 |
| Ἡ χαρά τῆς δι-«ανοίξεως» ἤ ἀλλιῶς το ἑλλαδικό ἀναπτυξιακό πρότυπο |
Ἡ οἰκονομία εἶναι ἐπί μέρους κοινωνικός δείκτης, ὑποδεικνύεται ἀπό τό πολιτισμικό καί πολιτικό ἐπίπεδο τῆς χώρας, καθορίζεται ἀπὸ
τὶς κοινωνικὲς της σχέσεις καὶ δὲν τὶς καθορίζει. Ὅποιος θέλει νὰ ἀλλάξει
τὴν οἰκονομικὴ κατάσταση δὲν σκέπτεται σάν τεχνοκράτης
οἰκονομολόγος ἤ « προοδευτικός» πολιτικός τῆς ψωροκώσταινας. Γιά τήν διαμόρφωση τῶν
κοινωνικῶν σχέσεων, ἄρα καί γιά τό περιεχόμενο τῆς οίκονομίας καί τοῦ προϋπολογισμοῦ, ὑπαρχούσης τῆς διανόησης ἐλάχιστη ἐπιρροή διαθέτουν οἱ ὑπουργοί, τό τραπεζικό σύστημα καί ἡ ἐπιχειρηματικότητα · ἀφοῦ πρόκειται περί ἁπλῶν ἐκτελεστῶν. Ἡ ψήφιση διαρθρωτικῶν
ἀλλαγῶν καί ἀναπτυξιακῶν νομοσχεδίων ἕπεται, οἱ ἐπενδύσεις ἀκολουθοῦν, προηγεῖται ὅλων ὅμως ἡ κρίσιμη συζήτηση περί
ἑνός ὁλοκληρωμένου νοήματος κάποιων λέξεων, ὅπως "δημόσιο ἀγαθό", " ἀνἀπτυξη", " ἐθνικά δίκαια". Ἡ διαρκής διασπάθιση τοῦ δημοσίου χρήματος ἔχει ἱστορικές ρίζες καί εἶναι πνευματικῆς τάξεως φαινόμενο. Λὀγο δηλαδή ἔχει ἡ ἱστορία καί ἡ - δυστυχῶς ἀνύπαρκτη ἐν Ἑλλάδι - διανόηση μέ τά αἱρετικά καί οὐσιώδη ζητήματα πού ( δέν) θέτει. Περιττό νά ποῦμε ὅτι ἡ
διανοουμενίστικη φλυαρία περί κεντροαριστερᾶς καί α λά κάρτ ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, ὅπως καί ἡ ἑλλαδική - ἐθνικιστική
ὀμφαλοσκόπηση ἀποπροσανατολίζει…
Ὅταν ἡ ἀνάπτυξη προσδιορίζεται ἀποκλειστικά ἀπὸ οἰκονομικοὺς δεῖκτες, μή ἀναστρέψιμη κατάληξη εἶναι τὸ σκουπιδαριό. Ἡ διαφορὰ μεταξὺ
μιᾶς δυτικοευρωπαϊκῆς ἀνεπτυγμένης χώρας - ὅπου ἡ ἀνάπτυξη ἔχει λόγῳ διανόησης ἰδεολογικό
ὑπόβαθρο - καὶ μιᾶς τριτοκοσμικῆς πού ἀντιπροσωπεύει ἁπλά ἕνα σύνθημα γιά
γιουρούσι στό δημόσιο ταμεῖο, δὲν εἶναι μόνο στόν ὄγκο τῶν παραγόμενων σκουπιδιῶν ἀλλὰ καί στήν ἐναπόθεσή τους, καθ’ ὅσον ἕνα θεμελιῶδες χαρακτηριστικὸ τῶν
τριτοκοσμικῶν χωρῶν εἶναι ὅτι ἀποτελοῦν τὸν σκουπιδότοπο τῶν πρώτων.
Ἡ παρακάτω σειρὰ
ἄρθρων τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη μὲ γενικὸ τίτλο ΤΟ ΣΚΟΥΠΙΔΙ ΩΣ ΝΟΗΜΑ
δημοσιεύθηκε στὴν ἐφημερίδα Λευκαδίτικος Λόγος πρίν ἀπό 20 χρόνια. Ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἀνάπτυξη τῆς
σκουπιδοποίησης καὶ τὶς παρενέργειές της, κυρίως στὴν ἑλλαδική της συνταγματική
μορφή.
Μέρος 1ον ( 21/11/1994)
Κατὰ τὶς ἐκτιμήσεις τοῦ Παγκόσμιου Ὀργανισμοῦ Τουρισμοῦ ( World Tourist Organisation, W.T.O.), τῷ 1988 ἐταξίδεψαν 330 ἑκατομμύρια
τουρίστες ἀνὰ τὸν κόσμο μὲ ἕναν παγκόσμιο τζίρο χρήματος 195 δισεκατομμυρίων
δολλαρίων. Ἀπεδείχθη ἔτσι ὅτι ὁ τουρισμὸς ἀποτελεῖ τὸ τρίτο μεγάλο σκέλος τῆς
παγκόσμιας οἰκονομίας, δίπλα ἀπὸ τὴν βιομηχανία πετρελαίου καὶ τὴν αὐτοκινητοβιομηχανία.
Στὴν ΕΟΚ ὁ τουρισμὸς ἀπορροφεῖ τὸ 5,5-6% τοῦ ἀκαθαρίστου Ἐθνικοῦ Προϊόντος καὶ
συντηρεῖ 10 ἑκατομμύρια θέσεων ἐργασίας.
Ἀπὸ λόγους ποικίλους, ἱστορικοὺς καὶ φυσικούς, τὴν παγκόσμια
ἀτραξιὸν γιὰ τοὺς τουρίστες τὴν ἀποτελεῖ ἡ Μεσόγειος. Τὸ 40% περίπου τοῦ
παγκοσμίου τουρισμοῦ καταλήγει σ' αὐτήν. Κατὰ τὶς ἐκτιμήσεις τοῦ Greenpeace, τῷ
1990 ἐπισκέφθηκαν τὴν Μεσόγειο 15 ἑκατομμύρια τουρίστες, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ 3/4
τὶς τρεῖς χῶρες Ἱσπανία, Γαλλία καὶ Ἰταλία. Στὴν δεκαετία τοῦ 80 ὁ παγκόσμιος
τουρισμὸς εἰσέφερε τὸ 6,5% τοῦ ἀκαθαρίστου ἐθνκοῦ εἰσοδήματος σὲ 18 χῶρες τῆς
Μεσογείου καὶ σὲ μερικὲς μάλιστα ἀπὸ αὐτὲς ὅπως τὸ Ἰσραήλ, Κύπρο καὶ Μάλτα,
μεταξὺ 12-15%. Στὸ Μαρόκο ἡ δεύτερη πηγὴ εἰσοδήματος εἶναι ὁ τουρισμὸς ἐνῷ στὴν
Ἑλλάδα αὐτὸ ἀντιπροσωπεύει πάνω ἀπό•20% τοῦ ΑΕΠ. Ἡ προοδευτικὴ ἐνσωμάτωση τῶν
πρώην ἀνατολικῶν χωρῶν στὸ σύστημα τῆς Παγκόσμιας οἰκονομίας εἶναι φυσικὸ νὰ
φέρει μίαν ἄμεση τουριστικὴ πίεση στοὺς χώρους τῆς Μεσογείου, γιὰ τὸν
ἁπλούστατον λόγο ὅτι αὐτὲς οἱ χῶρες εἶναι κοντά. Μέχρι τὸ 2000 ὑπολογίζεται ὁ
ἀριθμὸς τῶν τουριστῶν τῆς Μεσογείου νὰ φθάσει τὰ 184 ἑκατομμύρια, ἐνῷ γιὰ τὸ
2025 προβλέπεται νὰ ξεπεράση τὰ 341.
Ὁ ἄνθρωπος δὲν ὑπάγεται στὰ ζῶα πού ἐφκιάσθηκαν νὰ
ταξιδεύουν. Ὅπως ὅλα τὰ ζῶα ἔχουν μία συγκεκριμένη περιοχὴ πού ζοῦν, τὴν
λεγόμενη πανίδα - καὶ μόνο ὠρισμένα ἀπὸ
αὐτὰ εἶναι ἀποδημητικά-, ἔτσι συμβαίνει καὶ μὲ τὸν ἄνθρωπο. Ἦσαν ὅμως οἱ
νεώτερες διαμορφώσεις τῆς ἱστορίας καὶ κυρίως τὸ ἐπιτακτικὸ πρόβλημα διατροφῆς,
πού ὑπῆρχε πάντα γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, πού μετέβαλαν τὸν ἄνθρωπο σὲ ὂν
ἀποδημητικό. Στὶς ἀνάγκες αὐτὲς τῶν δυτικοευρωπαίων πού συνεπτήχθησαν
ταυτόχρονα καὶ μεγάλες θυσίες γιὰ τὶς κοινωνίες τους, χρωστᾶμε τὶς ἐξερευνήσεις
τῆς Γῆς καὶ τελικῶς τὴν (καλὴ ἤ κακὴ ) ὀργάνωση τῆς Ὑδρογείου. Γιὰ νὰ
ἐπιτευχθοῦν αὐτὰ ἐχρειάζετο ἡ ἀνάπτυξη τῶν τεχνικῶν μέσων κατ’ ἀρχήν, καὶ γιὰ
νὰ κρατηθοῦν ἀκριβῶς ἐπειδὴ προέκυπταν ἀπὸ ἀνάγκες ἐπιβίωσης, ἡ ἀνάπτυξη τῆς
Βιομηχανίας. Βιομηχανία σημαίνει ἀνταλλαγὴ τῶν προϊόντων πού παράγει ὁ ἄνθρωπος
μὲ αὐτὰ πού παράγει ἡ Φύση. Αὐτὴ ἡ ἀνταλλαγὴ ἔχει σήμερα τὸ ὄνομα τῆς Παγκοσμίας
Οἰκονομίας.
Μεταξὺ τῶν φυσικῶν καὶ βιομηχανικῶν προϊόντων ὑπάρχει ἡ ἑξῆς
οὐσιώδης διαφορά: ἐνῷ τὰ πρῶτα ἀπαιτοῦν ὡρισμένη (πάντα τὴν ἴδια) καὶ λίγη
σχετικῶς δουλειὰ γιὰ νὰ παραχθοῦν, τὰ δεύτερα ἀπαιτοῦν πολὺ μεγαλύτερη κοινωνικὴ
προσπάθεια, ἡ ὁποία δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ σταθεροποιηθῆ κατὰ χώρους παραγωγῆς,
διότι αὐτοὶ ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὴν ἐξέλιξη τῆς Τεχνολογίας. Ἡ μελέτη τῶν μεταβολῶν
τῆς κοινωνικῆς αὐτῆς προσπάθειας μέσα στὴν ἐν γένει ἐξέλιξη τῆς βιομηχανικῆς
παραγωγῆς ἔλαβε τὸ ὄνομα τῆς Κοινωνιολογίας. Ἔτσι, ἐνῷ π.χ. οἱ ἐργάτες τῆς
αὐτοκινητοβιομηχανίας στὶς ἀρχὲς τοῦ αἰώνα ἐδούλευαν νυχθημερὸν γιὰ τὴν
παραγωγὴ τοῦ αὐτοκινήτου, σήμερα δουλεύουν πολὺ λιγώτερο, διότι ἕνα μέρος τῆς
κοινωνικῆς προσπαθείας γιὰ τὴ παραγωγὴ του ἐμεταφέρθηκε στὴν παραγωγὴ τῶν
κομπιοῦτερ καὶ τῶν ρομπότ. Καὶ ἐνῷ ὁ ἐλεύθερος χρόνος τοῦ ἐργάτη αὐξήθηκε αὐτὸς
τοῦ διευθυντῆ του λ.χ. μειώθηκε. Μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι κατὰ τεκμήριο καὶ ὁ
ἐλεύθερος χρόνος τῶν πολιτικῶν σήμερα ἔχει μειωθεῖ, πλὴν ἴσως ὄχι παντοῦ …
Τί ὅμως καλεῖται σήμερα ἐλεύθερος χρόνος ;
Μέχρι τώρα ἐδοκιμάσθησαν δύο τρόποι, ( κοινωνικὰ συστήματα
), γιὰ νὰ ἐξασφαλισθῆ ἡ κοινωνικὴ προσπάθεια πού ἀπαιτεῖ ἡ βιομηχανικὴ παραγωγὴ.
