ψηφοφόρο σὲ περιούσιο λαό. Αὐτὴ ἡ ἰδεολογικὴ θολούρα, τὸ περιβάλλον ὅπου οἱ σφραγιδοφύλακες τοῦ πνεύματος ἐμφανίζονται σὰν τὰ σαλιγκάρια μετὰ τὴν βροχή,( αὐτοί πού κρατᾶνε τὰ πόστα καί τά ἀνταλάσσουν μεταξύ τους π.χ. γενηὰ τοῦ 30, νεομαρξιστές, νεοορθόδοξοι, θεωρητικοί τοῦ ἡδονισμοῦ ἢ τῶν ντεμὲκ «ἀνθρωπίνων» δικαιωμάτων κλπ…)  ἀγκάλιασε ὅλο τὸ πολιτικὸ φάσμα. Ἄλλοι ψηφοφόροι ἀλλοιθώρισαν πρὸς τὴν Εὐρώπη προσβλέποντας τὰ ΜΟΠ, τὰ ΕΣΠΑ ( καὶ μέσῳ αὐτῶν τὸν δημόσιο πλοῦτο ὡς ἑλλαδίτες φιλελεύθεροι),  ἄλλοι τραγουδοῦσαν θούρια ἐθνικοπατριωτικὰ βάζοντας τὸ δάχτυλο καί τή μούρη ὁλόκληρη στὸ μέλι καὶ προσφέροντας ἄλλοθι στοὺς πρώτους, ἐνῷ κάποιοι τρίτοι κράτησαν ἀπὸ τὸν κομμουνισμὸ μόνο τὸ σφυροδρέπανο, μουμιοποίησαν καὶ γελοιοποίησαν τὸν Μάρξ τραγουδῶντας ἀντάρτικα στὶς ταβέρνες ἢ προπαγανδίζοντας τὴν ἐπιβολὴ τοῦ μονοτονικοῦ ἢ τῆς "δημοτικιᾶς" ὡς λαϊκές κατακτήσεις. Ὅταν μάλιστα τσεπώνεις παράλληλα βουλευτικὲς ἀποζημιώσεις, ἑλλαδικὲς ἢ εὐρωπαϊκὲς - γιὰ τὸ κόμμα βεβαίως βεβαίως…- τὸ πράγμα τότε παραβρωμάει…

Ἕνας πνευματικὰ ὑπόδουλος, ὅπως εἶναι ὁ εὐρωλιγούρης ἢ ὁ «ἐθνικὰ»- ἀνεξαρτήτως κόμματος - σκεπτόμενος, βρίσκει καταφυγὴ σὲ συναισθηματικὰ πλατσουρίσματα καὶ διεξόδους ἀφοῦ ἡ περιπέτεια τῆς σκέψης εἶναι βάρος ἀσήκωτο γιά τήν ἐὐρωπαϊκή του καμπούρα του. Στὴν σημερινὴ συνέχεια ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ τῆς 2^ης ἔκδοσης τοῦ βιβλίου τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ θὰ πάρουμε ἀρχικὰ μιὰ γεύση ἀπὸ τὴν ἰδεολογικὴ ἐπιβολὴ τοῦ συναισθήματος ὡς μέσο κοινωνικοῦ προβληματισμοῦ,  συνειδητοποίησης καί ἐπικοινωνίας. Θὰ δοῦμε ὅτι ὁ χειραγωγημένος νεοέλληνας ὅρισε ὡς τέχνη τὴν ἔκφραση τοῦ σεβαστοῦ πλήν ὅμως στενοῦ προσωπικοῦ του βιώματος, κινούμενος μεταξὺ μπουζουκιοῦ, ἑλληνικῆς ἀσπρόμαυρης ταινίας καὶ λογοτεχνικοῦ -ποιητικοῦ μελοδράματος ( βλέπε τὴν ἀνάρτηση Ἡ λογοτεχνία ὡς δείκτης πνευματικῆς ὑπανάπτυξης).

Μένοντας στάσιμος ἀνακατεύοντας μία γλυκανάλατη σούπα, ὁδηγήθηκε σταδιακὰ στὴν γενικώτερη κοινωνικὴ καὶ ἱστορικὴ ἀπομόνωση. Ἡ ἐθνική μοναξιά πού τραγούδησε ὁ Μητροπάνος στήν πραγματικότητα εἶναι μιά φτιασιδωμένη μιζέρια,  πιστό δεῖγμα ὅλης τῆς μουσικῆς καί ὄχι μόνον ὑπανάπτυξης μας πού ὁδηγεῖ μέ τά τέσσερα στά σαλονάκια τῆς Εὐρώπης. Θαμώνας σὲ «ψαγμένο» μπαράκι ἢ σκυλάδικο,  τρόφιμος πολυκαταστήματος,  ὀργανωμένης παραλίας ἢ κάποιας ἐρημικῆς ἀκρογιαλιᾶς, ὁ νεοέλληνας ἀναγορεύοντας τήν προσωπική του κλάψα σέ δημόσιο συμβάν ὕψωσε τείχη καί κατήντησε ἀνίκανος γιὰ ὁποιαδήποτε σοβαρὴ πνευματική,  ἰδεολογικὴ ἢ ὁποιαδήποτε ἄλλη παραγωγή…

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ -πρόλογος β ἐκδόσεως 1988( τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη)

συνέχεια ἀπό ἐδῶ 

Ἂν ὁ παλαιὸς λόγος τῶν φιλοσόφων - ὅτι καλλιτέχνημα εἶν' ἐκεῖ πρὶν τὸ ἀνακάλυψη ὁ καλλιτέχνης— ἔχη μίαν ἀπόλυτη ἐφαρμογή, αὐτὸ συνέβη στὴν δικὴ μας περίπτωση μὲ τὸ μπουζούκι. Τὸ ἐξαερωμένο καὶ κοινωνικὰ κενὸ σύννεφο πού ἐδημιούργησε ἡ γενηά τοῦ 30, ἔπρεπε ἀναγκαστικὰ μὲ κάτι νὰ γεμίση. Καὶ ἐγέμισε πράγματι μὲ νότες τοῦ μπουζουκιοῦ. Ἡ Ἑλλάδα τοῦ μεσοπολέμου, μιὰ Ἑλλάδα πού προέκυψε ἀπὸ νέους πληθυσμοὺς τῶν βαλκανικῶν πολέμων καὶ τῆς μικρασιατικῆς περιπέτειας (χαρακτηριστικὸ εἶναι ὅτι κατὰ τὶς ἐπίσημες στατιστικὲς τοῦ 1920 50% ἦσαν ἀναλφάβητοι), δὲν εἶχε μουσικὴ φυσιογνωμία, ὅπως δὲν εἶχε καὶ σὲ πολλοὺς ἄλλους χώρους. Ἡ μουσικὴ της φυσιογνωμία ἐξηντλεῖτο στὰ κατ' ἀντιγραφὴ μελὸ τῶν ἀπεγνωσμένων ἀστῶν της καὶ στοὺς λαρυγγισμοὺς τοῦ Γούναρη. Μὲ τοὺς ὁποίους ὅλη ἡ Ἑλλάδα ἦταν τότε ξετρελλαμένη, ὅπως ἀκριβῶς εἶναι καὶ σήμερα μὲ τὰ σκυλάδικα. Μὲ τὴν συγκέντρωση τῶν προσφυγικῶν στρωμάτων ὅμως στὶς μεγαλουπόλεις ὑπῆρξε ἕνα σοβαρὸ δεδομένο γιὰ τὴν μουσικὴ μας μετάπτωση: ὑπῆρξε πλέον ὁ φορέας μίας μουσικῆς ἀγωγῆς, ἡ ὁποία, ἐφ' ὅσoν θὰ μποροῦσε νὰ ἐπικρατήση στὶς μεγαλουπόλεις, εὔκολα θὰ μποροῦσε ἐν εἴδει δικτατορίας νὰ ἐπικρατήση γενικὰ καὶ νὰ προσδώση στὴν σύγχρονη Ἑλλάδα τὴν ἐλλείπουσα μουσικὴ ταυτότητα. Ἡ Ἑλλάδα, ἑνιαῖο ἔθνος, ἔπρεπε νὰ ἔχη καὶ ἑνιαία ἐθνικὴ μουσική. Τοῦτο καὶ ἔγινε. Οἱ πρῶτες συνθέσεις τοῦ Τσιτσάνη δὲν ἦταν ἀκόμα χειραφετημένες ἀπὸ τὸ παλαιὸ τανγκό καὶ ἡ γενικώτερη μουσικὴ παραγωγὴ στὸ μπουζούκι δὲν ἀπαλλάσσεται ἀπ τὸν ρυθμὸ τοῦ καλαματιανοῦ. Ἡ ὅλη ἐπιχείρηση ἔλαβε τὴν ἀσαφῆ ὀνομασία λαϊκὴ μουσική, ἐκτοπίζοντας ἔτσι αὐτὸ πού πράγματι ὑπῆρχε σὰν μουσικὴ στὴν Ἑλλάδα, δηλαδὴ τὴν δημοτικὴ μουσική. Ὁ λόγος δημοτικὴ εἶναι πολὺ ἀκριβὴς ὡς προερχόμενος ἀπὸ τὸν δῆμο — αὐτὸ πού ὑπῆρχε σὰν ἱστορικὴ πραγματικότητα γιὰ τὸν ἑλληνικὸ χῶρο: κάθε δῆμος τὴν δικὴ του μουσική, πού δὲν συνέπιπτε κατ ἀνάγκην μὲ τὴν μουσικὴ τοῦ ἄλλου δήμου (δὲν μποροῦσε ἄλλωστε ἀφοῦ τὰ διάφορα τμήματα τοῦ ἑλληνισμοῦ δὲν εἶχαν τὴν ἴδια ἱστορικὴ παράδοση) καὶ πού ὅλες μαζὶ κατὰ πλειονότητα οὐδεμία σχέση εἶχαν μὲ τό... βυζαντινὸ μέλος. Ὁ βυζαντινισμὸς σὰν ἐπίσημη κρατικὴ ἰδεολογία θὰ διέστρεφε κι ἐδῶ ριζικὰ τὴν φύση τῶν ὑπαρξάντων πραγμάτων....