Ὁ σοσιαλιστικὸς τρόπος, προσδίδοντας στὸν ἄνθρωπο περισσότερες τοῦ δέοντος καλὲς
ἰδιότητες ὡς κοινωνικοῦ ὄντος, καθώριζε πενταετῆ προγράμματα παραγωγῆς καὶ
ἄφηνε τὸν ἄνθρωπο στὴν καλή του διάθεση νὰ τὰ πραγματοποιήση. Μία ἐξαίρεση σ'
αὐτὴν τὴν τακτικὴ ἀπετέλεσε ἡ περίοδος τοῦ Στάλιν, ὁ ὁποῖος, διαισθανόμενος τὸν
ἐναντίον του ἐπερχόμενον πόλεμο, δὲν καθώριζε μόνο οἱ δεῖκτες τῶν προγραμμάτων
του νὰ εἶναι ἀντιστοίχως ὑψηλοί, ἀλλὰ εἶχε καὶ τοὺς δικούς του τρόπους νὰ
ἐξαναγκάζη τὴν κοινωνία νὰ τοὺς πραγματοποιήση…Ἡ τάχιστη ἀνάδειξη τῆς πρώην
Σοβιετικῆς Ἑνώσεως σὲ διαστημικὴ ὑπερδύναμη μετὰ τὸν πόλεμο, ἐστηρίχθηκε
ἀκριβῶς στὶς βάσεις τῆς βιομηχανικῆς ἀνάπτυξης πού ἔθεσε ὁ Στάλιν. Καὶ μιά καὶ
σήμερα τὰ πράγματα συζητοῦνται στὰ ΜΜΕ καὶ γράφονται στὰ περιοδικά, πρέπει νὰ
ποῦμε καὶ τοῦτο: οἱ σοβιετικοὶ δὲν ἔστειλαν μόνον τὸν πρῶτον ἄνθρωπο στὸ
διάστημα, ἀλλὰ ἐν γένει στὴν διαστημική τους τεχνολογία ( σ’ αὐτὸ πού τοὺς
ἐνδιέφερε δηλαδὴ ) ἦσαν πολὺ πιὸ προχωρημένοι ἀπ’ ὅσο ὑπέθετε καὶ ἐπροπαγάνδιζε
ἡ Δύση. Ὠρισμένοι πύραυλοί τους ἀποτελοῦν ὅριο γιὰ τὴν τεχνολογία τοῦ 21ου
αἰῶνος. Αὐτὰ βέβαια τὰ πέτυχαν, παρὰ τὴν ὑποτονικότητα τῆς ἄλλης βιομηχανικῆς
παραγωγῆς, μὲ τίμημα ἀκριβῶς τὸ σκουπίδι - κι αὐτό, σὲ μία χώρα πού
συγκεντρώνει τὸ 1/4 τῶν δασῶν τοῦ πλανήτη, φαίνεται πώς δὲν ἦταν θεοθέλητο …
Γιὰ νὰ πάρωμε μίαν ἁπλῆ ἰδέα τοῦ πράγματος, ἀρκεῖ νὰ ποῦμε ὅτι κατὰ τὶς
ἐκτιμήσεις δυτικῶν παρατηρητῶν ἡ πυρηνικὴ αὐτὴ δραστηριότητα τῶν σοβιετικῶν
κατέλειπε 50 πυρηνικὲς κεφάλες καὶ ἐννέα πυρηνικοὺς ἀντιδραστῆρες στὸ βυθὸ τῆς
θάλασσας; Ἀνάλογα εἶναι τὰ πράγματα καὶ στὸν χῶρο τῆς Δύσης. Τὸ Πεντάγωνο εἶναι
ὁ μεγαλύτερος καταναλωτὴς ἐνεργείας στὸν κόσμο, σπαταλῶντας τὸ 86% τῆς συνόλης
καταναλωμένης ἐνεργείας καὶ μὲ μία συμμετοχὴ στὴν καταστροφὴ τοῦ ὄζοντος μεταξὺ
50% ( γιὰ τὸ DCKW – 113) καὶ 76% (γιὰ HALON – 1211). Ἐτησίως ὁ ἀμερικανικὸς
στρατὸς παράγει περισσότερα χημικὰ ἀπόβλητα ἀπὸ ὅτι οἱ πέντε μεγαλύτερες
χημικὲς ἑταιρεῖες τῆς χώρας μαζὶ στὸ ἴδιο διάστημα. Τὸ πῶς θὰ καταστραφοῦν οἱ
χιλιάδες πυρηνικὲς κεφαλὲς πλουτωνίου καὶ ἐνισχυμένου οὐρανίου μετὰ τοὺς
ἀφοπλισμούς, παραμένει ἐπὶ τοῦ παρόντος πρόβλημα ἄλυτο.
Μέρος 2ον ( 28/11/1994)
Τὰ πράγματα στὸν φιλελεύθερο καπιταλισμὸ εἶναι ἐλαφρῶς
χειρότερα, ἡ μᾶλλον κατὰ πολὺ χειρότερα, μόνο πού συμβαίνει νὰ ἔχουν γλυκειὲς
ὀνομασίες. Ὁ καπιταλισμὸς ἔχει ἐλεύθερη
οἰκονομία, ἀλλὰ αὐτὸ δὲν θὰ πῆ πὼς δὲν δουλεύει μὲ προγράμματα ὅπως ὁ σοσιαλισμός. Τοὺς δεῖκτες ἀναπτύξεως τοὺς
ξέρει ἐκ τῶν προτέρων, μόνο πού δὲν μπορεῖ νὰ τοὺς προγραμματίση ἐπὶ
μακροπροθέσμου βάσεως λόγῳ τῶν ἐσωτερικῶν του ἀντιφάσεων σὰν σύστημα ( πού θὰ
ἰδοῦμε ) καὶ τῆς μὴ δυνατότητος ἐξαγωγῆς των πρὸς ἄλλους διὰ πολέμων κατὰ
τρόπον προγραμματικό. Γιὰ νὰ πραγματοποίηση τοὺς δεῖκτες ἀναπτύξεως του ἔχει
ἐπίσης ἀνάγκη ἀπὸ μία δικτατορία ὅπως καὶ ὁ σοσιαλισμός, διότι, ὅπως εἴπαμε,
βιομηχανικὴ παραγωγὴ χωρὶς κατευθυνόμενη κοινωνικὴ προσπάθεια (χωρὶς σπιρούνι
δηλαδή...) δὲν νοεῖται. Ἡ μόνη διαφορὰ ὡς πρὸς τὶς σταλινικὲς μεθόδους εἶναι,
ὅτι ὁ καπιταλισμὸς τὴν δικτατορία αὐτὴ δὲν τὴν ἐπενδύει μὲ ἰδεολογικὰ ὁράματα,
ἀλλὰ τὴν προσφέρει στὸν ἐργαζόμενο ἄνθρωπο ὑπὸ μία πολυτελῆ συσκευασία πού
λέγεται ἐλεύθερη ἀγορὰ . Ἡ συσκότιση
ἐπέρχεται ἀκριβῶς μὲ τὸ ἐπίθετο ἐλεύθερη, διότι αὐτὸ ἀποκρύπτει τὸ πόσο πιὸ
προσγειωμένος εἶναι ὁ καπιταλισμὸς ὡς πρὸς τὴν ἀνθρώπινη φύση: δὲν θεωρεῖ τὸν
ἄνθρωπο ἰδεολόγο, ἀλλὰ μόνο ἁρπακτικό, τὸ ὁποῖον ἐγκαθιστᾶ στὴν οἰκονομικὴ
ζούγκλα τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Στὴν ζούγκλα αὐτὴ ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται πράγματι ἐλεύθερος, ὅπως καὶ τὸ λιοντάρι στὴν
πραγματικὴ ζούγκλα, μόνο πού γιὰ νὰ ἐπιβιώσουν καὶ οἱ δύο εἶναι ὑποχρεωμένοι νὰ
ὑποταχθοῦν στοὺς ἐπακριβεῖς καὶ σιδερένιους νόμους κάθε ζούγκλας: ὅπως τὸ
λιοντάρι ἤ ὁ καρχαρίας μόνο ἀνάπαυλα γνωρίζουν ἀπὸ τὸ διαρκὲς κυνηγητό, ἔτσι
καὶ ὁ ἄνθρωπος τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς μόνο ἀνάπαυλα εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ γνωρίζη
ἀπὸ τὸ διαρκὲς κυνήγημα τοῦ κέρδους. Διότι
ἐλεύθερη ἀγορὰ σημαίνει ἀκριβῶς
τοῦτο: ὅτι ἂν σταματήση, χάθηκε... καὶ ὅπως ἡ πραγματικὴ ζούγκλα, ἐξοπλίζει τὰ
ζωντανά της μὲ νύχια καὶ μὲ δόντια, ἔτσι καὶ ἡ ἐλεύθερη ἀγορὰ ἐξοπλίζει τὸν ἄνθρωπό της μὲ τὰ ἀντίστοιχα
δικά της, τὰ ὁποία μ' ἕνα ὄνομα λέγονται
φιλελευθερισμὸς. Κατὰ τὴν τελικὴ φιλοσοφία τοῦ φιλελευθερισμοῦ, τὸ μόνο πού ἀπαγορεύεται
εἶναι νὰ σκοτώση ἕνας ἄνθρωπος τὸν διπλανό του μὲ μαχαίρι. Ὅλοι οἱ ἄλλοι τρόποι
ἐπιτρέπονται. Στὴν αὐστηρότερη φιλοσοφικὴ ὁρολογία, τὸ πρᾶγμα ὀνομάζεται σοσιαλδαρβινισμος. Ἡ μόνη διαφορὰ τοῦ σοσιαλδαρβινισμοῦ ἀπὸ τὸν δαρβινισμὸ τῆς Φύσης εἶναι
ὅτι, ἐνῷ ὁ τελευταῖος ἀποτελεῖ προϋπόθεση συντηρήσεως τῆς φύσης, ὁ πρῶτος
συνιστᾶ συνθήκη καταστροφῆς της. Καὶ αὐτὸ τὸ ἔχομε σήμερα ὡς δεδομένο. Ὁ
φυσικὸς δαρβινισμὸς δὲν ἀναφέρεται σὲ ἄτομα τοῦ ἰδίου εἴδους, δηλαδὴ δὲν
ὑπάρχει ζῶο στὴν φύση πού νὰ τρώη καὶ νὰ τρέφεται ἀπὸ ἕνα ὅμοιό του. Ὁ
σοσιαλδαρβινισμός, ἐπειδὴ ἀναφέρεται ἀποκλειστικὰ στὸν ἄνθρωπο, ἔχει ἀνάγκη νὰ
μεταβάλη κοινωνικά τους ἀνθρώπους σὲ ὄντα ἀλλοίου εἴδους -καὶ ἐδῶ ἀναφαίνεται ὁ
πρῶτος ἀναβαθμὸς τῆς δικτατορίας. Ἔχοντας ἀνάγκη ὁ σοσιαλδαρβινισμὸς ἀπὸ τὶς
κοινωνικὲς διακρίσεις, κατὰ τὶς ὁποῖες κάποιοι ἤ κάποιες τάξεις (καὶ αὐτὸ ἔχει
ἱστορικὲς ρίζες στὸν πολιτιστικὸ χῶρο τῆς δυτικῆς Εὐρώπης) ἔπρεπε νὰ βάζουν
κάποιους ἤ κάποιες ἄλλες τάξεις νὰ δουλεύουν, κατ’ ἀνάγκην ἐνέχει ἐντός του τὴν
ἀντίδραση ὑπὸ τὴν μορφὴ τῆς κοινωνικῆς διαμαρτυρίας καὶ τῆς ἐπαναστάσεως. Ἀπὸ τὸν συνεχῆ αὐτὸν ἀγώνα προέκυψε τὸ
καθεστὼς τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ καὶ τῶν ἀνθρωπίνων
δικαιωμάτων, τὰ ὁποῖα δέν εἶναι παρὰ τρόποι ἐλέγχου τῆς κοινωνικῆς συμμετοχῆς
στὸ ἐξ ἀρχῆς ἀντικοινωνικὸ ἰδεολόγημα τῆς οἰκονομίας τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Ἡ οἰκονομία τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς προϋποθέτει ὅτι τὸ ἄτομο εἶναι πλήρως ἐλεύθερο
νὰ ἀνάπτυξη στὸ ἔπακρον τὴν προσωπικότητά του, πρᾶγμα πού κατοχυρώνουν καὶ τὰ
Συντάγματα. Οἱ νόμοι τῆς ἀγορᾶς ὅμως τότε λειτουργοῦν ἀβίαστα, ὅσο λιγώτερος
κοινωνικὸς ἔλεγχος ὑπάρχει γι' αὐτούς. Στὸ καθεστὼς αὐτὸ - πού θέλησαν νὰ
ἐπαναφέρουν ἡ κ.Θάτσερ καὶ ὁ κ.Ρήγκαν- ὁ βιομήχανος λ.χ. τότε μόνο
πραγματοποιεῖ πλήρως τὴν ἐπιχειρηματική
του ἐλευθερία καὶ συνεπῶς τὴν προσωπικότητά
του, ὅσο πιὸ πολὺ μπορεῖ θεωρητικὰ νὰ καταστρέφη τὴν φύση χωρὶς
κοινωνικὸ ἔλεγχο. Ἡ μεγιστοποίηση τοῦ κέρδους τοῦ ἐπιβάλλει π.χ. νὰ ρίχνη τὰ
ἀπόβλητά του σ' ἕνα ποτάμι ἤ νὰ τὰ χώνη σ' ἕνα δάσος, ἀντὶ νὰ δεσμεύση κεφάλαια
γιὰ τὴν κατὰ τὸ δυνατὸν βιολογική τους ἐπεξεργασία. Καὶ ἂν ὁ κόσμος φωνάζη γιὰ
τὸ δάσος ἤ τὸ ποτάμι, δηλαδὴ ἂν ὑπάρχη κοινωνικὸς ἔλεγχος στοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς, τόσο ὁ βιομήχανος
περιορίζεται καὶ ἀναγκάζεται νὰ περιορίζη τὸ λιβάδι του στὴν ζούγκλα τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Προκειμένου νὰ ἀρθῆ ἡ
ἀντίφαση τῶν πραγμάτων - καὶ αὐτὸ ἤδη προβλέπεται στὴν φιλοσοφία τοῦ φιλελευθερισμοῦ ἀπὸ τὸν 17ο αἰώνα, ὁ καπιταλισμὸς χρησιμοποεῖ
ἀδιόρατες διαδικασίες, πού μερικὲς ἀπὸ αὐτὲς ἐμπίπτουν στοὺς ἔμμεσους ἐλέγχους
τῶν δεικτῶν παραγωγῆς μέσῳ τῆς χρηματιστικῆς πολιτικῆς (διὰ τῶν
Τραπεζῶν) καὶ μερικὲς ἄλλες στοὺς ἀκόμα πιὸ ἔμμεσους της... παρακολουθήσεων
τηλεφώνων καὶ ἐν γένει τοῦ χαφιεδισμοῦ. Οὕτω πώς αὐξάνεται ἡ κοινωνικὴ εὐημερία
καὶ ὁ φιλελευθερισμὸς ἐπανέρχεται συνεπὴς πρὸς τὶς ἰδεολογικές του
διακηρύξεις τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, δηλαδὴ
τοῦ χορτασμοῦ τῶν σημερινῶν εἰς βάρος τῶν ἐπερχομένων...
Εἶναι προφανῶς αὐτονόητο, ὅτι γιὰ τὴν φιλοσοφία τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς δὲν πρέπει νὰ ὑπάρχη τίποτε, πού νὰ μὴν
γίνεται ἐμπόρευμα καὶ νὰ μὴν καταλήγη στὴν ἀγορά. Τὸ αὐτὸ γίνεται καὶ μὲ τὸν ἐλεύθερο χρόνο, ἡ ἐμπορευσιμότητα τοῦ ὁποίου,
καθὼς εἴδαμε, συνιστᾶ τὸν τρίτον μεγάλο κλάδο τῆς παγκόσμιας οἰκονομίας . Ὁ καπιταλισμὸς δὲν
ἀφήνει τὸν ἄνθρωπο νὰ χρησιμοποιήση τὸν ἐλεύθερο χρόνο του ὅπως αὐτὸς νομίζει.
Τοῦ προσφέρει ὁ ἴδιος τὶς χαρὲς πού πρέπει ν’ ἀπολαύση, διότι κάτι τέτοιο
σημαίνει γι’ αὐτὸν κέρδος.
Νὰ μείνη ὁ ἄνθρωπος (ἀνεξαρτήτως τὸ πόσον τὸ μπορεῖ ἤ ὄχι
λόγῳ τοῦ στρὲς ἀπὸ τὴν παραγωγὴ στὶς συνθῆκες ἐλεύθερης ἀγορᾶς ) κατὰ τὸν ἐλεύθερο χρόνο σπίτι του καὶ νὰ
διαβάση, καὶ μάλιστα ἀπὸ δανειστικὴ βιβλιοθήκη, αὐτὸ γιὰ τὸν καπιταλισμὸ
ἀποτελεῖ σχεδόν... διαστροφή. Ἐνῷ ἂν γίνη μέλος σὲ ἕναν ποδοσφαιρικὸ σύλλογο
λ.χ., τότε τὰ πράγματα διὰ μιᾶς ἀλλάζουν. Τώρα ἀρχίζουν νὰ δουλεύουν
βιομηχανίες παραγωγῆς ἀθλητικῶν εἰδῶν, παπουτσιῶν ἰδιαίτερα, οἰκοδομικὲς
ἐπιχειρήσεις πού θὰ φκιάσουν τὰ γήπεδα καὶ τὰ στάδια, ἄλλοι κλάδοι τῆς
παράγωγης καὶ μία παραοικονομία πέριξ του γηπέδου. Ὅλα αὐτὰ ἀποτελοῦν στοιχεῖα
τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, ἡ ὁποία
ἐξασφαλίζεται ἀκριβῶς ὅταν ὁ ἴδιος ὁ ἐλεύθερος χρόνος μετατραπῆ σὲ ἐμπόρευμα.
Καὶ κυρίως βέβαια τὸ τεράστιο οἰκονομικὸ ἔσοδο πού ἔχει τὸ ἴδιο τὸ κράτος ἀπ’
τὰ ΠΡΟ-ΠΟ. Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὴν ἐμπορευματοποίηση τοῦ ἐλευθέρου χρόνου
σὰν ταξίδι, δηλαδὴ μὲ τὸν τουρισμό. Μόνο πού τώρα δὲν δουλεύουν ὠρισμενοι
κλάδοι τῆς ἀγορᾶς ἁπλῶς, ἀλλὰ ὁλόκληρο τὸ σύστημα παραγωγῆς ὡς παγκόσμια οἰκονομία πιά. Ἀεροπορικὲς Ἑταιρεῖες, Τραῖνα,
Αὐτοκινητοβιομηχανία, Πλοῖα• ὅλα αὐτὰ ἐξαρτοῦν τοὺς δεῖκτες παραγωγῆς των ἀπὸ
τὸν τουρισμό. Ἀκόμη καὶ ἡ βαρειὰ βιομηχανία μὲ τὸ νὰ τροφοδοτῆ μὲ ὄπλα τὶς
διάφορες κυβερνήσεις ( καὶ πρόκειται ἀκριβῶς περὶ τῶν χωρῶν πού ἔχουν κύριο
ἔσοδο τὸν τουρισμό!...), προκειμένου αὐτὲς νὰ μποροῦν νὰ ὑπερασπίζουν τοὺς
τουρίστες ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες πληθυσμούς, οἱ ὁποῖοι ξέρουν ( ὅπως π.χ. στὴν
Αἴγυπτο ) ὅτι ὁ τουρισμὸς ἀποτελεῖ τὸ βασικὸ ὑποστήριγμα τῶν κυβερνήσεων πού
δὲν θέλουν. Δέκα ἑκατομμύρια κόσμος καὶ χιλιάδες ἐπιχειρήσεις ( γραφεῖα
ξενοδοχεῖα, οἰκοδομικοὶ ὀργανισμοὶ καὶ βιομηχανίες κατασκευῆς οἰκιακοῦ
ἐξοπλισμοῦ) ἐξαρτοῦν τὴν ὕπαρξή τους ἀπὸ τὴν ἐμπορευματοποίηση τοῦ ἐλευθέρου
χρόνου ὑπὸ μορφὴ τουρισμοῦ.
Μέρος 3ον ( 5/12/1994)
Αὐτὰ ὅλα συμβαίνουν στὰ πλαίσια καὶ στὶς ἀρχὲς φιλοσοφίας
τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Εἰδικὰ μάλιστα μὲ μίαν ἀπόφαση τῆς
Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς ἀπὸ 21.12.88 τονίζεται ἰδιαίτερα, ὅτι ἡ ἀνάπτυξη τοῦ
τουρισμοῦ ὀφείλει νὰ γίνεται πρὸς τόνωση
τοῦ συστήματος, δηλαδὴ ὑπακούουσα στὴν ἐλεύθερη
οἰκονομία καὶ στοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς.
Εἰδικὴ μέριμνα γιὰ τὸ περιβάλλον στὴν ἀπόφαση αὐτὴ δὲν λαμβάνεται, ἑξαιρουμένης
τῆς μνείας, ὅτι κατὰ τὴν περίοδο αἰχμῆς
τοῦ τουρισμοῦ ἐνδεχομένως (!) νὰ προκύπτη κάποια οἰκολογικὴ ἐπιβάρυνση... Ἄρα
λοιπὸν ὁ ἐπιχειρηματίας τοῦ τουρισμοῦ εἶναι ἀπολύτως ἐλεύθερος νὰ ἀναπτύξη τὴν
προσωπικότητα του μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἐλεύθερης
ἀγορᾶς καὶ πολὺ περισσότερο μάλιστα
ἐπειδὴ ἡ δραστηριότητα του ἔχει νὰ κάμη μὲ χῶρες τῆς περιφερείας
πού εἶναι χῶρες πολιτικὰ καὶ οἰκονομικὰ ἐξαρτώμενες. Λίγο πολὺ δηλαδὴ δὲν ἔχει ὡς πρὸς αὐτὸ νὰ
δώση λογαριασμὸ σὲ κανέναν, ἀρκεῖ νὰ ὑπάρχη στὴν χώρα κάποια κυβέρνηση ἤ χούντα,
πού νὰ προσβεύη τὴν φιλοσοφία τῆς ἐλεύθερης
ἀγορᾶς, κι αὐτές, εὐτυχῶς, μὲ τὴν βοήθεια τῶν... ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, πάντα ὑπάρχουν...
Ἂς δοῦμε τώρα πιὸ συγκεκριμένα τί αὐτὰ σημαίνουν ὡς πρὸς τὴν
ἔννοια σκουπίδι. Καὶ ἀναγκαστικὰ ἐδῶ θὰ ἀναφερθοῦμε καὶ στὴν Ἑλλάδα, διότι αὐτὴ
δὲν φκιάστηκε ἐξ ἀρχῆς ὡς τὸ πρῶτο τριτοκοσμικὸ κράτος τοῦ κόσμου, ἀλλὰ
παραμένει καὶ μέχρι τῶν ἡμερῶν μας τὸ πρωτότυπο:
Ἡ Δανία εἶναι ἡ κλασσικὴ χώρα προμηθείας τοῦ ἀγγλικοῦ μπέικον
πού χρειάζονται οἱ Ἄγγλοι γιὰ τὸ πρωινό τους. Ἀλλὰ μεγάλες δυνατότητες
χοιροβοσκῆς ἡ Δανία δὲν ἔχει. Ὁ ἐπιχειρηματίας τῆς φίρμας συνεπῶς, προκειμένου
νὰ ἐξασφαλίση τὴν δραστηριότητα του μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς καὶ νὰ μὴν χάση τὸ μονοπώλιο, νοικιάζει
μερικὰ ἑκατομμύρια στρέμματα σὲ κάποια χώρα τῆς κεντρικῆς Ἀφρικῆς πού
θέλει νὰ ἀναπτυχθῆ φιλελευθέρως, τὰ
ταράζει στὰ χημικά, προκειμένου νὰ πετύχη τὶς καλλιέργειες πού ἀπαιτοῦν τὰ στάνταρ
τῆς ἐπιχειρήσεώς του, καὶ ὅταν ἡ Γῆ νεκρωθῆ πλήρως πάει στὴν διπλανὴ χώρα καὶ
ξανακάνει τὴν ἴδια δουλειά. Ὅσο τώρα γιὰ τὸν κόσμο πού ἐνδεχομένως πεθαίνει ἀπὸ
τὶς πλημμύρες ἤ τὴν ξηρασία, γι’ αὐτὰ φταίει ἡ
κυβέρνηση, ἡ ὁποία μπορεῖ καὶ νὰ μὴν ὑπάρχη καθόλου. Συνήθως εἶναι μία
ἄλλη, πού ἔχει κρεμάσει τὰ μέλη τῆς παλαιᾶς καὶ κοιτάζη νὰ ἀναπτύξη
ἡ ἴδια ἀποτελεσματικῶς τὴν χώρα. Ἡ λεγόμενη πολιτικὴ ἀστάθεια στὶς τριτοκοσμικὲς χῶρες δὲν εἶναι προφανῶς
φαινόμενο ἄσχετο μὲ τὴν οἰκονομία τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, συνιστάμενο στὴν ἴδια τὴν
προβληματικὴ κατασκευὴ τῶν κρατῶν κατὰ τὴν περίοδο τῆς μετααποικιοκρατικῆς
ἐποχῆς. Σημασία ἔχει ὅτι μὲ αὐτὰ ὅλα ἐξασφαλίζονται στὸν δανὸ χοιροπαραγωγὸ
οἱ προϋποθέσεις ἀναπτύξεως τῆς
προσωπικοτητός του, ὅπως γράφει τὸ
Σύνταγμα, ἡ διατήρηση τῆς ὑψηλῆς ἀνταγωνιστικότητος τῶν προϊόντων του στὰ
πλαίσια τῆς ἐλεύθερης οἰκονομίας καὶ ἡ πλήρης τήρηση τῶν κανόνων τῆς ἀγορᾶς,
διότι ἡ Οὐγκάντα π.χ. δὲν βρίσκεται στὴν Εὐρώπη.