Ἡ μουσικὴ τοῦ μπουζουκιοῦ εἶναι βέβαια μιὰ μουσικὴ τοῦ ἀμέσου συναισθήματος, πού πάει νὰ πιάση τὸν ἄλλον στὸ στιγμιαῖο πολιτικὸ καὶ κοινωνικό του συμβάν. Εἶναι μιὰ μουσικὴ κατὰ βάσιν ἀντικοινωνική, πού δὲν στηρίζεται κατ' ἀνάγκην στὰ λόγια ἀλλά μόνο στὴν νότα καὶ τὴν φωνή. Εἶναι δηλαδὴ ἡ ἴδια ἡ περίπτωση τοῦ ναρκομανοῦς, πού ζῆ τὸ περιστατικὸ του μόνος του, σὰν προσωπικὴ λύτρωση καὶ πού ὅλος ὁ ἄλλος κόσμος τοῦ εἶναι περιττός. Εἶναι μιὰ μουσικὴ κατὰ μόνας, ἀλλά πού ἐδῶ οἱ μεταπολεμικές συνθῆκες θὰ τὴν μετέτρεπαν σὲ μουσικὴ τῶν μαζῶν. Τὸ δίδαγμα τοῦ ἐμφυλίου, ὅτι ὅποιος ἔχει τὴν Ἀθήνα κρατάει τὴν Ἑλλάδα (μία ἐμπειρία πού ἔφερε 200.000 συμμαχικοὺς στρατιῶτες καὶ τὶς βόμβες Ναπὰλμ — ἡ Ἑλλάδα εἶναι ἡ πρώτη χώρα πού χρησιμοποιήθηκαν τέτοιες βόμβες— καὶ πού κατὰ ὡρισμένες ἐκτιμήσεις ἐχάθηκε ἔτσι ἡ Κίνα ἀπὸ τὴν σφαῖρα τῆς δυτικῆς ἐπιρροῆς), συνετέλεσε στὸ νὰ μαζευτοῦν ὅπως-ὅπως τὰ χωριὰ στὴν πρωτεύουσα, νὰ κλεισθῆ ὁ κόσμος σὲ ἕνα οἰκοδομικὸ χάος μὲ προϋπολογισμένη τὴν μέριμνα νὰ μπορῆ νὰ ζήση σ αὐτὸ (τὸ Πολυτεχνεῖο ἔγινε ἡ πρώτη τῶν σχολῶν μὲ θέματα εἰσαγωγῆς πραγματικὰ γιὰ κρετίνους) καὶ συνεπῶς διαρκῶς γονατισμένος ἀπὸ τὸ βάρος τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων. Ἡ δομὴ ἑνὸς αὐταρχικοῦ κράτους ὅπως ἐχτίσθηκε μεταπολεμικά, μὲ τὰ πιὸ ἑτερόκλητα καὶ κωμικὰ στοιχεῖα ἐπὶ σκηνῆς, ἐκαθιστοῦσε ὅλα τοῦτα τεχνικῶς ἁπλᾶ καὶ τὰ μέτρα ἀσφαλείας ἐδιατηροῦσαν τὸ πολιτικὸ πρόβλημα λυμένο. Μέσα στὶς συνθῆκες αὐτὲς τὸ ρεμπέτικο σὰν μουσικὴ τοῦ ἀπολύτου συναισθήματος, ἄρα μουσικὴ προπαγάνδας τελικά, θὰ εὕρισκε τὶς προϋποθέσεις νὰ μεσουρανήση. Ἔτσι ἀπέκτησε ἡ Ἑλλάδα τὴν νέα μουσικὴ της φυσιογνωμία τοῦ Ζορμπᾶ, ἄκρως ἐθνικὴ κατὰ τὰ ἄλλα, πού ἔγινε φὶλμ ἀνὰ τὸν κόσμο καὶ τὴν ἔκαμε διεθνῶς γνωστή. Εἶναι ἡ φυσιογνωμία πού βρίσκει κανεὶς σὲ ὅλες τὶς ταβέρνες τοῦ ἐξωτερικοῦ ὡς φολκλόρ, κατὰ τίποτε διαφοριζομένη ἀπὸ τὰ ἄλλα φολκλὸρ πού βλέπει κανεὶς νὰ παίζονται στοὺς δρόμους τῶν συγχρόνων μεγαλουπόλεων ἀπὸ διάφορες τριτοκοσμικὲς ὁμάδες.

 Ὅλα τοῦτα ὅμως ἦσαν πολὺ χρειαζούμενα πράγματα γιὰ τὴν λογιστικὴ τῶν ἐκλογικῶν ποσοστῶν, τὶς συγκεντρώσεις στὰ γήπεδα καὶ τὶς διαδηλώσεις, πού ὅλα μαζὶ δὲν ἔπαυαν νὰ σημαίνουν... λεφτά. Ἡ πολιτικὴ μας κατάσταση μὲ ὅλα τοῦτα προχώρησε: ἔφεραν τὸν ἀγῶνα τῶν ψήφων τῆς παλαιᾶς Ε.Κ., ἐν συνεχείᾳ τὴν δικτατορία, μέσα σ αὐτὴ τὴν ἄλλη, ὅπως ἀκριβῶς γίνεται σὲ ὅλες τὶς χῶρες τῆς Λατινικῆς Ἀμερικῆς καὶ τῆς κεντρικῆς Ἀφρικῆς, τὴν ἑλληνικὴ ἐκδοχὴ περὶ σοσιαλισμοῦ ὡς τοῦ ἐν μέτρῳ κλέπτειν καὶ τελικὰ δέκα χρόνια τὴν κ. Μερκούρη ὑπουργὸ νὰ προσπαθῆ νὰ μᾶς φέρη πίσω τὰ ἐλγίνεια. Ἡ δεκάχρονη αὐτή ἐπιτυχία τῆς κυρίας Μερκούρη —ἡ μοναδικὴ ἄλλωστε πού ἔχει νὰ ἐπιδείξη— ἀσφαλῶς θὰ εἶχε λήξει, ἂν πραγματικὰ τὸ ἱστορικὸ κενὸ πού παρουσιάζει γιὰ τὶς διεθνεῖς σχέσεις ὁ ἑλληνικὸς χῶρος δὲν ἐπέβαλλε τὴν ἐπιβίωση πολιτικοῦ πνεύματος τοῦ 19ου αἰ. γιὰ ὅσo διεθνὲς ἐνδιαφέρον μπορεῖ νὰ ἀπομένη γιὰ τὸ ἑλληνικὸ παρελθόν. Λύση πού καμμιὰ λύση διαρκείας δὲν μπορεῖ βέβαια νὰ εἶναι...

Τὸ σύγχρονο ἐρώτημα πού τίθεται μὲ ὅλ' αὐτὰ δὲν εἶναι πλέον ἂν βοηθοῦν σὲ κάποιον ἔστω καὶ ὑποτυπώδη συντονισμὸ τῆς Ἑλλάδος πρὸς τὰ τρέχοντα καπιταλιστικὰ δεδομένα, ἀλλά —πολὺ φοβούμεθα— πόσο μέρος ἀπὸ τὸν σημερινὸ ἑλλαδικὸ ἑλληνισμὸ μπορεῖ νὰ χρησιμεύση ὡς ἐργατικὸ δυναμικὸ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς Τουρκίας! Καπιταλισμὸς στὴν Ἑλλάδα ὑπό τὴν ὑπάρχουσα δομὴ τοῦ ἰδεολογικοῦ μας ἐποικοδομήματος οὔτε κατὰ διάνοιαν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη ἤ ἔστω νὰ λειτουργήση ὡς ἀγορά. Ὅταν ὁ ἄλλος σκέφτεται μὲ τὸ συναίσθημα γιὰ νὰ μπορῆ νὰ ψηφίζη, ἁπλούστατα δὲν ἀγοράζει. Τί τόπο π.χ. νὰ πιάση ἡ ὁποιαδήποτε διαφήμιση στὴν τηλεόραση γιὰ ἕνα νέο προϊόν, ὅταν ὁ ἄλλος εἶναι συναισθηματικὰ δεμένος μ αὐτὸ πού ἔχει; Τὸ αὐτοκίνητο δὲν εἶναι ἀποτέλεσμα τεχνολογίας — μιὰ ἔννοια πού οὔτε καν τὴν ξέρη (ὑπὸ τὸν ὅρο τεχνολογία τὸ μαστοριλίκι ἐννοεῖ ὁ ἐπιούσιος λαός...)— οὔτε ἡ τηλεόραση, οὔτε τὸ βίντεο. Εἶναι πράγματα πού ἔχουν νὰ κάνουν προσωπικὰ μὲ τὸν ἴδιον, μὲ τὴν ἀτομικὴ του ψυχή. Τὸ αὐτοκίνητο εἶναι αὐτὸ πού τοῦ χάρισε συγκινήσεις καὶ καημούς, πού ἄκουσε σ' αὐτὸ τὸ μπουζούκι παρέα μὲ τὴν φίλη του, πού ἔτσι δὲν παληώνει ποτὲ ὅσα κοινωνικὰ προβλήματα κι ἂν δημιουργῆ (δυστυχήματα, μόλυνση τοῦ περιβάλλοντος κ.λπ.).

 Ἔτσι βέβαια οἱ ἐκλογὲς καὶ τὸ ποδόσφαιρο μποροῦν νὰ λειτουργήσουν,δηλαδὴ νὰ περιαδράξουν τὸν ἄλλον στὸ τελείως ὑποκειμενικό του συναίσθημα καὶ νὰ τὸν ὁδηγήσουν στὴν κάλπη ἤ στὸ γήπεδο. Κάτι τέτοιο προβλέπεται ἀπ' τὴν ψυχολογία τῶν μαζῶν, ἀλλά καπιταλισμὸς καὶ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, πληροφόρηση διὰ νοημάτων καὶ λεπτοὶ χειρισμοὶ τοῦ σύγχρονου μάρκετινγκ, εἶναι ἀδύνατο νὰ λειτουργήσουν. Δὲν ὑπάρχει ἡ λογικὴ σύνδεση μὲ τὸ περιβάλλον, ὥστε νὰ λειτουργήσουν ψυχολογικὰ λογικοὶ χειρισμοὶ τοῦ σύγχρονου κόσμου. Ὑποσυνειδήτως μισεῖ ὁ ἐπισκέπτης τὸν γιατρό, ὅταν βλέπη τὸ παιδί του νὰ κλαίη ἀπὸ τὴν ἔνεση, διότι τὸ μόνο πού καταλαβαίνει εἶναι ἡ ἀνώδυνη εὐλογία τοῦ παπᾶ, τὸ ξόρκι καὶ τὰ θαύματα τῶν εἰκόνων...