Ἡ Ἑλλάδα
ξέρομε ὅτι δὲν εἶναι χώρα ἀφρικανική, ἔχει ὅμως τὴν ἰδιαιτερότητα νὰ ἀποτελῆ τὸ πρῶτο τριτοκοσμικὸ
κράτος τοῦ κόσμου, διότι μὲ αὐτὴ κυρίως ὁ καπιταλισμὸς εὐρῆκε προσβάσεις στὸν
χῶρο τῶν Βαλκανίων καὶ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου γενικότερα. Δὲν θὰ ἀναφερθοῦμε τώρα σὲ ἱστορικὰ περιστατικά, διότι αὐτὰ
τὰ προϋποθέτουμε γνωστὰ (ἰδιαίτερα στοὺς κατοίκους τῶν Ἑπτανήσων). Ἡ ἀνάπτυξη στὴν Ἑλλάδα ὑπῆρξε τὸ αἴτημα ἐξ ἀρχῆς
ὅλων τῶν ἑλληνικῶν Συνταγμάτων καὶ προκειμένου νὰ καταφθάσοουν οἱ
ἀναμενόμενες ἐπενδύσεις αὐτὴ ἀνεκηρύχθη ἐπισήμως στὰ πρῶτα Συντάγματα
ὡς τόπος χέρσος. Παρ' ὅλα αὐτά, ἀπὸ
πολιτικοὺς κυρίως λόγους, οἱ ἐπενδύσεις ἀφρικανικοῦ τύπου στὴν Ἑλλάδα δὲν ἔφθασαν
ποτὲ καὶ ἔτσι αὐτὴ ἔμεινε μὲ τὴν ἀνάπτυξη στὴν ἴδια θέση πού μένει ἡ γεροντοκόρη
ἀναμένοντας μονίμως τὸν γαμπρὸ. Στὶς
περιπτώσεις ὅμως αὐτές, ὅπως ξέρομε, ἐμφιλοχωροῦν αὐτομάτως οἱ... ὑποψήφιοι τῶν ὑποσχέσεων, οἱ κοινῶς καλούμενοι ἀγαπητικοὶ. Καὶ ἡ Ἑλλάδα δυστυχῶς μέχρι τῶν
ἡμερῶν μας δὲν ἀπέκτησε τίποτε ἄλλο ἀπὸ ἀγαπητικοὺς
: πρωθυπουργούς, ὑπουργοὺς καὶ
κυβερνήσεις πού ὅλο τῆς ὑποσχόταν τὴν πολυπόθητη ἀνάπτυξη. Ἂς δοῦμε πώς αὐτὰ ἀναγνωρίζονται
ἐπισήμως στὸ Σύνταγμα καὶ τί σημαίνουν ἀπὸ σκουπιδικῆς ἀπόψεως, ἡ ὁποία μᾶς ἀπασχολεῖ
:
Τὸ ἄρθρο 17 τοῦ τρέχοντος Συντάγματος ὁρίζει:
Ἡ ἰδιοκτησία τελεῖ ὑπὸ τὴν προστασία τοῦ
κράτους, τὰ δικαιώματα ὅμως πού ἀπορρέουν ἀπὸ ΑΥΤΗ δὲν μποροῦν νὰ ἀσκοῦνται σὲ
βάρος τοῦ γενικοῦ συμφέροντος.
Ἡ λέξη προστασία στὸ ἄρθρο αὐτὸ τοῦ Συντάγματος δὲν εἶναι
τυχαία. Εἶναι ἡ ἀναγκαστικὴ λέξη σὲ κάθε ἀγαπητιλικιοὺ, σχεδὸν αὐτόματη. Οἱ ἀγαπητικοὶ ὅλων
τῶν εἰδῶν αὐτὸ πού κατ' ἐξοχὴν προσφέρουν εἶναι προστασία καὶ ἰδίως ἀσαφεῖς
ὑποσχέσεις, μὲ τὶς ὁποῖες τὴν δικαιολογοῦν. Ἡ ἀσάφεια καὶ ἡ προστασία στὰ
λεγόμενα τοῦ ἀγαπητικοῦ πᾶνε χέρι-χέρι καὶ αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι ἡ κατάσταση καὶ
μὲ τὸ ἄρθρο τοῦ Συντάγματός μας. Πού
κατηγορεῖται ἡ ἀντωνυμία ΑΥΤΗ σ'αὐτὴ τὴν διατύπωση; Στὴν ἰδιοκτησία ἤ στὴν
προστασία αὐτῆς ἀπὸ τὸ κράτος; Ἡ διαφορὰ εἶναι ἐρεβώδης. Εἶναι ἄλλο πρᾶγμα ἂν
τὰ ὅποια δικαιώματα ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἰδιοκτησία καὶ τελείως
διαφορετικὸ ἂν ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν προστασία αὐτῆς ἐκ μέρους κάποιων προστατῶν ἐν
ὀνόματι τοῦ γενικοῦ συμφέροντος. Διότι τὸ ἐρώτημα εἶναι, πῶς ὁρίζουν αὐτοὶ οἱ προστάτες
τὸ γενικὸ αὐτὸ συμφέρον, ἐν ὀνόματι τοῦ ὁποίου ἀσκοῦν τὴν προστασία τους.
Τὸ γενικὸ συμφέρον δὲν εἶναι ἔννοια νομικῶς καὶ πρακτικῶς
ξεκάθαρη, κατὰ τὴν πολιτικὴ θεωρία ( ἀνθρώπινα δικαιώματα ), τὸ γενικὸ συμφέρον
εἶναι κάτι ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς κοινωνίας καθοριζόμενο καὶ τρεχόντως
ἐλεγχόμενο ἀπὸ τοὺς ὑπάρχοντες θεσμοὺς της ( Ἐκκλησία, ἔθιμα, οἰκογενειακὸ
καθεστὼς κλπ.). Κατὰ τὴν θεωρία τοῦ Θετικοῦ δικαίου, τὴν πιὸ κοντὰ προσκείμενη
στὴ φιλοσοφία τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, γενικὸ
συμφέρον εἶναι αὐτὸ πού καθορίζει ὁ νομοθέτης σὰν τέτοιο, οὐσιαστικὰ δηλαδὴ τὸ
Κοινοβούλιο μὲ τοὺς συμπληρωματικοὺς θεσμοὺς του (π.χ. Γερουσία, πού στὴν
Ἑλλάδα δὲν ὑπάρχει), πρᾶγμα πού ὑπὸ τὸ ἰσχῦον καθεστὼς τῶν κυβερνητικῶν
πλειοψηφιῶν σημαίνει τελικὰ τὴν κυβέρνηση τοῦ ἑκάστοτε κόμματος. Φανερὸ εἶναι
ὅτι στὴν Ἑλλάδα, χώρα φιλελεύθερη καὶ τριτοκοσμικὴ ταυτόχρονα, δηλαδὴ χώρα πού
οἱ πλειοψηφίες προκύπτουν σχετικῶς ἁπλά..., ἰσχύει ἡ δεύτερη ἄποψη περὶ γενικοῦ
συμφέροντος, τὴν ὁποίαν διδάσκονται καὶ οἱ φοιτητὲς στὶς νομικὲς σχολές μας.
Κατ' ἄλλους, τέλος - καὶ αὐτοὶ εἶναι ὅσοι ἀντιτίθενται ὁλικὰ πρὸς τὶς διάφορες
ἐκδοχὲς τοῦ φιλελευθερισμοῦ (κομμουνιστές, ἀναρχικοὶ κλπ.).-, τὸ γενικὸ συμφέρον
στὰ πλαίσια τοῦ ἀστικοῦ κράτους δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη καθόλου, διότι οἱ
ἰδεολογικοὶ μηχανισμοὶ ἐμποδίζουν τὴν κοινωνία ἀπὸ τὴν γνώση τοῦ πραγματικκοῦ
συμφέροντός της.
Ἡ ἀντωνυμία
συνεπῶς ΑΥΤΗ στὸ Σύνταγμά μας δὲν εἶναι καθόλου ἁπλὸ πρᾶγμα καὶ οἱ σημασίες της
εἶναι ἐκ διαμέτρου ἀντίθετες.
Ἂν τὰ δικαιώματα ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν ἰδιοκτησία καθ' ἐαυτὴ καὶ τὸ γενικὸ συμφέρον
εἶναι αὐτὸ πού ἀναγνωρίζη ἡ κοινωνία σὰν τέτοιο, τότε τὸ κράτος δὲν μπορεῖ νὰ
κρατικοποίηση τὴν ἐκκλησιαστικὴ περιουσία ἐπὶ παραδείγματι, οὔτε καὶ νὰ προβῆ
ἀσυζητητὶ σὲ ἀπαλλοτριώσεις. Ἐπίσης ὑπὸ ἄκρως εἰδικοὺς ὅρους μπορεῖ νὰ παραχωρήση
καὶ ἐκτάσεις γιὰ οἰκοδομή. Τὸ κυριώτερο ὅμως πού μᾶς ἐνδιαφέρει ἀπὸ ἀπόψεως ἐλεύθερης ἀγορᾶς εἶναι κάτι ἄλλο: ἂν ἕνας βιομήχανος π.χ.,
προκειμένου νὰ αὐξήση τὴν ἀνταγωνιστικότητα τῶν προϊόντων του ὅπως ἀπαιτῆ ἡ ἀγορὰ
αὐτή, ρίχνη τὰ ἀπόβλητα σὲ ἕναν ποταμὸ καὶ ὁ κόσμος (δηλαδή ἡ κοινωνία) ἀναγνωρίζη
σὰν γενικό του συμφέρον τὴν συντήρηση τοῦ ποταμοῦ, τότε μπορεῖ νὰ ἐμποδίση τὸν
βιομήχανο ὡς πρὸς τὴν ἰδιοκτησία του (σὲ ἀκραία περίπτωση καίγοντας καὶ τὸ
ἐργαστάσιο!), χωρὶς τὸ κράτος νὰ μπορῆ νὰ βάλη τὴν Ἀστυνομία νὰ προστατεύση τὸν
βιομήχανο (καὶ νὰ διώξη τὸν κόσμο). Ὁ βιομήχανος σ' αὐτὴ τὴ περίπτωση εἶναι
ὑποχρεωμένος νὰ βρῆ ἄλλους τρόπους προαγωγῆς τοῦ συμφέροντός του στὰ πλαίσια
τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Τελείως διαφορετικὰ ὅμως ἔχουν τὰ πράγματα ἂν τὸ γενικὸ
συμφέρον τὸ ὁρίζη ὁ νομοθέτης, ἂν ὁ βιομήχανος ἔχη μερικοὺς συγγενεῖς καὶ
φίλους του ὑπουργοὺς σ'αὐτὸν τὸν νομοθέτη καὶ ἂν ἡ ἀντωνυμία ΑΥΤΗ νοεῖται ὡς πρὸς τὴν προστασία τῆς ἰδιοκτησίας
ἀπὸ τὸ κράτος. Ὁ νομοθέτης μπορεῖ νὰ ὁρίση στὴν περίπτωση αὐτὴ ὡς γενικὸ
συμφέρον τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη καὶ τὰ δικαιώματα τοῦ βιομηχάνου τὰ
ἀπορρέοντα ἀπὸ τὴν προστασία τοῦ κράτους ὡς πρὸς τὴν ἰδιοκτησία τοῦ τελοῦν
ἀπολύτως διὰ τῆς Ἀστυνομίας κατωχυρωμένα. Ἂν δηλαδὴ διαμαρτυρηθῆ ὁ κόσμος γιὰ
τὸν ποταμό, μπορεῖ κάλλιστα ἡ Ἀστυνομία ἐν ὀνόματι τοῦ γενικοῦ συμφέροντος νὰ
τοὺς σπάση τὸ κεφάλι. Κάθε μὴ συμφωνῶν μὲ τὸ νόημα τοῦ γενικοῦ συμφέροντος τοῦ νομοθέτη,
εἶναι αὐτομάτως ἀναρχικὸς καὶ ἐχθρός τῆς τάξεως...
Τυπικὸ παράδειγμα τῶν μεταπτώσεων τῆς ἰδιοκτησίας διὰ τῶν διαφόρων ὁρισμῶν τοῦ Γενικοῦ συμφέροντος στὴν γεροντοκόρη μας Ἑλλάδα καὶ τῆς ἀντωνυμίας
ΑΥΤΗ, ἔχουμε τὴν κατάντια τῆς μονοκαλλιέργειας τοῦ τουρισμοῦ, διὰ τῆς ὁποίας
προσπαθοῦν σήμερα νὰ ἀποζήσουν τὰ Ἑπτάνησα ( καὶ πολλὰ ἀλλά νησιά). Μετὰ τὴν
Μικρασιατικὴ καταστροφὴ οἱ τότε ἀγαπητικοὶ τῆς γεροντοκόρης μας, ἤγουν ὁ τότε νομοθέτης,
ὤρισαν πάλι ὡς γενικὸ συμφέρον τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη - καὶ ἦταν ἡ πολλοστὴ
φορά. Οἱ ξεριζωμένες μάζες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἐπροσφέρονταν ἀπείρως γιὰ
ἐκμετάλλευση καὶ τὸ πρόβλημα ἦταν πώς θὰ βρεθῆ τὸ κεφάλαιο. Ἱδρύουν λοιπὸν τῷ 1929 τὴν Ἀγροτικὴ Τράπεζα
μὲ σκοπὸ ἀκριβῶς νὰ ξεθεμελιώσουν τὴν ἀγροτικὴ ὑποδομὴ μὶας πατροπαραδότως καὶ
ἐκ φύσεως ἀγροτικῆς χώρας σὰν τὴν Ἑλλάδα ὑπὸ τὸ σύνθημα ἀναπτύξεως βιομηχανίας λιπασμάτων ἐν Ἀθήναις. Η ΑΤΕ, ὄντως πιστὴ στὸν προορισμό
της, ἐχρέωνε τὸν γεωργὸ μέχρι τὸν λαιμὸ ( γιὰ νὰ δουλεύη πολύ), ἐνῷ διὰ τῆς κυβερνητικῆς
πολιτικῆς καὶ τῶν χονδρεμπόρων τῶν συνεταιρισμῶν οἱ τιμὲς γιὰ τὸν ἀγρότη
καθωρίσθηκαν ἁπλῶς στὸ νὰ τοῦ μισοαναπαράγουν τὴν ἐργατικὴ δύναμη, δηλαδὴ μόλις
νὰ τὸν κρατοῦν στὸ ἐπίπεδο τοῦ ζῆν. Τὰ οὕτω πώς δωρεὰν ἀπολαμβανόμενα ἀγροτικὰ
προϊόντα συνιστοῦσαν τὶς ἐξαγωγὲς,
προκειμένου νὰ εὑρεθῆ τὸ κεφάλαιο τῆς βιομηχανικῆς ἀνάπτυξης. Ἡ ὁποία
τελικῶς δὲν ἔγινε, διότι σὺν τοῖς ἄλλοις εἶναι ἴδιον τῶν ἀγαπητικῶν νὰ
σπαταλοῦν τὸ χρῆμα πού ἀπομυζοῦν ἀπὸ τὰ θύματά τους καὶ ὄχι νὰ προκόβουν μ'
αὐτό... Πρέπει ἐπίσης νὰ πρσθέσωμε ἐδῶ, ὅτι ἡ οἰκονομία τῆς ἐλεύθερης ἀγορὰ
στὴν Ἑλλάδα εἶχε πάντα μία ἰδιομορφία ἐκ λόγων ἐθνικῶν: δεδομένου ὅτι ὁ
ἑκάστοτε ὁρισμὸς τοῦ γενικοῦ συμφέροντος ἀποτελοῦσε ἐθνικὸ αἴτημα καὶ ἐπιταγή,
οἱ τιμὲς τῆς ἀγορᾶς ἐκανονίζονταν πάντα διὰ κυβερνητικῶν ἐντολῶν καὶ μὲ τὴν
ἀγορανομία. Οἱ ἀγρότες συνεπῶς, θέλοντας καὶ μή, δὲν εἶχαν παρὰ νὰ ὑποταχθοῦν
στοὺς μεσάζοντες τῶν προϊόντων τους. Μεγάλα περιθώρια δὲν εἶχαν, διότι ἀλλοιῶς
αὐτὰ γρήγορα ἐσάπιζαν... Τὸ ὀφθαλμοφανὲς ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἀγροτικῆς
πολιτικῆς ἔρχεται μετὰ τὸν πόλεμο (οὕτως ἤ ἄλλως σὲ μία δεκαετία μέσα
(1930-1940) καὶ σχεδὸν μέχρι τὸ '55 λόγῳ τῶν πολέμων στὴν Ἑλλάδα δὲν μποροῦσε
νὰ φανῆ). Ἐπ' εὐκαιρίᾳ τῶν σχεδίων Μάρσαλ ἐπανορίζεται τὸ γενικὸ συμφέρον ὡς βιομηχανικὴ
ἀνάπτυξη καὶ προκειμένου νὰ βρεθοῦν τὰ
νέα ἐργατικὰ χέρια οἱ τιμὲς τῶν ἀγροτικῶν προϊόντων ἐξευτελίζονται τελείως.
Ἀλλὰ καὶ πάλι ὁ... νυμφίος (ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη ) ξέμεινε στὸν δρόμο, ὁπότε
προέκυψε ἀνάγκη νέου ὁρισμοῦ τοῦ γενικοῦ
συμφέροντος.
Ἂς δοῦμε λοιπὸν τί αὐτὸ σημαίνει σήμερα.
Μέρος 4ον ( 12/12/1994)
Ἡ Ἑλλάδα ὅπως εἴπαμε καλύπτει ἄνω τοῦ 20% (κατὰ ὠρισμένες
ἐκτιμήσεις ἄνω τοῦ 27%) τοῦ ἐθνικοῦ της προϊόντος διὰ τοῦ τουρισμοῦ. Αὐτὸ
σημαίνει ὅτι ζῆ κυριολεκτικὰ ἀπὸ τὸν τουρισμό. Ἀλλὰ ὁ τουρισμὸς ἀποτελεῖ
ἐμπόρευμα τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, ὅπως ἐξηγήσαμε, καὶ μάλιστα ἕναν ἀπὸ τοὺς
στύλους τῆς παγκόσμιας οἰκονομίας. Αὐτὸ
σημαίνει ὅτι οἱ διάφοροι τόποι τουρισμοῦ δὲν ἀποτελοῦν ἁπλῶς θέμα
διαπραγματεύσεως μεταξὺ ἑνὸς μεμονωμένου ἐπιχειρηματία καὶ ἑνὸς ὑπουργοῦ, μίας
ξένης χώρας, ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ δανοῦ χοιροπαραγωγοῦ, ἀλλὰ μπαίνουν ὡς συντελεστὲς
κυριολεκτικῶς στὸν κομπιοῦτερ. Ὁ ρόλος τῶν ἐθνικῶν κυβερνήσεων ὡς πρὸς αὐτὸν
τὸν προγραμματισμὸ εἶναι ἀκριβῶς ὁ ἴδιος μὲ τὸν ρόλο τοῦ κολλήγου στὸ φέουδο
τοῦ μεσαιωνικοῦ φεουδάρχη, ὁ ὁποῖος παράγει ἀνάλογα μὲ τὶς ἀνάγκες τοῦ ἀφέντη
του. Ὁ ρόλος τῆς ἐθνικῆς κυβέρνησης εἶναι ἁπλῶς νὰ ἐκχωρῆ χώρους πρὸς ἀξιοποίηση,
ἀνάλογα μὲ τὶς ἀνάγκες τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς. Ἂν π.χ. ἡ διαμόρφωση τοῦ
τουρισμοῦ εἶναι τέτοια, ὥστε νὰ εὐνοῆ τὴν βιομηχανία τῶν γιώτ, τότε ὠρισμένα
νησιὰ (καὶ κατὰ τοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερα) θὰ
μεταβληθοῦν ἁπλῶς σὲ μαρίνες κοτέρων, ἡ δὲ ὑπόλοιπη ὑποδομὴ τοῦ νησιοῦ θὰ εἶναι
ἡ τρέχουσα διαμόρφωση τοῦ τουρισμοῦ), τότε τὰ νησιὰ συμφέρει νὰ μεταβληθοῦν σὲ
ἀεροδρόμια. Ἂν οἱ καταστάσεις τῆς ἀγορᾶς στὶς χῶρες προελεύσεως εἶναι τέτοια,
ὥστε νὰ εὐνοεῖται ὁ ἀθλητισμὸς (π.χ. σὲ περιόδους οἰκονομικῆς ὕφεσης, ὅποτε ὁ
ρόλος τῶν ἄρτων καὶ θεαμάτων ἀνεβαίνει),
τότε τὰ νησιὰ πρέπει νὰ ἀποκτήσουν ἐγκαταστάσεις ἀθλητισμοῦ, γήπεδα καὶ
κολυμβητήρια δίπλα ἀπ’ τὴν θάλασσσα, ὅπως καὶ πολλὲς diskotek. Μὲ λίγα λόγια, ἡ διαμόρφωση τοῦ
τουρισμοῦ ὡς ἐμπόρευμα μεταβάλλει καὶ τὴν ὑπόσταση τῶν τόπων τουρισμοῦ σὲ
ἐμπόρευμα. Ἡ κρίσιμη λεπτομέρεια εἶναι μόνο, ὅτι οἱ διαμορφώσεις αὐτοῦ τοῦ ἐμπορεύματος
ἔχουν καὶ μερικὲς ἐπιπτώσεις ἐπὶ τοῦ περιβάλλοντος, οἱ ὁποῖες δὲν μποροῦν νὰ
ἀρθοῦν. Καὶ αὐτὸ ἀποκτᾶ τόσο πιὸ κρίσιμη σημασία, ὅσο μικρότερος καὶ εὐαίσθητος
εἶναι ὁ τόπος, ὅπως αὐτὸς ἑνὸς μικροῦ νησιοῦ. Ἂν π.χ. ξερριζώσης μερικὲς χιλιάδες ἐλιές, γιὰ νὰ φκιάσης ἀεροδρόμιο, δὲν
μπορῆς νὰ ξαναφκιάσης τὶς ἐλιές, ὅταν οἱ νόμοι τῆς ἀγορᾶς μεταβάλλουν τὴν
οἰκονομικὴ σημασία τοῦ ἀεροδρομίου.
Θεωρητικῶς θὰ μποροῦσε κανένενας νὰ πῆ, ὅτι ὁ χοιροπαραγωγὸς
τῆς Δανίας π.χ. θὰ εἶχε συμφέρον ἀπὸ τὴν διατήρηση τῆς φάρμας του στὴν κεντρικὴ
Ἀφρική. Λογικῶς καὶ ἀνθρωπίνως εἶναι ἔτσι (καὶ γιὰ τὸν ἴδιον τὸν Δανὸ
ἐπιχειρηματία), δὲν εἶναι ὅμως ἔτσι μὲ τοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς, ὁ ἐπιχειρηματίας
θέλοντας εἴτε μή, εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ προσάρμοση τὴ χρήση τοῦ περιβάλλοντος
σ' αὐτοὺς τοὺς νόμους. Γιατί, ἂν δὲν τὸ κάνη, θὰ χρεοκοπήση. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ
μὲ μία ἑταιρεία τουρισμοῦ. Καταλαβαίνει ὅτι τὸ νησὶ θὰ τῆς χρειασθῆ καὶ ὓστερα
ἀπὸ 100 χρόνια, εἶναι ὅμως ὑποχρεωμένη νὰ προσαρμόση τὴν χρήση του στὶς
ἀπαιτήσεις τῶν τωρινῶν νόμων τῆς ἀγορᾶς.