Τί θὰ πῆ ραδιενέργεια ἀφοῦ δὲν τὴν βλέπει; Καὶ ἀφοῦ αὐτὴ δὲν μπορεῖ νὰ τὴν ἰδῆ, εἶναι ἀδύνατο νὰ καταλάβη τὴν τηλεόραση ὡς προϋπόθεση τῆς σημερινῆς ζωῆς. Ὅτι δηλαδὴ χωρὶς τὴν τηλεόραση καὶ τὰ μέσα ἐνημέρωσης γενικὰ δὲν μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος σήμερα νὰ ζήση, γιατί δὲν ξέρει τί τρώει καὶ τί ἀγοράζει. Ἡ τηλεόραση γι' αὐτὸν θὰ παραμένη πάντα ἕνα ψυχικὸ περιστατικό, ἀνεξάρτητο τῆς ὅποιας ἐννοίας τεχνολογίας. Ἐπικρατεῖ βέβαια ἡ γνώμη ὅτι μὲ τοὺς συλλόγους προστασίας τοῦ καταναλωτῆ ὑπάρχει ὄντως προστασία (καὶ ὄχι κομματικὸς συνδικαλισμὸς π.χ.). Πρόκειται περὶ ἀνοησίας, διότι οἱ τεχνολογικὰ ἀνανάπτυκτες χῶρες εἶναι ἀπ ὅλες τὶς μεριὲς ἀπροστάτευτες. Ποιὸ εἶναι τὸ ἐπιστημονικὸ δυναμικὸ πού μπορεῖ νὰ διαθέση ἕνας τέτοιος σύλλογος καὶ ἀπὸ ποῦ θὰ τὸ ἄντληση; Πρέπει νὰ ἔχη χημικούς, ἀτομικοὺς ἐπιστήμονες, μηχανολόγους αὐτοματικῆς τεχνολογίας. Ὑπάρχουν αὐτά ὡς ἐλεύθερα ἐπαγγέλματα στὸν τόπο μας; Ἂν ὑπάρχη ἕνας ἀτομικὸς φυσικός, αὐτὸς θὰ εἶναι κάπου ὑπάλληλος τοῦ κράτους, ἀφοῦ στὴν Ἑλλάδα ὑπάρχει μόνο μονοτονικὸ καὶ ὄχι καπιταλισμός. Καὶ δεδομένου ὅτι ἡ κρατικὴ τάξη ἐδῶ ὑπάρχει (ἤγουν κλέβει) μέσῳ τῆς ἀγορᾶς τεχνολογίας, ὅπως καὶ σὲ ὅλες τὶς ὑπανάπτυκτες χῶρες εἴπαμε, ὁ φυσικὸς καὶ νὰ θέλη δὲν μπορεῖ νὰ κάμη τίποτε γιὰ τὸν καταναλωτή. Ἐκτός βέβαια καὶ ἂν πολιτεύεται ὁ ἴδιος ἤ ἔτσι κερδίζη περισσότερα... Σὲ κάθε περίπτωση πάντως ὁ καταναλωτὴς ἀπροστάτευτος μένει.

Ἄλλα ἡ καθυστέρηση δὲν εἶναι ὡς πρὸς τὴν τεχνολογία. Εἶναι δομικῆς ὑφῆς σὲ ὅλους τους τομεῖς καὶ κυρίως στὸν τομέα τῆς ἰδεολογίας. Ἡ Ἑλλάδα, ὡς χώρα τῆς ποιήσεως καὶ συνακολούθως τῶν μπουζουκιῶν, ἔμεινε πλήρως ἀποκομμένη ἀπὸ ὅλη τὴν ἰδεολογικὴ ἐξέλιξη τοῦ συγχρόνου κόσμου, ἀνατολικοῦ καὶ δυτικοῦ. Ἀπὸ τὴν ἐξόχως περίπλοκη κατάσταση τοῦ μεσοπολέμου, πού εἶναι συντελεστικὴ γιὰ τὴν σύγχρονη ἰδεολογικὴ δομὴ τοῦ δυτικοῦ τουλάχιστον κόσμου, ἡ γενηά τοῦ 30 μᾶς ἔφερε μόνο τὴν ἔμπνευση. Τὸ προσωπικὸ περιστατικὸ τοῦ μπουζουκιοῦ ἐν συνεχείᾳ πού σερβιρίσθηκε στὸν νεοέλληνα ὡς ρίζα καὶ λαϊκό, τὸν ἔκοψε ἀπὸ κάθε κατανόηση τῆς σημερινῆς διεθνοῦς μουσικῆς. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ ρόκ, πού εἶναι τῆς αὐτῆς ἐποχῆς διεθνὴς μουσική. Καὶ εἶναι τέτοια ὄχι διότι τὴν ἐπέβαλλαν κάποιοι, ἀλλά γιατί εἶναι ὁ τρόπος διαμαρτυρίας τῶν μεταπολεμικῶν γενεῶν τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀμερικῆς κατὰ τοῦ ψυχροῦ πολέμου, τῆς ἀτομικῆς βόμβας καὶ τοῦ πολέμου στὸ Βιετνάμ. Δὲν εἶναι δηλαδὴ μουσικὴ τῆς... κονόμας, ἀλλά μουσικὴ πού σκοτώνει τοὺς δημιουργούς της ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ Πρίσλεϋ. Ὅταν ὁ Πρίσλεϋ στοὺς δίσκους του βάζη τὶς θεῖες του, ἀνυποψίαστες κι εὐτυχισμένες νὰ συζητοῦν πίνοντας τὸ τσάι τους, καὶ ἐν συνεχείᾳ διακόπτη τὴν κουβέντα τους μὲ ἕναν πρωτοφανοῦς ἀγριότητος ἦχο τοῦ ντρὰμς καὶ τῆς κιθάρας, εἶναι ἀκριβῶς γιατί θέλει νὰ τοὺς δώση μιὰ μαζικὴ μπουνιά. Εἶναι μιὰ κοινωνία πού δὲν καταλαβαίνει τίποτε ἀπὸ τὶς βόμβες πού πέφτουν στὸ Βιετνάμ, ὅπως κι ἐμεῖς δὲν καταλάβαμε ἐδῶ τίποτε ἀπ' αὐτὰ τὰ πράγματα μὲ τὸ μπουζούκι. Καὶ ἂν τὸ ρὸκ ἔγινε διεθνὴς μουσική, ἐνῷ τὸ μπουζούκι ὄχι (!), ἦταν γιατί ὑπῆρξε ἡ ἔκφραση μίας γενικώτερης νεολαίας πού ζοῦσε τὰ ἴδια προβλήματα. Ἡ ἀναρχικὴ του σχέση μὲ τὴν μελωδία εἶναι μιὰ συνειδητὴ προσπάθεια ἐπανάστασης, ὅπως εἶναι ἡ ἀποσύνθεση τῆς μορφῆς στοὺς πίνακες τοῦ Πικασσό. Καὶ μόνο τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ρὸκ σὰν μαζικὴ κουλτούρα ἐπέρασε ἀπὸ τὸν δίσκο (ὅπου ἡ μουσικὴ προέχει) στὸ μουσικὸ ποίημα, ὅπου τὰ λόγια προέχουν (Bob Dylan), καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὸν κινηματογράφο (π.χ. Science Fiction Film) γιὰ νὰ δώση τελικὰ τὰ ἐξόχως συνθετώτατα ἔργα τῆς μετασύγχρονης τέχνης (π.χ. ἡ Πὸπ-Ὄπερα τοῦ Jeff Wayne: The War Of The Worlds, ἡ στηριζομένη στὸ ὁμώνυμο ἔργο τοῦ H.G.Wells, τὸ ὁποῖο δημοσιεύτηκε στὰ 1897 σὲ συνέχειες ἐφημερίδος, τὸ 1938 ἔγινε ραδιοφωνικὴ ἐκπομπὴ ἀπὸ τὸν Ὄρσον Οὐέλλες, τὸ 1953 φίλμ, μὲ πολλὲς ἐκδόσεις ἑκατομμυρίων ἀντιτύπων ὡς κλασσικό ), σημαίνει ὅτι δὲν ἔπαψε νὰ βρίσκεται στὸ κέντρο μίας παιδείας μαζῶν. Ἐδῶ δὲν ἔχομε ἐξέλιξη τοῦ καλλιτέχνη, ὅπου ἀνάλογα μὲ τὸ πῶς φυσάει ἡ ἀγορὰ ἐξελίσσει τὴν μουσικὴ του σὰν προσωπικὴ ἀνερεύνηση, ἀλλά διαμόρφωση κοινωνικῶν φαινομένων μέσα στὰ πλαίσια ἑνὸς κοινωνικοῦ συστήματος.