Νὰ ἀναρωτηθοῦμε τώρα πιὸ περιθώριο πρωτοβουλιῶν θὰ εἶχε ἡ
ὅποια ἑλληνικὴ κυβέρνηση πρὸς διαμόρφωση τῶν τουριστικῶν πραγμάτων, θὰ ἦταν
ἐρώτηση ἄνευ νοήματος. Ἀφοῦ ἡ Ἑλλάδα ζῆ ἀπὸ τὸν τουρισμό, τὸ σύνθημα ὀνομάζεται
ἁπλῶς τουριστικὴ ἀνάπτυξη μὲ ὅλα τὰ μέσα. Καὶ ἐπειδὴ ἡ Ἑλλάδα ἔχει πολλὰ νησιὰ
καὶ πολλοὺς τόπους γιὰ ἀνάπτυξη τοῦ τουρισμοῦ καὶ ἐξασφάλιση τοῦ συναλλάγματος,
ἕπεται πὼς μπορεῖ τὸ καθένα νὰ μπαίνη στὸν προγραμματισμὸ ἀμέσως μετὰ τὸ ἄλλο. Τουριστικὴ ἀνάπτυξη στὸ λεξιλόγιο ὅλων τῶν ἑλληνικῶν κυβερνήσεων
σημαίνει σὺν τοῖς ἄλλοις καὶ ἀσταμάτητη οἰκοδομικὴ δραστηριότητα, διότι ἡ
οἰκοδομή, εἶναι ἐν τέλει ὁ μόνος τρόπος πού ἔμεινε ἀπὸ τὰ καιροὺς προγράμματα
ἀναπτύξεως πρὸς ἀνακύκληση τῶν κεφαλαίων τῆς ἐσωτερικῆς ἀγορᾶς (περίπου 80-85%).
Μποροῦμε συνεπῶς νὰ ποῦμε, ὅτι ὅλη σχεδὸν ἡ οἰκονομικὴ δραστηριότητα στὴν
Ἑλλάδα στρέφεται περὶ τὴν οἰκοδομή. Ἐξ οὗ ἀκριβῶς καὶ τὸ ἄλυτον τοῦ προβλήματος
τῶν αὐθαιρέτων. Τὸ τί σημαίνει αὐθαίρετο στὴν κοινωνική του διάσταση,
ἐπεξηγήθηκε ἐπαρκῶς προσφάτως (βλ. π.χ. Β.Ραφαηλίδη: Ἱστορία (κωμικοτραγική) τοῦ
νεοελληνικοῦ κράτους, 1830-1974, Ἀθῆναι 1993, σελ.481). Αὐτὸ πού πρέπει νὰ
συμπληρώσωμε εἶναι ὅτι τὰ αὐθαίρετα ἀποτελοῦν ἐσωτερικὴ ἀναγκαιότητα τοῦ
ἑλληνικοῦ κράτους, ὄχι μόνο γιὰ ἐσωτερικὴ οἰκονομία, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν
ἐξασφάλιση τοῦ συναλλάγματος ἀπὸ τὸν μαζικὸ τουρισμό. Ἰδίως αὐτοῦ πού ἔχουν
λόγους νὰ θέλουν νὰ ἀποφεύγουν ἄλλες περιοχὲς τῆς Εὐρώπης, ὅπως π.χ. ἡ Αὐστρία
καὶ ἡ Ἐλβετία. Ἀνακήρυξη μίας περιοχῆς
σὲ περιοχὴ ἐξόχου φυσικοῦ κάλλους σημαίνει στὴν διάλεκτο τῆς ἑλληνικῆς διοικήσεως
ἀνακήρυξη τῆς περιοχῆς σὲ οἰκοπεδοποιητικὸν χῶρο. Ἐκεῖ θὰ ἀρχίσουν τὰ αὐθαίρετα
τοῦ μικροῦ ὕψους, τὰ ὁποῖα θὰ χρησιμεύσουν σὰν πρότυπα τῶν οἰκοδομικῶν
συντελεστῶν ὅταν ἡ περιοχὴ μπῆ στὸ σχέδιο πόλεως. Ἡ παραγωγὴ ἐνοικιαζομένων
δωματίων ἔτσι ἐξασφαλίζεται καὶ οἱ τουριστικὲς ἑταιρεῖες μποροῦν ἄνετα νὰ
ἐντάξουν αὐτὴ τὴν τουριστικὴ ὑποδομὴ στὶς διακυμάνσεις τῆς ἀγορᾶς, ὁ ἰδιοκτήτης
ἐνοικιαζομένων δωματίων, ὁ καταχρεωμένος στὴν Κτηματικὴ Τράπεζα καὶ ἀσφυκτιῶν
ὑπὸ τὴν ὑγειονομικὴ ὑπηρεσία, ἔχει ἀπεριόριστα περιθώρια συμπιέσεων (περισσότερα
ἀπ' τὸν ἀγρότη τῆς Ἀγροτικῆς Τραπέζης !), πρᾶγμα πού σημαίνει τελικῶς ὅτι ἡ ἑλληνικὴ
προσφορὰ ἀνταποκρίνεται σὲ κάθε εἶδος ζήτησης τῆς διεθνοῦς ἀγορᾶς τουρισμοῦ.
Σημασία ἔχει νὰ μὴν φεύγη τὸ συνάλλαγμα...
Μέρος 5ον ( 21/12/1994)
Ἑπομένως στὴν Λευκάδα ἀερολογοῦμε, ὅταν συζητᾶμε γιὰ τὴν
ἐξεύρεση ἑνὸς «σκουπιδότοπου». Τὸ ἂν θὰ
εἶναι ἕνας ἤ δέκα, ἐξαρτᾶται - ὑπὸ τὴν ἐπικρατοῦσα κατάσταση πραγμάτων - ἀπὸ
τὴν διαμόρφωση τοῦ «ἐμπορεύματος» στὴν ἀγορὰ τουρισμοῦ. Ἐφ' ὅσον ὁ τουρισμὸς
μπαίνει σὲ προγράμματα ἀναπτύξεως, ὁποιαδήποτε καὶ ὅσα σοφὰ καὶ καλοπροαίρετα
κι ἂν εἶναι αὐτά, τὸ πρόβλημα τῶν σκουπιδιῶν -καὶ μαζὶ μ' αὐτὰ καὶ τὸ τουριστικὸ
μέλλον τῆς Λευκάδος- δὲν πρόκειται νὰ λυθῆ. Τὰ προγράμματα βιάζουν. Καὶ βιάζουν
ἀνθρώπους, φύση καὶ πράγματα. Καὶ ἐπειδὴ τὰ προγράμματα κάποτε ξεπερνιοῦνται,
ἀφήνουν πίσω τους ἐρείπια. Μὲ τὶς ὑπάρχουσες τεχνολογικὲς δυνατότητες ( κανόνια
πάγου ), εἶναι ἀπολύτως δυνατὸν νὰ ἐγκαθιδρυθῆ χιονοδρομικὸ κέντρο τὸ καλοκαίρι
στὴν Ἐγκλουβὴ ἤ στοὺς Σκάρους. Λέγεται αὐτὸ ἀνάπτυξη τουρισμοῦ ; Μὲ τοὺς κανόνες
τῆς ἀγορᾶς τίποτε δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκλειστῆ, διότι ἡ ἐλεύθερη ἀγορὰ στηρίζει ἀκριβῶς τὸ νοημὰ της ἐπὶ τοῦ
ἀπεριορίστου της ἐπιθυμίας καὶ τῆς δημιουργίας ἀναγκῶν.
Τὰ διάφορα προγράμματα, ἐν οἶς καὶ τὸ ENVIREG, ἕνα δὲν
λαμβάνουν - καὶ δὲν μποροῦν νὰ λάβουν - ὑπ' ὄψη τους: ὅτι οἱ ὑπὸ διαμόρφωση ἱστορικὲς
καταστάσεις τῶν καιρῶν μας ἐπιβάλλουν καὶ μίαν ἀντίστοιχη διαμόρφωση τῶν
ἀντιλήψεων ἐπὶ τοῦ τουρισμοῦ. Ἂν π.χ. βλέπη κανεὶς ἑλλαδικὸν τουρισμὸ συνήθους
εἴδους, τότε βέβαια μπορεῖ νὰ ἐκπονίση πρόγραμμα τουριστικῆς ἀναπτύξεως τῆς
Λευκάδος, τῆς Νάξου ἤ ὅποιου ἄλλου νησιοῦ, ἀποκομένου, κάνοντας πολεοδομικὲς
μετρήσεις καὶ γεωλογικοὺς ὑπολογισμούς. Ἂν ὅμως ἰδῆ τὴν ἔννοια τοῦ ἑπτανησιακοῦ
τουρισμοῦ ὡς μία μεσογειακὴ διάσταση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ τουρισμοῦ - αὐτοῦ
καθοριζομένου ἀπὸ κοινωνικὲς ἐξελίξεις πού ἀκόμα δὲν ξέρομε - τότε δὲν μπορεῖ
νὰ ἐκπονίση πρόγραμμα ἀναπτύξεως τῆς Λευκάδας ξεχωριστά, τῆς Κεφαλλονιᾶς
ξεχωριστὰ κ.ο.κ. Διότι πρέπει νὰ συμπεριλάβη στὸ πρόγραμμα τὴν πολιτιστικὴ
διάσταση τοῦ τουρισμοῦ, πού ἀκόμα δὲν ξέρει. Ἕναν ἑπτανησιακὸς τουρισμὸς στὰ
πλαίσια τῆς νέας τοπικῆς αὐτοδιοίκηςης θὰ μποροῦσε π.χ. νὰ ἔχη μία θεατρικὴ
διάσταση στὴν Κέρκυρα, μία ζωγραφικὴ στὴν Λευκάδα, μία μουσικὴ στὴν Κεφαλλονιά,
μία χορωδιακὴ στὴν Ζάκυνθο, μία ποιητικὴ στὰ Κύθηρα. Μὲ τὰ δεδομένα ὅμως αὐτὰ
εἶναι ἄλλες οἱ ὑποδομὲς ἀπὸ αὐτὲς πού προβλέπουν οἱ συναλλαγματικὲς
ἀνάγκες τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἀπὸ τὸν τουρισμό. Ἕναν ὀλλανδὸς ζωγράφος λ.χ.,
μαζὶ μὲ φιλόμουσο κονὸ πού θὰ τὸ ἀκολουθήση, δὲν θέλει στὸ Κάθισμα νὰ ἰδῆ ὑποδομὲς
συνήθων οἰκοδομικῶν συντελεστῶν, ὅποιοι κι ἂν αὐτοὶ εἶναι. Θέλει νὰ ἰδῆ φύση
καὶ μία ἄλλη τουριστικὴ εἰκόνα, πιὸ προηγμένη ἀπὸ τὰ καταλύματα πού προβλέπουν
τὰ σχέδια ἀναπτύξεως. Μία τέτοια σωστὴ
εἰκόνα εἶναι αὐτὴ πού ἔχει ἀρχίσει νὰ διαμορφώνεται στὸ Πόρτο Κατσίκι μὲ τὰ
τροχόσπιτα. Μία κοσμοπολίτικη διάσταση τουρισμοῦ πού διασώζει τὴν φύση, πού
ἐξευγενίζει τὴν τουριστικὴ πανίδα, πού ἐξυψώνει τουριστικὰ τὸν τόπο καὶ
συντίθεται ἀπολύτως φυσικὰ καὶ ὁμαλὰ μὲ τὶς βιομηχανικὲς ἀνάγκες τῆς Εὐρώπης
(βλ. σχετικὰ καὶ Γ. Κακλαμάνη: Ἡ Ἑλλὰς ὡς κράτος δικαίου, σελ. 280 καὶ 455).
Μία ἀνάπτυξη πού προβλέπει τὴν κατασκευὴ κατοικιῶν στὸ Κάθισμα ἤ τὸ Πόρτο
Κατσίκι καὶ ταυτόχρονη κατασκευὴ- ἀθλητικῶν ἐγκαταστάσεων ἥσσονος σημασίας (βλ.
ENVIREG, σελ.207) εἶναι ἀντίληψη τουρισμοῦ ἐθνικῶν δεδομένων. Καὶ ὁσοιδήποτε νόμοι κι ἂν
ἐκπονηθοῦν, τὸ ἀποτέλεσμα θὰ εἶναι κι αὐτὸ ἐθνικοῦ χαρακτῆρος. Διότι τί
σημαίνει ἀθλητικὴ ἐγκατάσταση σὲ μία βραχώδη περιοχὴ σὰν αὐτὴ πού προβλέπει τὸ
ENVIREG γιὰ τὴν Ζώνη 4.8 ; Ὅποιος θέλει ἀθλητισμὸ σ' αὐτὴ τὴν περιοχή, θ' ἀνεβῆ
σὲ μία βουνοκορφή, ὅσο ἀντέχει, καὶ εἶναι ἤδη… γυμνασμένος. Ὁ ἄλλος, ὁ ἥσσονος
σημασίας ἀθλητισμός, π.χ, τένις ἤ μπάσκετ, εἶναι ἀθλητισμὸς ὑπὸ τὴν ἔννοια τοῦ
ἐμπορεύματος πού καλεῖ συγκεκριμένου εἴδους κοινό, κοινὸ δηλαδὴ ἐργατικὸ πού
θέλει νὰ ξεδώση στὰ ἀθλήματα αὐτὰ (ἀθλήματα ἐκ φύσεως ἀνταγωνιστικῆς ὑφῆς), πού
γι' αὐτὸν ἀκριβῶς τὸ σκοπὸ ἀναπτύχθηκαν καὶ ἰδεολογικοποιήθηκαν. Πρόσθετος ἀθλητισμὸς,
ὅταν ἔχη κανένας κοντὰ του βουνὸ καὶ θάλασσα, δὲν εἶναι ἀθλητισμὸς ἀλλὰ κάλυψη
χώρου τῆς ἀγορᾶς. Καὶ ἀπὸ ἑλληνικῆς ἀπόψεως βέβαια, μαζικὸ συνάλλαγμα. Αὐτὸ τοῦ
εἴδους ὅμως ὁ τουρισμός, εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ πού μεταβάλλει διὰ τῆς ἑλληνικῶς
νοούμενης ἀναπτύξεως τό._ σκουπίδι σὲ μεῖζον πρόβλημα ἐπιβίωσης γιὰ τὴν Λευκάδα
ἤ τὸ ὅποιο νησί. Σίγουρα τὸ ENVIREG, οἱ νομαρχιακοὶ καὶ ὑπουργικοὶ κανονισμοί,
ὅπως καὶ κάθε εἴδους πρόγραμμα ἀναπτύξεως διέπονται ἀπὸ ἄριστες προθέσεις καὶ
εἶναι στὶς προτάσεις των μελετημένα. Τὸ πρόβλημα εἶναι σὲ ποιὰ νοητικὰ πλαίσια
γίνονται αὐτά. Δηλαδὴ τὸ μόνο μειονέκτημα τους εἶναι, ὅτι βλέπουν τὴν Λευκάδα ἤ
ὅποιο ἄλλο νησὶ σὰν μεμονωμένο νησὶ τοῦ ἐθνικοῦ κράτους. Ὄχι σὰν αὐτὸ πού εἶναι:
τμῆμα μιᾶς συγκεκριμένης μεσογειακῆς καὶ πολιτιστικῆς περιοχῆς. Πρόκειται μὲ ἀλλά
λόγια γιὰ προγραμματισμοὺς μέσα στὴν ἔννοια τοῦ τουρισμοῦ ὡς ἀγαθοῦ της ἀγορᾶς.
Γι' αὐτὸ κιόλας γίνεται κουβέντα γιὰ τὴν ἵδρυση βιομηχανικοῦ πάρκου σ' ἕνα νησὶ
300 τετραγωνικῶν χιλιομέτρων, χωρὶς κανένας νὰ ἀπαιτῆ τὴν δημόσια συζήτηση τὸ
πράγματος. Ἡ λέξη πάρκο παραπέμπει πάντα στὸ πράσινο... Ἀλλὰ ἡ κάθε βιομηχανία,
ὅποια κι ἂν εἶναι, ἀναγκαστικὰ ἐντάσσεται σὲ κάποιο κύκλωμα παραγωγῆς πού
ἀκολουθεῖ τοὺς δικούς του νόμους, δηλαδὴ αὐτοὺς τῆς ἀγορᾶς. Μία μονάδα συνεπῶς συντήρησης
καὶ διαχείμασης ἐκδρομικῶν σκαφῶν στὴν Λευκάδα, δηλαδὴ ἕνα καρνάγιο στὶς ἁλυκὲς
καθὼς προβλέπει τὸ ENVIREG (κι αὐτὸ τὸ καρνάγιο θὰ ἔχη πάρα πολλὴ δουλειὰ ),
δὲν παύει νὰ εἶναι μία βιομηχανία. Γιατί λοιπὸν νὰ φέρνωνται τὰ χρώματα ἀπὸ
ἀλλοῦ,καὶ νὰ μὴ κατασκευάζωνται ἐπὶ τόπου; Καὶ γιατί ὄχι κι ἕνα μηχανουργεῖο
γιὰ τὰ μοτέρ. Γιατί ὄχι καὶ μία ὑπομονάδα κατασκευῆς πανιῶν; Καὶ μία μικρὴ
μονάδα διασκευῆς τοῦ ἐσωτερικοῦ χώρου; Ὅτι τὰ λύματα θὰ αὐξηθοῦν ἐκθετικῶς
εἶναι προφανές. Ἀλλὰ ὄχι μόνο τοῦ δυναμικοῦ βιομηχανικοῦ πάρκου. Τὸ πάρκο θὰ ὑποβιβάση καὶ τὸν ὑπόλοιπο τουρισμό,
θὰ τὸν κάμη φθηνιάρικον καὶ μαζικόν, μὲ ἀποτέλεσμα τὸν πολλαπλασιασμὸ καὶ τοῦ
ὑπάρχοντος εἴδους σκουπιδιῶν. Καὶ τί θὰ γίνη; Ἡ μὲν Ἑλλάδα ὡς ἐθνικὸν κράτος καὶ
οἱ ἑταιρεῖες κατασκευῆς κοτέρων προφανῶς θὰ ὠφεληθοῦν. Ἁπλῶς ἡ Λευκάδα θὰ
ἐγκαταληφθῆ στὶς τύχες της ὡς καρνάγιο καὶ μία πολιτιστικὴ καὶ ἱστορικὴ ἑνότητα
τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς -αὐτῆς τῶν Ἑπτανήσων- θὰ καταστῆ ἀνίκανη πρὸς παραγωγὴν
ἔργου (σὺν τοῖς ἄλλοις καὶ τουριστικοῦ).
Τελικῶς τὸ πρόβλημα τοῦ καρνάγιου ἀνάγεται νοητικὰ στὴν
ἔννοια τῆς μονοκαλλιέργειας. Κανένα
μέρος τοῦ κόσμου ὅμως δὲν ἐπρόκοψε μὲ μονοκαλλιέργεια. Εὐλόγως γεννᾶται τὸ
ἐρώτημα: γιατί ἕνα τέτοιο καρνάγιο νὰ μὴν γίνη στὴν Πρέβεζα πού εἶναι κοντά,
πού ἔχει ἐνδοχώρα καὶ σὰν ἐπίνειο τῆς Ἠπείρου δὲν θὰ καταντήση ποτὲ νὰ
ἐξαρτᾶται ἀπὸ ἕνα καρνάγιο καὶ μόνο; Ἡ ἀπάντηση βρίσκεται ἀκριβῶς στὸ ἐρώτημα:
ἐπειδὴ ἡ Πρέβεζα δὲν εἶναι δυνατόν νὰ ἐξαρτηθῆ ἀπὸ ἕνα καὶ μόνο καρνάγιο, ἀκριβῶς
ἡ λειτουργία τοῦ καρνάγιου δὲν θὰ μπόρεση νὰ μπῆ στὸν προγραμματισμὸ καὶ στοὺς νόμους
τῆς ἀγορᾶς. Στὴν ἀρχὴ βέβαια τὸ καρνάγιο θὰ προσφέρη θέσεις ἐργασίας καὶ ἔσοδα (πολὺ
περισσότερο μάλιστα γιατί ἡ Πρέβεζα σὰν ἠπειρωτικὸ μέρος ἔχει θεωρητικῶς ἀπεριόριστο
χῶρο γιὰ βιομηχανικὲς ἐπεκτάσεις), ἂν ὅμως μὲ τὸν καιρὸ ὑποβαθμίση τὴν περιοχή
τους, οἱ Πρεβεζάνοι, ἀκριβῶς ἐπειδὴ δὲν θὰ ἐξαρτῶνται ἀποκλειστικὰ ἀπ'αὐτό,
μποροῦν νὰ τὸ σταματήσουν. Ἀλλὰ ὑπ' αὐτὴν τὴν προοπτικὴ ἐμποδίζεται ὁ προγραματισμός
τοῦ καρνάγιου σὰν κλάδος τῆς ἑταιρείας τῶν κοτέρων. Στὴν Λευκάδα ἀντίθετα, πού
δὲν ἔχει καμιὰν ἐνδοχώρα καὶ ἄλλο ἔσοδο ἀπὸ τὸν λίγον τουρισμό, ἡ ἵδρυση τοῦ
καρνάγιου (πού θὰ μειώση αὐτὸν τὸν τουρισμὸ καὶ θὰ τὸν ὑποβιβάση) θὰ ἀποβῆ
μονοκαλλιέργεια, οἱ Λευκαδίτες δὲν θὰ φωνάζουν παρὰ γιὰ ὅλο καὶ πιὸ πολὺ
καρνάγιο. Ἔτσι ὅμως ἡ λειτουργία τοῦ καρνάγιου μπορεῖ πλέον νὰ μπῆ στὸν προγραμματισμὸ
ὅπως ἀκριβῶς καὶ μία φυτεία καφέ. Ἴδιον
τῶν μονοκαλλιεργειῶν εἶναι ἀκριβῶς ὅτι δὲν ἔχουν καμία δυνατότητα ἀντίστασης
στοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς. Τόσο πιὸ καλὰ ἐξυπηρετοῦναι αὐτοί, ὅσο πιὸ φθηνὰ
παράγεται τὸ προϊόν, οἱ μπανάνες καὶ ὁ καφὲς στὴ λατινικὴ Ἀμερικὴ ἀποτελοῦν
ἱκανὴ ἀπόδειξη. Τὸ πρόσκαιρο ἔσοδο μὲ τὸ καρνάγιο στὴ ἀρχὴ στὴν Λευκάδα, θὰ
ἀποβῆ μὲ τὸν καιρὸ ἡ κοινωνικὴ καὶ ἱστορική της καρμανιόλα. Τὸ μόνο πού εἶναι
νοητὸ γιὰ ἕνα μικρὸ νησὶ σὰν τὴν Λευκάδα, εἶναι οἱ διευκολύνσεις τῶν λιμανιῶν
(καὶ ἡ Λευκάδα ἔχει ἀρκετὰ καὶ καλά –τῆς χώρας, τοῦ Νυδριοῦ, τοῦ Βλυχοῦ, τοῦ
Μεγανησιοῦ, τῶν Συβότων καὶ τῆς Βασιλικῆς) ἀλλὰ ὄχι βιομηχανικὸ πάρκο. Βιοτεχνικό,
προκειμένου νὰ μεταφερθοῦν στὶς Ἁλυκὲς οἱ δραστηριότητες τοῦ κάμπου, ναί, ἄλλο
ὅμως εἶναι βιομηχανία, οἱ βιομηχανίες ἔχουν ἀπόβλητα (καὶ τὸ καρνάγιο
κατ'ἐξοχήν), ἐνῷ ἡ Λευκάδα δὲν ἔχει λύσει ἀκόμα τὸ ἀποχετευτικό της πρόβλημα.