Αὐτὰ στὸν χῶρο τῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς θεωρίας τῆς λογοτεχνίας (σήμερα λογοτεχνία δὲν εἶναι μόνο τὸ βιβλίο) ἔχουν ἑκατοντάδες τόμους πίσω τους καὶ συνιστοῦν τὴν ἔρευνα τοῦ συγχρόνου τρόπου ἐπικοινωνίας τῶν ἀνθρώπων (Kommunikationsforschung). Καὶ δὲν πρόκειται καθόλου γιὰ τέχνη πού συγκινεῖ, πού πιάνει τὸν προσωπικὸ καημὸ καὶ καθηλώνει τὸν ἀκροατή της στὴν κατάσταση τοῦ πεινασμένου ζώου πού βλέπει τὸν σανό, ἀλλά γιὰ τέχνη πού ἐκφράζει ἐξαιρετικὰ πολύπλοκες καταστάσεις αἰσθητικῆς ἀγωγῆς καὶ πού ἐπιδιώκει νὰ ἐξελίχθη ἡ ἴδια ἀπ' αὐτές. Ἕνα Science Fiction Film π.χ. στὸν μπουζουκικὸ μας τόπο δὲν ἔχει καμμιὰ πιθανότητα οὔτε νὰ κατανοηθῆ οὔτε νὰ λειτουργήση. Διότι στὰ φὶλμ αὐτὰ ἐπιδιώκεται ἕνας βαθμὸς αἰσθητικῆς ἀγωγῆς ἀπὸ τὴν προσωπικὴ μετοχὴ (σὲ μιὰ παράσταση Ρὸκ π.χ.) στὴν τελείως ἀπρόσωπη ὑπάρξη μέσῳ μίας συλλογικῆς ἀγωγῆς τῆς μάζας. Καὶ τοῦτο εἶναι στὴν ψυχολογικὴ καὶ κοινωνικὴ του σημασία βαθύτατο: σὲ ἕνα διεθνοποιημένο κεφάλαιο ἔπαψε πιὰ νὰ ὑφίσταται ἡ ἀνώτερη τάξη, ὅπως σ ἕνα μυθιστόρημα τοῦ 19^ου αἰ. λ.χ. Ὁ ἀστὸς τῆς σημερινῆς κοινωνίας δὲν ἔχει κριτήρια πρὸς τὰ πάνω νὰ μετρηθῆ καὶ ἡ αὐτοσυνείδηση του συνίσταται σὲ ἕνα σύνολο προλήψεων πού κατασκευάζει ὁ ἴδιος γιὰ τὸν ἑαυτὸ του μετρούμενος μὲ τὰ πρὸς τὰ κάτω. Παρακολουθεῖ τὴν μόδα καὶ διαβάζει τὸ Bestseller ὄχι γιατί ὁδηγεῖται ἀπὸ προσωπικὴ του κρίση σὲ κάτι τέτοιο, ἀλλά γιατί θέλει νὰ εἶναι in... Σὲ μιὰ τέτοια ψυχολογία ὅμως δὲν μπορεῖ ἐδῶ νὰ στηριχθῆ μιὰ τέχνη σὰν διαμαρτυρία ἤ πρόκληση, διότι λὸγῳ τοῦ σογιοῦ καὶ τῆς ἰδέας πού ἔχει κάθε Ἕλληνας γιὰ τὸν ἑαυτὸ του ἐξ ἀγωγῆς — στὴν ἱστορικὴ τους διάσταση αὐτὰ μπορεῖ νὰ σημαίνουν γίδια καὶ πρόβατα, ἀλλά αὐτὸ δὲν ἔχει σημασία• ἀφοῦ ἡ Ἑλλάδα εἶναι κάτι τὸ ξεχωριστό, ὀφείλει ἀναγκαστικὰ καὶ κάθε Ἕλληνας νὰ εἶναι κάτι τέτοιο...—, πάντα ὑπάρχουν τὰ φανταστικὰ μετρήματα πρὸς τὰ ἄνω, πρὸς κάποιες φανταστικὲς τάξεις πού ἡ καταγωγὴ τους ἀνάγεται στὸ ἔνδοξο παρελθὸν τῶν βυζαντινῶν ἀνακτόρων... Ἕνα Science Fiction Film συνεπῶς στὸν νεοέλληνα θὰ φανῆ ἀπό• κάθε ἄποψη κωμικὸ καὶ ἀκατανόητο. Ἕνα περίφημο τέτοιο λ.χ. εἶναι τὸ Rocky Horro Picture Show: ἕνα ζευγάρι καλῶν οἰκογενειῶν πηγαίνει νὰ παντρευθῆ καὶ εἶναι καὶ οἱ δύο παρθένοι. Στὸν δρόμο τοὺς πιάνει μιὰ καταιγίδα καὶ χάνουν τὸν προορισμό τους μὲ ἀποτέλεσμα νὰ βρεθοῦν στὸν ξεμοναχιασμένο πύργο ἑνὸς δάσους. Ὁ οἰκοδεσπότης τοῦ πύργου -τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ὁποίου εἶναι σὲ μιὰ τελείως φανταστικὴ χορογραφικὴ διάσταση διακοσμημένο— εἶναι ἕνας ὁμοφυλόφιλος μὲ πολὺ ἐπιβλητικὸ Μέϊκ-ἄπ. Τοὺς περιλαμβάνει καὶ τοὺς δύο, φοβισμένους, τοὺς βάζει στὸ laboratory (ἕνα κρεββάτι ἐν μέσῳ πάντα χορευτικῶν συγκροτημάτων), ἀπὸ τὸ ὁποῖο, μὲ τὴν βοήθεια μερικῶν Γολιὰθ τῆς μοτοσυκλέττας, βγαίνουν κεκαθαρμένοι : ἡ μὲν γυναίκα τελικῶς λεσβία, ὁ δὲ ἄνδρας ὁμοφυλόφιλος... Σὲ ὅλην αὐτὴ ὅμως τὴν διαδικασία καθάρσεως καὶ ἀπαλλαγῆς ἀπὸ τὶς προσωπικὲς των προλήψεις, περνάει μιὰ κριτικὴ ὅλων τῶν καταστάσεων πού τοὺς κατεσκεύασαν ἔτσι. Καὶ περνάει βέβαια μέσα ἀπὸ τὴν γλῶσσα ἀναγωγῆς τῶν μετασυγχρόνων ἀναζητήσεων τοῦ μεταπολεμικοῦ κόσμου, πού δὲν ἀποτελοῦν προσωπικὲς ἀνερευνήσεις καὶ σήματα, ἀλλά κώδικα ἀναγνώσεως κοινωνικῶν καταστάσεων πού παρακολουθοῦν τὴν ἐρευνητικὴ διαδικασία καὶ ἄλλων χώρων, ὅπως τὸ μυθιστόρημα, τὸ θέατρο, τὴν ζωγραφικὴ κ.λπ. Δὲν εἶναι μιὰ τέχνη πού συγκινεῖ• εἶναι μιὰ τέχνη πού ἀπωθεῖ ὅσους δὲν καταλαβαίνουν τὸ νόημά της.

Μιὰ τέτοια τέχνη δὲν ἔχει καμμιὰ πιθανότητα νὰ λειτουργήση στὴν Ἑλλάδα τοῦ προσωπικοῦ συμπτώματος καὶ τῆς προσωπικῆς καλλιτεχνίας. Ἄρα οὔτε καὶ νὰ τὴν σύνδεση σὰν σκέψη μὲ τίποτε τὸ παγκόσμιο. Τὸ νὰ θέληση ὅμως κανένας νὰ σηκώση τὸν Ἥλιο ψηλότερα χωρὶς νὰ ξέρη τί γίνεται στὸν ἄλλον κόσμο, χωρὶς δηλαδὴ νὰ ὑπάρχη ἡ κοινωνικὴ κατανόηση αὐτοῦ τοῦ πράγματος, εἶναι μιὰ πράξη πιθανὸν ὄχι μάταιη, ἀλλά πάντως σίγουρα καταδικασμένη. Μιὰ πράξη πού δημιουργεῖ ἱστορικῶς προβλήματα παρὰ λύνει. Καὶ ἡ Ἑλλάδα τοῦ προσωπικοῦ συμπτώματος καὶ τοῦ καημοῦ τοῦ μπουζουκιοῦ, εἶναι ἀκόμα χώρα τῆς ποιητικῆς διαστάσεως — ὅπως αὐτὴ ἐκληροδοτήθηκε ἀπὸ τὸν μεσοπόλεμο καὶ πού ἐπέτρεψε μεταπολεμικῶς ὅλα τὰ ὑπόλοιπα. Γιὰ νὰ καταλάβωμε σὲ ποιὰ πνευματικὴ διάσταση βρίσκεται ἡ Ἑλλάδα στὸν σημερινὸ κόσμο, ἀρκεῖ ν΄ ἀναφέρωμε ὡρισμένα στατιστικὰ στοιχεῖα:

Τοῦ Scotts ἡ ποιητικὴ συλλογὴ The Lady Of The Lake τὸ 1810 πούλησε τὸν πρῶτο χρόνο 20.300 ἀντίτυπα. Τοῦ Βύρωνα ὁ Κουρσάρος (1814) πούλησε τὴν ἴδια μέρα τῆς ἔκδοσης 10.000. Τοῦ Tennyson ἡ λαϊκὴ συλλογὴ Enoch Arden (1864) πούλησε στὴν πρώτη ἔκδοση 60.000 κομμμάτια, ἐξ ὧν οἱ 40.000 σὲ μερικὲς ἑβδομάδες, ἐνῷ τοῦ Longfellow τὰ ποιήματα τὸ 1900 πουλήθηκαν σὲ πάνω ἀπὸ ἕνα ἑκατομμύριο ἀντίτυπα. Ἀντίθετα τὸ 1973 τυπώθηκαν σὲ ὁλόκληρη τὴν Ἀγγλία 897 ποιητικὲς συλλογές, ἐξ ὧν μόνο 126 ἀνατυπώσεις καὶ 58 μεταφράσεις, ἐνῷ τὸ 1977 μόλις πού ὑπῆρξαν 764 πενιχρὲς ποιητικὲς συλλογὲς ὅλον τὸν χρόνο στὸ ἐμπόριο σὲ μερικὲς μόνο ἑκατοντάδες ἀντίτυπα ἡ κάθε μία. Ἡ Αγγλία ἔχει πληθυσμὸ 56 ἑκατομμύρια. Ἡ ποίηση σήμερα σὲ ὅλες τὶς ἀνεπτυγμένες χῶρες ἔρχεται τελευταία στὶς καταλογήσεις τῆς λογοτεχνικῆς καὶ πνευματικῆς παραγωγῆς, καταλαμβάνουσα στὸν πίνακα τὴν τριακοστὴ θέση πού εἶναι καὶ ἡ τελευταία. Ἡ Ἑλλάδα ἀντίθετα ἔρχεται στὴν πρώτη θέση, τόσο ἀπὸ ἀριθμὸ συλλογῶν, ὅσο καὶ ἀπὸ πωλήσεις ἀνεγνωρισμένων ποιητῶν. Εἶναι τάχα ὁ ἄλλος κόσμος λιγώτερο εὐαίσθητος σήμερα καὶ δὲν καταλαβαίνει τὴν ποίηση; — Προφανῶς ὄχι.

Ἡ ποίηση, ὁ δίσκος, ἡ μουσικὴ γενικά, τὸ φίλμ, τὸ θέατρο δὲν λειτουργοῦν ἀπολαμβανόμενα ἐπὶ προσωπικοῦ ἐπιπέδου ὅπως τὸ μπουζούκι, ἡ φωνὴ ἤ τὸ πολεμικὸ ἐμβατήριο (αὐτὰ ὅλα τὴν ἴδια λειτουργία ἔχουν καὶ ἐξ ἴσου ὁδηγοῦν, τὸ ἐμβατήριο μάλιστα, πού δὲν χρειάζεται κὰν λόγια, ἰδιαίτερα...). Λειτουργοῦν κατὰ τὸν ἴδιο λογικὸ τρόπο πού λειτουργοῦν καὶ οἱ κοινωνικὲς ἐπιστῆμες γιὰ τὰ ἴδια προβλήματα, ἐν συνδυασμῶ πρὸς ὅλα τὰ μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας, καὶ ἀπορρέουν ἀπὸ μιὰ συνολικὴ κοινωνικὴ αἰσθητικὴ πού ἔχει νὰ κάνη μὲ κάποια κοινὴ συνείδηση προβλημάτων, δηλαδὴ ἀπὸ ἕνα λογικὸ πρῶτα προβληματισμὸ ἐπ' αὐτῶν. Αὐτὸ προϋποθέτει ἑνιαῖο κοινωνικὸ σῶμα, πρᾶγμα πού στὴν Ἑλλάδα δὲν ὑπάρχει. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ Ἑλλάδα λειτουργεῖ ἀκόμα στὸ ἐπίπεδό της προσωπικῆς κατανόησης καὶ τοῦ κριτικοῦ τῆς  λογοτεχνίας. Ὁ κριτικὸς ὅμως σήμερα κατέστη σὲ ὅλους τους τομεῖς πρᾶγμα περιττό. Ὁ κριτικὸς σήμερα ἀντικατεστάθη μὲ τὸν δημοσιολόγο [publizist — αὐτὸ διαφέρει ἀπ' αὐτὸ πού λέμε δημοσιογράφο (journalist), τοῦ ὁποίου ἡ δουλειὰ εἶναι νὰ παρουσιάση ἁπλῶς γεγονότα, ἔστω καὶ μέσα ἀπὸ δικὴ του πληροφοριακὴ ὀργάνωση]. Ὁ κριτικὸς δουλειὰ ἔχει νὰ μεταφέρη ἐμπειρία, ὅπως τοῦ ἐπέβαλαν οἱ ἱστορικὲς συνθῆκες δημιουργίας του κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα. Εὐθὺς ὡς ὑπῆρξε ἡ διάσταση ἀστῶν καὶ ἐργατικῆς τάξης, γιὰ τὰ ἔργα τέχνης καὶ τὸ μυθιστόρημα ἰδίως προέκυψε πρόβλημα ἑρμηνείας,δηλαδὴ προσδιορισμοῦ τοῦ γούστου πού θὰ ἄρεσε πρὸς τὰ κάτω. Ὁ κριτικὸς εἶχε νὰ κρίνη πάνω σὲ δεδομένα ἠθικά, κοινωνικὰ καὶ ἰδεολογικὰ μέτρα, καὶ σκοπὸς τοῦ ἦταν ἀκριβῶς νὰ κατοχύρωση αὐτὰ πρῶτα καὶ μετὰ νὰ προαγάγη τὴν ὅποιαν ἀξία ἑνὸς ἔργου. Πρᾶγμα πού συνήθως οὔτε καν ἦταν σὲ θέση νὰ πετύχη, διότι πολλὰ ἀπὸ τὰ ἔργα ἀποκτοῦσαν τὴν σημασία τους πολὺ ἀργότερα, ὅταν αὐτὸς θὰ εἶχε πεθάνει. Δουλειὰ του συνεπῶς ἦταν νὰ κρίνη,δηλαδὴ νὰ ἀποτελέση μέρος μίας λογοκρισίας (οἱ λέξεις ἔχουν τὴν ἴδια ρίζα), πού προϋπέθετε συγκεκριμένα κριτήρια.

Σήμερα τὸ σύστημα δὲν ἐνδιαφέρεται νὰ ἀπομονώση τὶς ἐργατικὲς μάζες, ἀλλά νὰ τὶς βάλη ὅσo πιὸ μέσα στὴν διαδικασία μπορεῖ. Τοὺς δίνει ἐλεύθερο χρόνο καὶ αὐτὸν ἀκριβῶς προσπαθεῖ νὰ ὀργανώση ἔτσι (αὐτὸ ἀποτελεῖ εἰδικόν βιομηχανικὸ κλάδο — freizeitindustrie), ὥστε νὰ τοῦ προαγάγη τὶς ἐν γένει συνθῆκες παραγωγῆς. Ἐδῶ ἀκριβῶς εἶναι πού τοῦ χρειάζεται τὸ ἔργο τέχνης ὡς αἰσθητικὴ μίας μαζικῆς ἀγωγῆς καὶ ὄχι ὡς πολιτικὸ ἐργαλεῖο. Γιὰ νὰ ἔχη αὐτὴ τὴν μαζικὴ ἀγωγὴ καὶ νὰ κανονίση τὴν παραγωγή του, πρέπει νὰ ἔχη ἐλεύθερη —αὐτὸ τοῦ χρειάζεται δηλαδὴ— τὴν προσωπικὴ μετοχὴ τοῦ καθενὸς σ αὐτό. Ὅσο πιὸ ἄμεσα, τόσο καλύτερα. Ὁ κριτικὸς συνεπῶς, πού θὰ πῆ πώς ὁ ἄλλος πρέπει νὰ συμμετάσχη, εἶναι περιττός. Ὁ σημερινὸς κριτικὸς εἶναι αὐτὸς πού ἀπὸ τὸ ἔργο τέχνης θὰ φτιάξη μίαν νέα πραγματικότητα, μιὰ δικὴ του πραγματικότητα πού θὰ ἐνταχθῆ στὴν λειτουργία τοῦ ἔργου τέχνης. Ἄλλα γιὰ νὰ κάνη κάτι τέτοιο, πρέπει νὰ εἶναι ὁ ἴδιος σὲ θέση νὰ γράψη ἤ νὰ φτιάξη κάτι παραπλήσιο. Εἶναι δηλαδὴ σὰν τὸ ἔργο τοῦ ποιητῆ πού μεταφράζει ἕναν ἄλλον ποιητή: δὲν θὰ προσφέρη μετάφραση, ἀλλά βασικὰ ἕνα δικό του ἔργο. Τὸ ἴδιο κάνει σήμερα ὁ δημοσιολόγος (publizist). Εἶναι αὐτὸς πού στοιχειοθετεῖ τὴν ἱστορία πού θὰ γραφῆ αὔριο στὸν τομέα του καὶ συνεπῶς αὐτὸ πού παράγει θὰ ἐνταχθῆ σὰν ἀπαραίτητο στοιχεῖο στὴν ἱστορία αὐτή. Δὲν ἐκφράζει τὴν γνώμη του οὔτε κρίνει• δημιουργεῖ ὁ ἴδιος. Ἀλλά γιὰ τοῦτο βέβαια πρέπει νὰ εἶναι σὲ θέση νὰ φτιάξη μιὰ ταινία, ἂν πρόκειται γιὰ κινηματογράφο, νὰ γράψη κάτι θεατρικό, ἂν πρόκειται γιὰ θέατρο κ.λπ. Ὄχι νὰ τὴν φτιάξη ἀναγκαῖα, ἀλλά νὰ εἶναι σὲ θέση νὰ τὴν φτιάξη — κι αὐτὸ δείχνει μὲ τὸ ἔργο του πού κάτι παραπλήσιο κάνει. Ὁ παληὸς κριτικὸς —κατὰ κανόνα ἀκαδημαϊκός, καθηγητὴς κ.λπ.— πού μποροῦσε νὰ γράφη γιὰ θέατρο χωρὶς νάχη πατήσει ποτὲ του στὸ θέατρο ἤ κάτι παραπλήσιο νὰ γράψη, ὅπως καὶ ὁ κριτικός της λογοτεχνίας πού δὲν ἦταν σὲ θέση νὰ φτιάξη μιὰ νουβέλλα, ἀνήκουν ὁριστικὰ στὸ παρελθόν. Ὡς μουσειακὰ ἤδη ὑπάρχουν μόνο στὴν Ἑλλάδα τῶν ποιητῶν — ἀκόμα κι ἂν βασικὰ δὲν ὑπάρχη καμμιὰ λογοτεχνία... Ἕνα παράδειγμα ὅτι οὔτε ἡ λέξη κριτικὴ χρησιμοποιεῖται πιά, εἶναι οἱ ἐκφράσεις πού κυκλοφοροῦν σήμερα στὸν χῶρο τῆς Εὐρώπης, ὅπως κριτικὴ θεωρία, στρουκτουραλισμὸς κλπ. Ὁ κριτικὸς δηλαδὴ κατασκευάζει αὐτόνομο πρᾶγμα, θεωρία, προκειμένου νὰ μελετήση τὴν λογοτεχνία καὶ τὸ ἔργο τέχνης. Θεωρία πού λειτουργεῖ ἡ ἴδια κοινωνικά. Θεωρία ὅμως εἶναι ἐπιστημονικὸς ὅρος καὶ προϋποθέτει κριτήρια. Ὄχι τὴν γνώμη ἤ τὴν προσωπικὴ δράση τοῦ κριτικοῦ...

Δὲν μποροῦμε νὰ ἐπεκταθοῦμε περισσότερο ἐδῶ στὰ ἑξαιρετικῶς πολύπλοκα αὐτὰ θέματα. Θὰ θέλαμε μόνο νὰ προσθέσωμε, ὅτι σήμερα ἡ παραγωγὴ ἑνὸς ἔργου τέχνης δὲν προϋποθέτει μόνο τὸ μολύβι ἤ τὸ πινέλο. Τὸ βιβλίο βέβαια παίζει καὶ θὰ συνεχίζη νὰ παίζη πάντα τὸν πρῶτο ρόλο — ἕνα περιστατικὸ πού μποροῦμε νὰ συμπεράνωμε ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι μὲ τὴν διάδοση τῶν ἄλλων μέσων ἐπικοινωνίας τὸ ἔντυπο, καὶ ἡ ἐφημερίδα εἰδικά, αὔξησαν καὶ δὲν ἐλάττωσαν τὴν κυκλοφορία τους. Ἄλλα πέραν ἀπὸ τὸ βιβλίο ἡ ὑπόλοιπη αἰσθητική καὶ συλλογιστικὴ ἀγωγὴ τῶν μαζῶν διαμορφώνεται ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν μέσων ἐπικοινωνίας σήμερα, ἀπὸ τὴν αἰσθητικὴ τῆς διαφήμισης, ἀπὸ τὴν αἰσθητικὴ τῆς ὄψεως τῶν ἐμπορευμάτων. Γιὰ νὰ συμπεριληφθοῦν αὐτὲς οἱ παράμετροι στὸν κινηματογράφο ἤ τὸ θέατρο λ.χ., ἀπαιτοῦνται τεράστια οἰκονομικὰ ἔξοδα καὶ ὅλες οἱ δυνατότητες τῆς τεχνολογικῆς ἐξέλιξης. Αὐτὸ ὡδήγησε σὲ ἕναν ἀναγκαῖο συγκεντρωτισμὸ τῶν μέσων μαζικῆς ἐπικοινωνίας. Μονοπώλια πού πρὶν ὑπῆρχαν ἀνεξάρτητα (π.χ. ἐκδοτικὸς οἶκος καὶ ἑταιρεία δίσκων) τώρα ἔπρεπε νὰ συνεργασθοῦν. Γιὰ νὰ δοθοῦν τὰ κλασσικὰ λογοτεχνήματα, π.χ. Οἱ ἄθλιοι τοῦ Οὐγκώ, σὲ μιὰ κασέτα στὸν σύγχρονο ἀναγνώστη, ἀπαιτοῦνταν περισσότερα κεφάλαια ἀπ ὅτι τὸ ἁπλὸ γύρισμα τῆς ταινίας. Τὶς ἀνάγκες τῆς μορφωτικῆς ἐξέλιξης τῶν μαζῶν δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ τὶς ἀντιμετώπιση ἕνας μεμονωμένος ἐπιχειρηματίας. Καὶ ἐπειδὴ αὐτὸς πού τελικὰ θὰ ἐκέρδιζε ἀπὸ τὴν διάδοση τῶν νέων μορφωτικῶν δυνατοτήτων θὰ ἦταν τὸ ἴδιο τὸ κεφάλαιο (ἡ τεχνολογία γιὰ νὰ προχώρηση χρειάζεται ὁπωσδήποτε μυαλό, δίπλα ἀπὸ τὴν ὅσην χειραγώγηση καὶ ἀποβλάκωση τῶν μαζῶν, ἤγουν κοινωνικὸ μυαλό ), γι αὐτὸ ὅλον τὸν χῶρο τῆς πνευματικῆς παραγωγῆς σήμερα τὸν χρηματοδοτεῖ τὸ κεφάλαιο. Πίσω ἀπὸ τὶς μεγάλες ἑταιρεῖες φίλμ, δίσκων, βιβλίων κλπ. ὑπάρχουν οἱ μεγάλες διεθνεῖς τράπεζες καὶ οἱ πολυεθνικὲς ἑταιρεῖες. Οἱ ἐπενδύσεις τους στὸν τομέα τῆς γενικῆς πνευματικῆς παραγωγῆς εἶναι ἡ πρώτη, σπουδαιότερη καὶ ἀναγκαία ἐπένδυση πού ἀπεδείχθη ὅτι μποροῦν νὰ κάνουν. Ὑπάρχουν βέβαια χῶροι, ὅπου ἡ ἐπένδυση πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἀποφέρη τὰ λεφτὰ πού ξοδεύονται (π.χ. στὸν τομέα τοῦ φὶλμ καὶ τῆς διαστημικῆς τηλεόρασης, ὅπου δαπανῶνται γιγαντιαῖα ποσὰ) καὶ ὅπου τὸ μάρκετινγκ παίζει ἀναγκαστικὰ τὸν πρῶτον ρόλο, ἀλλά χωρὶς τὴν προϋπόθεση αὐτή δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ προχωρήση ἡ ἐπιχείρηση (ἔτσι στὸν κινηματογράφο εὑρέθηκε τὸ σύστημα τοῦ ἠθοποιοῦ-στάρ, ὅπου ἡ φωτογραφία του ἦταν ἐγγύηση γιὰ τὴν κατανάλωση τοῦ ἔργου). Μέσα ἀπὸ αὐτὴ τὴν διαδικασία συγκέντρωσης εἶναι σήμερα δυνατὸν νὰ ἀγοράζη κανεὶς μὲ σχετικῶς λίγα λεφτὰ μιὰ ταινία γιὰ τὴν Καπέλλα Σιξτίνα π.χ. ἤ τὶς πυραμίδες τῆς Αἰγύπτου. Μιὰ δυνατότητα πού ἄλλως πῶς δὲν θὰ τὴν ἀποκτοῦσε.

Συνεπῶς τὸ μάρκετινγκ προϋποθέτει τὴν μόρφωση, ὅπως κι αὐτὴ ἐκεῖνο. Κυρίως ὅμως μιὰ ἐξελισσόμενη μαζικὴ αἰσθητικὴ ἀγωγή. Ἡ σχέση εἶναι βέβαια λεπτὴ καὶ ἐπικίνδυνη καὶ εἶναι ἐδῶ ἀκριβῶς πού ὁ διανοούμενος ὡς ὠργανωμένη κοινωνικὴ δύναμη παίζει τὸν κυρίαρχον ρόλο. Ἐπὶ τοῦ παρόντος οἱ μεγάλοι χρηματοδότες ἔχουν συνθηκολογήσει: πληρώνουν μὲν καὶ συντηροῦν ὅλην τὴν πνευματικὴ παραγωγή, χωρὶς ὅμως νὰ ἀνακατεύωνται παραπέρα στὰ περὶ τέχνης... Ἡ σχέση ἐξουσίας καὶ διανόησης εἶναι ἀπὸ καταβολῆς κόσμου σχέση ἀντίθεσης, ἡ ἴδια ὅμως ἡ ἱστορία ἐναπόκειται ὡς ἀδιάψευστη ἀπόδειξη, ὅτι ἀπὸ τὴν ἀναρχία τῆς διανόησης αὐτὸς πού πρῶτος κερδίζει εἶναι ἡ ἐξουσία. Ὅπως εἴδαμε ν' ἀναγνωρίζουν διάφοροι μελετητὲς σήμερα, ἡ καθυστέρηση τῶν λεγομένων ὑπανάπτυκτων χαρακτηρίζεται ἀκριβῶς ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἐξουσίες σ' αὐτοὺς ὑπάρχουν χωρὶς διανόηση — κοκκαλωμένες, χωρὶς δυνατότητα ἀντιλόγου καὶ ἄρα χωρὶς ἐξέλιξη. Ἡ ἰδεολογία τους ἀποτελεῖ πίστη.

Ὁ κάθε πολιτισμὸς ἔχει βέβαια κάποιες δικές του μεταβλητὲς καὶ καθόλου δὲν σημαίνει ὅτι ἡ ρὸκ μουσικὴ ἤ ἡ Science Fiction μποροῦν ν΄ ἀποτελέσουν αἰσθητικὴ ἀγωγὴ γιὰ ὅλον τὸν κόσμο. Εἶναι ἄλλο πρᾶγμα ὅμως αὐτὰ νὰ τὰ ἀπορρίπτης ἐπειδὴ καταλαβαίνεις τὸ νόημά τους καὶ μὲ κάτι ἄλλο τὸ ἀντικαθιστᾶς (γι αὐτὸ καὶ δὲν ἐθεωρήσαμε περιττὲς κάποιες κοινωνικὲς ἑρμηνεύσεις ἐδῶ τῶν πραγμάτων αὐτῶν), καὶ ἄλλο νὰ τὰ ἀφορίζης ἐπειδὴ θέλεις σώνει καὶ καλὰ νὰ διατήρησης τὴν δικὴ σου ἀπηρχαιωμένη ἐπιχείρηση, ἀνεξάρτητα ἀπ' τὸ τί ἐμπόρευμα παράγει.

Ἡ νεοελληνικὴ ἰδεολογία εἶναι ἕνας μηχανισμὸς ὑπανάπτυξης. Μίας ὑπανάπτυξης καθολικῆς πού ἰσχύει πρῶτα ἐκ τῶν ἄνω. Κανένας π.χ. ἀπό τους ἔχοντες λόγους νὰ εἶναι εὐχαριστημένοι μ' αὐτὴ δὲν καταλαβαίνει πώς ὅταν κάνη βόλτα μὲ τὴν ἀκριβῆ Μερσεντὲς πού κονόμησε καὶ αἰσθάνεται πανευτυχὴς γι αὐτό, εἶναι ἀκριβῶς τότε πού ὁ φορτηγατζής τῆς νταλίκας, ζαβλακωμένος ἀπ τὰ προβλὴματα κι ἀπ τὸν καημὸ τοῦ μπουζουκιοῦ στὸ μαγνητόφωνο, θὰ τὸν στείλη στὸν ἄλλον κόσμο... Ἡ Ἑλλάδα λέει πώς ἔχει σύνταγμα καὶ πώς ἀνήκει στὴν ΕΟΚ, ὡστόσο ἀκόμα δὲν ἔχει ἀπαγορεύσει τὴν δημόσια ἐκπομπὴ τῶν μπουζουκιῶν. Δὲν ὑπάρχει ἄραγε συνταγματικὴ προστασία τῆς νεότητος, ὅπως στὶς ἄλλες χῶρες; Πῶς ἐπιτρέπονται τὰ μπουζούκια κι ἀπαγορεύεται ἕνα μαγαζὶ σεξουαλικῶν εἰδῶν στὸ Σύνταγμα; Ἡ πρόνοια γιὰ τὴν προστασία τῆς νεότητος δὲν ἀφορᾶ μόνο στὸ σέξ, ἀλλά σὲ κάθε τί πού παραπέμπει ἄμεσα στὸ συναίσθημα. Εἴτε μιὰ ἐγκληματικὴ σκηνὴ στὸν τύπο εἶναι αὐτό, εἴτε ἕνας μπουζουκοκαημός. Καὶ δὲν ἐννοοῦμε βέβαια ὅτι πρέπει ν΄ ἀπαγορευθοῦν τὰ μπουζούκια ὡς ἰδιωτικὴ ἐπιχείρηση, ἐννοοῦμε μὸνο ἕναν ὑπολογισμὸ τοῦ κοινωνικοῦ κόστους πού ἐνέχουν... Ἡ πανεπιστημιακὴ βιβλιοθήκη εἶναι ἡ μόνη στὴν Εὐρώπη πού ἔχει δίπλα ἀπ' τὸ ἀναγνωστήριο καφενεῖο μὲ μηχάνημα δίσκων... (καὶ δὲν συζητοῦμε φυσικὰ γιὰ τὴν ἀντιαισθητικὸτητα τῶν σουβλατζίδικων ἀπὸ κάτω, γιατί ἀναγνωρίζομε τὸ κόστος τῶν χιλιάδων κιλοβὰτ κάθε βράδυ προκειμένου νό. φωτίζωνται οἱ... μοῦσες στὰ προπύλαια...).

Τὸ συναίσθημα σὰν προϋπόθεση τῆς σημερινῆς ἑλληνικῆς ταυτότητας, ἀλλά καὶ τῆς σύγχρονης προβληματικότητας τῆς Ἑλλάδος σὰν κράτους στὶς διεθνεῖς σχέσεις, θὰ τὸ βρῆ ὁ ἀναγνώστης στὰ ὅσα ἀκολουθοῦν. Τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι σήμερα ν' ἀλλάξη ἡ ἰδεολογία γιὰ νὰ διορθωθῆ ἡ Ἑλλάδα σὰν κράτος, ἀλλά ὅτι πρέπει ν' ἀλλάξη ἡ Ἑλλάδα σὰν μόρφωμα τῶν διεθνῶν σχέσεων γιὰ ν' ἀπαλλαγοῦν οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὴν νεοελληνικὴ ἰδεολογία. Ἡ νεοελληνικὴ ἰδεολογία δὲν μπορεῖ νὰ γίνη οὔτε καλύτερη οὔτε χειρότερη, διότι εἶναι ἡ Ἑλλάδα ἕνας πεθαμένος κοινωνικὸς ὀργανισμὸς ἀπὸ τὸ 22 κι ἐδῶ. Τὸ πρόβλημα λοιπὸν ἀλλοῦ ἔγκειται.

Ἑλλάδα καὶ ἑλληνισμὸς εἶναι βέβαια δυὸ πράγματα τελείως διαφορετικά, ἂν μὴ ἀντιθετικὰ ὡς ἔννοιες, καὶ εἶναι άπο τὴν ἔννοια τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ ὄχι ἐκείνη τῆς Ἑλλάδος πού μπορεῖ νὰ προκύψη ἡ διανόηση πού θὰ μπόρεση ν΄ ἀνταποκριθῆ στὰ τρέχοντα προβλήματα τοῦ χώρου τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου καὶ τῶν Βαλκανίων. Ἡ Ἑλλάδα ἔμεινε τὸ πιὸ ὑπανάπτυκτο κράτος τῶν Βαλκανίων καὶ ἐμποδίζει ἰσχυρὰ σήμερα τὴν φυσιολογικὴ ἀνάπτυξη τῶν γειτονικῶν της κρατῶν (βλ. γι αὐτὰ στὸ προσεχὲς βιβλίο μας: Ἡ ἐθνικὴ ἰδεολογία ὡς καθημερινὴ πράξη ). Χωρὶς διανόηση (καὶ δὲν ἐννοοῦμε βέβαια μ' αὐτὸ τεχνικὲς εἰδικότητες καὶ σπουδὲς ) καὶ χωρὶς μίαν ἄνοδο τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἐφημερίδων, τὸ μέλλον τῆς Ἑλλάδος ὅλο καὶ προβληματικώτερο θὰ γίνεται γιὰ ὅλους. Καὶ νὰ θέλουν δηλαδὴ οἱ καταστάσεις μ' αὐτὴ νὰ μείνουν σταθερές, δὲν θὰ τὸ ἐπιτρέψη ἡ ἴδια ἡ ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων μὲ τὸν γύρω χῶρο. Οἱ συνθῆκες πού ἐπέβαλαν τὴν Ἑλλάδα σὰν ἱστορικὸ καὶ γεωγραφικὸ μόρφωμα, σήμερα ἔχουν πάψει νὰ ἰσχύουν. Ἐπὶ τῆς Ἑλλάδος πλανᾶται ἤδη ἱστορικὸ κενό.

 Ὅτι χωρὶς μία ὑποτυπώδη διανόηση μεταξὺ κοινωνίας καὶ κράτους — δηλαδὴ μὲ μόνην τὴν ὑπάρξη ἑνὸς κράτους πού ἀποφασίζει ἐπειδὴ ὑπάρχουν οἱ ἐκλογές...— εἶναι ἀδύνατο νὰ τελεσφορήση ὁ,τιδήποτε, ἡ περίπτωση τῆς ἐντάξεως στὴν ΕΟΚ εἶναι ἱκανὴ ὡς ἀπόδειξη. Στὸ βιβλίο τοῦτο θὰ βρῆ ὁ ἀναγνώστης τί ἐπαρουσιάσθηκε τότε ὡς προβληματικὴ ἀπὸ τὴν ὑπάρξασα διανόηση. Πρόκειται γιὰ τὴν διανόηση ἀκριβῶς τῆς γενηᾶς τοῦ 30, ὄχι μόνο αὐτῆς τῶν ποιημάτων ἀλλά καί τῆς... φιλοσοφίας (πού ἡ λειτουργία της στὴν Ἑλλάδα δὲν εἶναι διαφορετική). Τὸ ὅλον θέμα ἦταν μιὰ λογιστικὴ ὑπόθεση τοῦ τί κερδίζομε. Μίλησαν γιὰ ἀνάπτυξη, γιὰ πολιτικὸ prestige ὡς πρὸς τὰ ἐξωτερικά μας προβλήματα καὶ ἀλλά ὅμοια. Σήμερα βέβαια ξέρομε ὅτι τὸ μόνο πού ἐπραγματοποιήθηκε σχετικὰ εἶναι ὄχι οἱ λογιστικοὶ λογαριασμοί, ἀλλά αὐτὸ πού προέβλεψε τὸ βιβλίο τοῦτο: μιὰ πλήρης καθίζηση τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου καὶ συνεπῶς μιὰ μείζονα προβληματικότητα ὡς πρὸς τὴν σχέση του μὲ τὶς ἄλλες εὐρωπαϊκὲς χῶρες. Σὲ μιὰ χώρα, ὅπου ἀπὸ τὴν ἐπίσημη κυβερνητικὴ πολιτικὴ φθάνει νὰ δολοφονοῦνται διὰ μιᾶς τέσσαρες χιλιάδες ἄνθρωποι χωρὶς κὰν μιὰ διαμαρτυρία, οὐδεμία ἄλλη χώρα εἶναι διατεθειμένη νὰ τῆς ἀποδώση ἔστω καὶ ἴχνος πολιτικῆς αὐτοσυνείδησης καὶ ἄρα νὰ τὴν πάρη σοβαρά. Αὐτὸ ὅμως σημαίνει μιὰ μείζονα ἀνωμαλία ὡς πρὸς τὶς χῶρες αὐτὲς στὶς σύγχρονες διεθνεῖς σχέσεις.

Στὸ ἐν λόγῳ κεφάλαιο, δὲν ὑπῆρξε πρόθεσὴ μας νὰ ἐξετάσωμε τὶς σχέσεις Ἑλλάδος καὶ ΕΟΚ, ὅπως μερικοὶ ἀναγνῶστες μας ὑπέθεσαν τότε (αὐτὸ εἶναι θέμα ἄλλου βιβλίου ἤ μᾶλλον βιβλίων), ἀλλά μόνο τὸ τί εἰπώθηκε καὶ πῶς ἀντιμετωπίσθηκε ἐδῶ ἡ ἔνταξη. Καὶ τοῦτο σὰν ἐνδεικτικὸ τῶν διαχειρίσεων τῆς πνευματικῆς μας τότε ἡγεσίας. Στὸ ἑπόμενο κεφάλαιο σημειώνομε μιὰ νότα τῶν πραγμάτων αὐτῶν καὶ τῶν ἀναλόγων κατανοήσεων σχετικὰ μὲ τὸ κυπριακὸ — ἕνα εἶδος πρακτικῆς ἐφαρμογῆς δηλαδή: τὶς οἰμωγές!... Τὸ κυπριακὸ ἐφάνηκε στὴν τότε πνευματικὴ μας ἡγεσία ὡς κρίση τοῦ παγκόσμιου πολιτισμοῦ. Εἶναι ὅμως αὐτὲς κουβέντες μὲ τὶς ὁποῖες μπορεῖ νὰ ὑπάρξη κανεὶς σήμερα στὸν κόσμο; Βάσει τῆς προϊστορίας της, ἦταν ἑπόμενο νὰ μὴν ἔχη ἀντιληφθῆ ὅτι μόνο τότε θὰ μποροῦσε ἡ Ἑλλάδα νὰ βοηθήση σὲ ὁ,τιδήποτε τὴν Κύπρο, ἂν ἡ ἴδια εἶχε βρεῖ ἕνα τρόπο ἱστορικοῦ συντονισμοῦ μὲ τὸν ἑαυτό της. Οὔτε λοιπὸν τότε οὔτε στὸ μέλλον ὑπάρχει περίπτωση νὰ βρῆ ἡ Ἑλλάδα δυνατότητα νὰ βοηθήση σὲ κάτι τὴν Κύπρο. Ὑπάρχουν ἀντίθετα βάσιμοι λόγοι νὰ πιστεύεται σήμερα ὅτι εἶναι ἡ Κύπρος πού μπορεῖ νὰ βοηθήση σὲ πολλὰ τὴν Ἑλλάδα...

Ἡ βασικώτερη ὅμως ἀπὸ τὶς προφητεῖες τοῦ βιβλίου τούτου ὑπῆρξε ἡ πρόβλεψη γιὰ τὸ γλωσσικό. Ὁ συγγραφέας τούτων τῶν γραμμῶν δὲν παύει νὰ πιστεύη, ὅτι ὄχι τὰ ἀρχαῖα ἀγάλματα, ἀλλά ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ὅτι σπουδαῖο ἔμεινε ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα στὸν σημερινὸ κόσμο. Ὅτι εἶναι μιὰ γλῶσσα πού ἔχει νὰ παίξη ἀκόμα ρὸλο γιὰ τὰ μεσογειακὰ πράγματα. Καὶ γι αὐτὸν βέβαια ἡ ἑλληνικὴ εἶναι μία μόνο γλῶσσα: ἡ ἀρχαία. Ὁ ἴδιος δηλαδὴ δὲν μπόρεσε νὰ διαπιστώση τὴν διαφορὰ μεταξὺ ἀρχαίων καὶ νέων ἑλληνικῶν, καθὼς λένε οἱ γραμματοδιδάσκαλοι σήμερα. Διεπίστωσε μόνο, ὅτι ἐξοικειωνόμενος κανεὶς μὲ τὴν ἀρχαία γλώσσα, μποροῦσε εὔκολα νὰ διάβαση ἕνα κείμενο τῆς μεσαιωνικῆς γραμματείας καὶ ὅλης τῆς κατοπινῆς. Οἱ γραμματικὲς καὶ συντακτικὲς μεταπτώσεις, πού ὅλες οἱ γλῶσσες στὴν ἱστορία τοὺς ἔχουν, ὅπως καὶ ὁ ἀκανόνιστος τρόπος ἀνάπτυξης τῆς ὁμιλουμένης, δὲν ἐστάθηκαν στ' ἀλήθεια ἱκανά νὰ τὸν πείσουν περὶ τῶν... δύο γλωσσῶν. Δὲν τοῦ προέκυπτε στὴν πράξη δηλαδή, ἤγουν στὴν κατανόηση τῶν κειμένων... Οἱ Γραμματικὲς μποροῦν βέβαια νὰ μιλᾶνε σὰν Γραμματικές... Θὰ μποροῦσε ὅμως σήμερα νὰ προκύψη σὲ κάποιον ἕνα εὔλογο ἐρώτημα (καὶ εἶναι καιρὸς γιὰ κάτι τέτοιο): ὑπάρχει κανένας ἀπό τους στρατιῶτες τοῦ Δημοτικισμοῦ (φυσικὰ πολλοὶ προήχθησαν, πῆραν ἀξιώματα γιὰ τοὺς ἀγῶνες τους ἀπὸ τότε, θέσεις, τὶς δέουσες ὑλικὲς ἀμοιβὲς κλπ.), ὁ ὁποῖος θὰ μποροῦσε σήμερα νὰ ἰσχυρισθῆ ὅτι ἡ δημοτικὴ εἶναι πιὸ κοντὰ στὸν λαὸ καὶ θὰ τὸν βοηθήση νὰ μορφωθῆ; Τοὺς βλέπομε ἕτοιμους τί θέλουν ν΄ ἀπαντήσουν: ὅτι δὲν εἶναι ἡ Δημοτική, ἀλλά ἡ διδασκαλία τῆς Δημοτικῆς πού φταίει — οἱ συνθῆκες! Πολὺ ὡραῖα, γιὰ ποιὸν λόγο ὅμως τὸ θεώρημα αὐτὸ δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχύση καὶ γιὰ τὴν Καθαρεύουσα, τὴν πραγματικὴ ἑλληνικὴ γλώσσα, τῆς ὁποίας τὴν πλαστικότητα καὶ εὐκολία πού ἐπροσάρμοζε τὶς γραφειοκρατικὲς λέξεις ἀπὸ ἄλλες γλῶσσες τὸν περασμένο αἰώνα μὴν μπορῶντας νὰ ἐξηγήσουν, μερικοὶ παρατρεχάμενοι τῆς ἑλληνικῆς λογιότητος τὴν ὠνόμασαν τεχνητὴ γλῶσσα; Τὸ προτέρημα δηλαδὴ τῆς ἑλληνικῆς — προτέρημα πού ἐπροερχόταν ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἀττικιστὲς ἤξεραν γράμματα καὶ εἶχαν αἴσθηση τῆς διαχρονίας τῆς γλώσσας - αὐτοὶ τὸ ἔκαμαν μειονέκτημα, σάμπως καὶ ὅλες οἱ εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες σήμερα δὲν ἔχουν δάνεια στοιχεῖα μεταξύ τους καὶ σάμπως ἡ ἐπιστημονικὴ ὁρολογία δὲν ἔχη ἀνάγκη νὰ καταφεύγη στὶς ἀρχαῖες γλῶσσες, ἑλληνικὰ καὶ λατινικά, προκειμένου νὰ διατηρήση ἕνα μείζονα βαθμὸ ὁμοιομορφίας. Στὸ ἐρώτημα λοιπὸν αὐτὸ οἱ σημερινοὶ ἐπίγονοί τους, οἱ ἀγωνιστὲς τοῦ δημοτικισμοῦ, πρέπει νὰ ἀπαντήσουν — ὅσo μποροῦν νὰ ἐμφανίζωνται ἀκόμα στὴν δημοσιότητα...

Τὸ γλωσσικὸ στὴν Ἑλλάδα δὲν ἀπετέλεσε πρόβλημα γιατί ἔφταιγε ἡ γλῶσσα. Τεράστια πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ σημασία ἔλαβαν τὰ γλωσσικὰ προβλήματα τῶν σκανδιναυϊκῶν χωρῶν π.χ. κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα, ἀλλά ἡ ἱστορία τους ἐκύλησε ὁμαλά. Τὸ γλωσσικὸ στὴν Ἑλλάδα ἔγινε πρόβλημα, διότι εἶναι ἡ Ἑλλάδα προβληματικὴ χώρα. Καὶ πῶς θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εἶναι μέχρι τῶν ἡμερῶν μας, ὅταν γιὰ τὸν μισό της πληθυσμὸ ἀποτελεῖ τόπο ἀναγκαστικοῦ καταφυγίου, γιὰ τὸ ἕνα τέταρτο δύναμη κατοχῆς καὶ γιὰ τὸ ὑπόλοιπο ἐπιτόπιο ἐξωτερικό; Ἡ Ἑλλάδα στὰ μάτια πολλῶν κατοίκων της δὲν ἀπέκτησε ποτὲ καμμιὰ νομιμότητα σὰν κράτος καὶ οὔτε πρόκειται ν΄ ἀπόκτηση. Ἴσα-ἴσα μάλιστα: ὅσo ὑπὸ τὴν πρόφαση τῆς ΕΟΚ δὲν θὰ μποροῦν νὰ γίνωνται δικτατορίες καὶ οἱ μαθητὲς νὰ πηγαίνουν ἀναγκαστικὰ στὸν ἐκκλησιασμὸ τῆς Κυριακῆς, τόσο πιὸ πολὺ τὰ προβλήματα αὐτὰ θὰ φαίνονται. Τὸ πρόβλημα λοιπὸν δὲν εἶναι δημοτικὴ ἤ καθαρεύουσα. Μὲ τὸ πείραμα τοῦ νέου μας δημοτικισμοῦ προέκυψε βέβαια κι ἕνα πολύτιμο ὄφελος: ὅτι ὅποιος τοῦ λοιποῦ μᾶς συζητεῖ γιὰ γλῶσσα τοῦ λαοῦ καὶ προοδευτικότητα θὰ ξέρωμε πιὰ τί ἄνθρωπος εἶναι καὶ τί θέλει νὰ πῆ. Ἀλλὰ τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι μόνο ἐπαναφορὰ τῆς καθαρεύουσας ἤ τῶν ἀρχαίων. Γιατί κι αὐτὰ τὰ ἴδια ἀποτελέσματα θὰ δώσουν πού ἔδωσαν καὶ στὸ παρελθόν. Τὸ πρόβλημα εἶναι νὰ βροῦμε πού ἔγκειται τὸ πρόβλημα!...

Γιὰ νὰ τὸ βροῦμε ὅμως αὐτό, ἔχομε ἀνάγκη ἀπὸ διανόηση. Ὄχι νὰ κατεβάσωμε μὲ τὴν δημοτικὴ τούς 400 χιλ. ἀναγνῶστες στοὺς μισούς. Μιὰ διανόηση ὄχι ἀκαδημαϊκῶν τίτλων καὶ εἰδικοτήτων, ἀλλά διανόηση τῆς δημοσιότητος. Διανόηση τῶν ἐφημερίδων καὶ τῶν ἄλλων μέσων μαζικῆς ἐνημέρωσης, πού θὰ δείχνη κάθε μέρα ὅτι ξέρει καὶ μπορεῖ. Ὄχι διανόηση τοῦ δεκαπενθήμερου κειμένου καὶ τοῦ μυθολογικοῦ παρασκηνίου, διανόηση τῶν θέσεων καὶ ἐλέῳ μίας ἱστορικῆς ἀνωμαλίας ὑπαρχούσης.

Ὑπάρχουν λόγοι νὰ πιστεύεται ὅτι ἡ ἀνωμαλία αὐτὴ ἔχει ἤδη ἐγγίσει τὰ ὅρια τῆς ὕπαρξής της. Οἱ ἑλληνικὲς ἐπιφάνειες, πολιτικὲς καὶ πνευματικές, θὰ χάσουν κάθε ἀξία χρήσης ἀπὸ τὴν ροὴ τῶν πραγμάτων. Ποιὸ κράτος θὰ μπορέση νά τίς πάρη γιά ὁ,τιδήποτε σοβαρά, ὅταν ὁ μέν ἑλληνικος σοσιαλισμὸς ἀγνοῆται ἀπὸ τὸν διεθνῆ τέτοιον, ὁ δὲ φιλελευθερισμὸς μας κατανοῆται ἀπὸ ὅλα τὰ φιλελεύθερα κόμματα ὡς κόμμα μαζώματος (Sammelpartei); Καὶ ὅσo γιὰ τὴν Ἀριστερά, πού μποροῦσε μεταδικτατορικὰ νὰ παίξη ἕνα σπουδαῖο ρόλο γιὰ τὴν μετάπτωση τοῦ ἰδεολογικοῦ μας στερεώματος, σήμερα πρέπει νὰ ἀναγνωρίσωμε μιὰ ὑφισταμένη στὸν κόσμο πραγματικότητα: ὅτι ὑπάρχει ἀνεπτυγμένος κομμουνισμὸς καὶ ὑπανάπτυκτος κομμουνισμός...

Τὸ κυβερνῶν κόμμα δὲν ἔχει τίποτε νὰ ὁλοκληρώση, καθὼς ἰσχυρίζεται, διότι ἁπλούστατα, δὲν ὑπάρχει τίποτε πρὸς διαμόρφωση. Στὴν Ἑλλάδα ὑπάρχουν... ψηφοφόροι, δὲν ὑπάρχει ὅμως καμμιὰ κοινωνία πού θὰ μποροῦσε νὰ διαμορφωθῆ. Τὰ ὅποια πειράματα εἶναι πιρουέττες στὸ κενό, χωρὶς μιὰ θεμελιώδη συζήτηση γιὰ τὴν τρέχουσα ἱστορικὴ αὐτοσυνειδησία τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου. Τὸ χειρότερο πού θὰ μποροῦσε νὰ ὑπάρξη τώρα γιὰ τὴν Ἑλλάδα εἶναι τὸ σύνθημα τοῦ νοικοκυριοῦ. Μιὰ καὶ φαίνεται πώς στὴν Ἑλλάδα διοικεῖ σὺν τοῖς ἄλλοις κι ὁ... Θεὸς προσωπικά, ἐνῷ βέβαια ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ δὲν πάψαμε νὰ διαθέτωμε ἐθνάρχες, εἶναι σκόπιμο νὰ τονίσωμε πώς κάθε ἔννοια ἑλληνοχριστιανικῆς δημοκρατίας καὶ νοικοκυριοῦ ἀποτελεῖ ἱστορικὰ σχῆμα πεπαλαιωμένο. Δὲν θέλομε νοικοκυριό• θέλομε συζήτηση. Θέλομε μιὰ λειτουργία τῶν μέσων μαζικῆς ἐπικοινωνίας πού θὰ μπορέση νά δώση ἀποτελέσματα κι ὄχι μόνο μισθούς...

 Ὅ,τι τείνει στὴν διάλυση τῆς νεοελληνικῆς ἰδεολογίας καὶ τῆς ἑλλαδικῆς ἐκδοχῆς τοῦ βυζαντινισμοῦ, εἶναι καλὸ καὶ ἐπιβεβλημένο. Τὸ τί θὰ μπῆ στὴν θέση της εἶναι σχεδὸν πλήρως ἱστορικὰ δεδομένο σήμερα καὶ δὲν χρειάζεται παρὰ ἡ συζήτηση πού θὰ τὸ φέρη στὸ φῶς. Σὲ μιὰ χώρα τῶν διαρκῶν στρατιωτικῶν πραξικοπημάτων, τῶν χωροφυλάκων καὶ τῶν παπάδων, σὲ ἕνα εἰδυλλιακὸ βασίλειο τῶν κριτικῶν, θὰ ἦταν λάθος νὰ λέγαμε πώς δὲν ἔχομε θέματα πρὸς μαζικὴ συζήτηση. Στὴν Ἑλλάδα τοῦ καημοῦ ἀλλὰ καί τοῦ... Μπρεχτ, οἱ σκηνὲς τῶν θεάτρων μένουν οὐσιαστικὰ ἀναξιοποίητες. Πῶς νὰ ἐξηγήση κανεὶς ὅτι δύο ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα ἔργα τῆς σύγχρονης ἑλληνικῆς θεατρογραφίας — Ὁ Δὸν Γιάννης τοῦ Χάρη Λαμπίδη καὶ Ὁ ζῆλος τοῦ οἴκου σου τοῦ Θόδωρου Καλοπίση — ἔμειναν ἐπὶ χρόνια τώρα ὁλοσχερῶς ἄγνωστα; Τὰ θέατρά μας, μὲ τοὺς ἠθοποιοὺς στὴν σκηνὴ καὶ τοὺς κριτικοὺς ἀπὸ κάτω, δὲν μποροῦν βέβαια νὰ εἶναι τίποτ' ἄλλο παρὰ ἔννοιες... πολιτιστικῆς πολιτικῆς καὶ ἐπιχειρήσεις ἐκδόσεων γραμματοσήμων.

Δὲν εἶναι ἐδῶ ὁ τόπος νὰ συζητήσωμε παραπέρα γι΄αὐτό. Κάτι ἄλλο ὅμως θὰ θέλαμε νὰ ρωτήσωμε: ὅταν στὸ σύστημα πού ζοῦμε ἀναγνωρίζεται γενικὰ σήμερα —καὶ ἀναγνωρίζεται διότι ἀποτελεῖ ἤδη πράξη—, ὅτι ἡ ὁποιαδήποτε παραπέρα ἀνάπτυξη τῆς παραγωγῆς περνάει ἀναγκαστικὰ ἀπό τούς χώρους μίας συλλογικῆς αἰσθητικῆς, γιὰ ποιὸν λόγο πρέπει νὰ ὑφίσταται κανεὶς τὰ σκοτεινὰ συνθήματα ἀνάπτυξης τῶν δικῶν μας τραπεζιτικῶν καὶ βιομηχανικῶν κύκλων, ὅταν δὲν βάζουν καθόλου τὸ χέρι στὴν τσέπη γιὰ ἐπενδύσεις στοὺς χώρους αὐτούς; Ὑπάρχει τελικῶς κανένας πού μπορεῖ νὰ μᾶς πῆ τί σημαίνει ἀνάπτυξη στὴν Ἑλλάδα, ἤ μήπως πρέπει ὡρισμένα τμήματα τουλάχιστον τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ νὰ ἀποταθοῦν στοὺς εἰδικοὺς διεθνεῖς οργανισμοὺς προστασίας τῶν διατηρητέων λαῶν;

( συνεχίζεται ἐδῶ ..)