Πάντα αὐτὰ τὰ πράγματα δίνοναι ὡς νέες ἰδέες προόδου ἀλλὰ
προϋπάρχουν ὡς πρακτικὲς ἐπιδιώξεις. Μπαίνοντας κανεὶς στὴν Λευκάδα βλέπει
ἀμέσως τὶς μετριόφρονες ταμπέλες ΙΟΝΙΑΝ YACT, εἶναι ὅμως ἄγνωστο τί εἴδους
ἑταιρεία εἶναι αὐτή, πώς δουλεύει, ποιὸς τὴν διαχειρίζεται, τί εἰσπράττει τὸ
ἑλληνικὸν κράτος ἀπ’ αὐτὴ καὶ τί ἡ Λευκάδα πού προσφέρει τὸ λιμάνι καὶ τὶς
ἐξυπηρετήσεις. Καὶ ἀπέναντι ἀπὸ τὴν παραλία τὸ καρνάγιο πού σηματοδοτεῖ τὸ
νόημα. Καὶ τὸ σηματοδοτεῖ φωνάζοντας, διότι ἀκριβῶς πρόκειται περὶ αἰσθητικῆς
παρανομίας. Ἀλλὰ τὰ μεγάλα προγράμματα δὲν μπαίνουν στὸν δρόμο τους, ἂν δὲν
ἔρθουν σὲ ἀντίθεση μέ τὸ δημόσιο συμφέρον. Ἔτσι ἔγινε καὶ μὲ τὶς ἁλυκὲς οἱ
ὁποῖες ὑπὸ διαφανεῖς συνθῆκες θὰ μποροῦσαν μεταβληθοῦν μὲ τὴν ἰαματική τους
λάσπη σὲ πανευρωπαϊκὸ ἀγαθὸ ὑγείας καὶ πραγματικοῦ ἐσόδου. Ἐν ὀνόματι τῆς
ἀναπτύξεως ἐτσιμεντώθηκαν, προκειμνου νὰ προκύψη τὸ λιμάνι, καὶ ἐν
συνεχείᾳ μετεβλήθησαν σὲ σκουπιδότοπο, πού ἀπειλεῖ τὸ δημόσιο συμφέρον (τὴν ὑγεία
τῶν μαθητῶν - δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι σχολεῖα καὶ σκουπίδια συνυπάρχουν στὸ ἴδιο
μέρος -, τῶν κατοίκων καὶ τῶν περαστικῶν ). Ἐν ὀνόματι πλέον τοῦ δημοσίου
συμφέροντος ὁ ὑποβαθμισμένος αὐτὸς τόπος
πρέπει νά... ὑπερβαθμισθῆ διὰ τῆς προόδου. Καὶ ὑπερβάθμιση εἶναι ἡ πλήρης καὶ ὁριστικὴ
ὑποβάθμισή του σὲ καρνάγιο. Ὅταν ὁ Καραμανλῆς ἤθελε νὰ φκιάση τὸ καζίνο στὴν
Παρνηθα, ἕνας δημοσιογράφος τὸν ρώτησε, μήπως εἶναι προτιμότερο νὰ ἔφκιαχνε
σχολεῖα. Καὶ ὁ Καραμανλης ὠργισμένος τοῦ ἀπάντησε: αὐτὸ θὰ μοῦ δώσει ρέ, λεφτά, γιὰ νὰ φκιάσω
σχολεῖα. Τί τελικῶς ἔφκιαξε - ἁπλῶς ἕνα κρατικὸ ἔσοδο ἀπ' τὴν φορολογία, πρὸς
κάλυψη μέρους τῶν προεκλογικῶν ἐξόδων... μέχρι τοῦ παρόντος ἡ σχολικὴ πρόοδος
ἀπ' τὴν δημιουργία τοῦ καζίνου, παραμένει ἄγνωστη, ἤ μᾶλλον προφανής... Εἶναι
ὅμως πού τὰ πλάνα γιὰ νὰ προωθηθοῦν πρέπει νὰ μεταβληθοῦν σὲ ἰδεολογία καὶ
συναίσθημα...
Μέρος 6ον ( 30/12/1994)
Ἀλλὰ ἀκριβῶς μὲ τὴν νέαν
τοπικὴ αὐτοδιοίκηση πρέπει νὰ ἀλλάξουν
φιλοσοφία καὶ μορφή. Ἡ ἐποχὴ μας εἶναι μία ἄκρως μεταβατικὴ ἐποχὴ ἐπὶ
παγκοσμίου ἐπιπέδου καὶ γιὰ τὴν Ἑλλάδα ἰδιαίτερα. Εἶναι πρὸς τιμὴν τῆς Λευκάδος,
ὅτι Λευκαδίτες διανοούμενοι θέλησαν ἐγκαίρως νὰ εἰδοποιήσουν γι’ αὐτὴν τὴν τάξη
πραγμάτων, καὶ μεγάλη εὐθύνη τῶν πολιτικῶν, ὅτι ἐπέμειναν νὰ σκέπτονται μὲ τοὺς
παραδεδομένους τρόπους σκέψεως γιὰ τὶς τύχες τοῦ τόπου. Τὸ γενικὸ πολιτικὸ ἀδιέξοδό
τῆς Ἑλλάδος εἶναι πιὰ σὲ ὅλους φανερό. Τὰ ὑπάρχοντα συνεπῶς προβλήματα πρέπει
νὰ ἀντιμετωπισθοῦν μὲ νέους τρόπους σκέψης καὶ ὄχι μὲ προγραμματισμοὺς τῶν
συνήθων μεθόδων (γιατί ἄραγε τὰ ντεπόζιτα πετρελαίου στὴν παραλία δὲν
καλύπτονται μ' ἕνα αἰσθητικὸ ὑπόστεγο ἀλλὰ πρέπει νὰ παραμένουν
μουντζούρα;...).
Τὸ πρόβλημα
τῶν σκουπιδιῶν δὲν εἶναι πρόβλημα μέτρων, ἀλλὰ πρόβλημα τοῦ εἴδους τοῦ
τουρισμοῦ πού μποροῦμε νὰ ἀναπτύξωμε. Εἶναι λάθος ὑπόθεση, ὅτι μὲ βιομηχανικοὺς
τρόπους μπορεῖ νὰ ἀντιμετωπισθῆ τὸ
πρόβλημα τῶν σκουπιδιῶν. Ἡ διὰ τῆς
βιομηχανίας ἀντιμετώπιση τῶν οἰκολογικῶν ἀποτελεσμάτων τῆς βιομηχανίας εἶναι
τελικῶς ἕνας μῦθος, πρᾶγμα πού ἀπὸ λογικῆς ἀπόψεως εἶναι φανερό: ἡ ἵδρυση νέων
βιομηχανιῶν πρὸς ἄρση ἤ ἐπιδιόρθωση τῶν ἀποτελεσμάτων τῶν παληῶν, δὲν παύει νὰ
εἶναι μία βιομηχανία, δηλαδὴ μία οἰκολογικὴ ἐπιβάρυνση. Καὶ ἀπόδειξη εἶναι ὅτι παρὰ τὶς προσπάθειες πού καταβάλλουν οἱ
βιομηχανικῶς προηγμένες χῶρες πρὸς ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων, ὅλοι οἱ
δεῖκτες τῆς οἰκολογικῆς μόλυνσης ἀνεβαίνουν ἀντὶ νὰ κατεβαίνουν. Τὰ
πράγματα ἔχουν κυριολεκτικῶς πάρει τὸν ἀγώνα τῆς ὑπαρξιακῆς ἐπιβίωσης καὶ οἱ ἀνεπτυγμένοι
μὲ τοὺς ὑπανάπτυκτους τσακώνονται, περὶ τοῦ ποιὸς θὰ ἐξασφάλιση τὰ μεγαλύτερα
ποσοστὰ μόλυνσης τοῦ περιβάλλοντος! Ὄντως οἱ ὑπὸ ἀνάπτυξη χῶρες, πιεζόμενες κατ'
ἐξοχὴν ἀπὸ τὸ πρόβλημα τοῦ πληθυσμοῦ των,
προσπαθοῦν νὰ ἀναπτυχθοῦν ὅσο πιὸ σύντομα μποροῦν βιομηχανικὰ - ἐφαρμόζοντας
τὶς ἴδιες τακτικὲς μὲ τὴν πεπαλαιωμένη τους τεχνολογία πού ἐφήρμοζαν καὶ οἱ
βιομηχανικὲς χῶρες παλαιότερα -, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ὑπέρμετρη μόλυνση τοῦ
περιβάλλοντος. Αὐτὸ ὅμως δημιουργεῖ πρόβλημα στοὺς ἤδη ἀνεπτυγμένους, πού εἶναι
ἀναγκασμένοι νὰ συνεχίζουν νὰ μολύνουν κι αὐτοί. Ἑπομένως ὁ ἀγώνας γίνεται ἐπὶ
τῶν ποσοστῶν τῆς μόλυνσης: ἐσὺ θὰ μολύνης ὅσο τὸ δυνατὸν λιγώτερο, γιὰ νὰ μπορῶ
νὰ μολύνω ἐγὼ ὅσο μπορῶ περισσότερο … Μία ἐξαιρετικὴ μόλυνση τοῦ περιβάλλοντος
συνιστᾶ ὁ ὑπερπληθυσμὸς τοῦ τρίτου κόσμου. Ὄχι μόνο τῶν φυσικῶν καταστροφῶν πού
ἐπιφέρει γιὰ νὰ ἐπιβιώσει ( ἀποψίλωση δασῶν, μόλυνση νερῶν κ.λπ.) ἀλλὰ λόγῳ καὶ
τοῦ ὄγκου μεθανικῶν ἀερίων πού ἀποβάλει κάθε φυσικὸς ὀργανισμός, ὅπως ἐπίσης
καὶ τοῦ ποσοῦ τοῦ ἀέρος πού καταναλώνει. Ἡ Φύση ἰσοσταθμίζει μόνο ὅσα ἡ ἴδια
παράγει διὰ τῶν δικῶν της μηχανισμῶν καὶ τῆς ἰσορροπίας τῶν ὀργανικῶν εἰδῶν πού
μέσῳ αὐτῶν ἐξασφαλίζει. Μία ἀπόδειξη ὅτι
διὰ τῆς βιομηχανίας τὰ προβλήματα τῆς βιομηχανίας δὲν λύνονται, εἶναι καὶ τὸ
γεγονὸς ὅτι, παρὰ τὰ ὁποιαδήποτε μέτρα καὶ βελτιώσεις τῆς τεχνολογίας, ὅλοι οἱ
δεῖκτες μέχρι τὸ 2100 προβλέπεται νὰ ὑπετριπλασιασθοῦν. Καὶ πόσο ἐπίσης τὰ
πράγματα ξεφεύγουν τῆς ἐπιστημονικῆς παρακολούθησης, ἐνδεικτικὸ εἶναι καὶ
τοῦτο: ὅτι τελικῶς ἡ ἐπιστήμη δὲν γνωρίζει τί ἐπιπτώσεις ἔχει ἡ βιομηχανικὴ
δραστηριότητα στὸ κλῖμα. Τὸ πιὸ πιθανὸ εἶναι ὅτι τὰ μόρια τῶν διαφόρων ἀερίων
(π.χ. διοξείδιο τοῦ ἄνθρακος ἤ τοῦ θείου) ἐπὶ μὲν τῆς ἐπιφανείας τῆς Γῆς
κατακρατοῦν ἕνα μέρος τῆς θερμοκρασίας της ἀπὸ τὴν φυσικὴ ἀνακύκληση, μὲ
ἀποτέλεσμα ἡ θερμοκρασία νὰ ἀνεβαίνη, ἐνῷ στὰ ἀνωτέρα στρώματα τῆς ἀτμόσφαιρας
κάνουν τὴν ἐντελῶς ἀντίθετη δουλειά: ἀπορροφοῦν μέρος τῆς ἡλιακῆς ἐνεργείας, μὲ
ἀποτέλεσμα αὐτὴ νὰ ψύχεται. Αὐτὸ ἔχει σὰν συνέπεια τὶς διάφορες φυσικὲς
καταστροφὲς πού παρατηροῦνται τὰ τελευταία χρόνια. Σημειωθήτω ἐπίσης, ὅτι οἱ
ἐπελθοῦσες ἀλλοιώσεις τοῦ οἰκοσυστήματος Γῆ, εἶναι ἄγνωστο ἂν θὰ μποροῦσαν ποτὲ
νὰ γιατρευθοῦν καὶ νὰ περάσουν. Εἶναι ἐπὶ τοῦ παρόντος ἄγνωστο σὲ τί εἴδους
ἐνέργεια θὰ μποροῦσε νὰ μετασχηματίση ἡ Γῆ τὴν ἐπελθοῦσα συλλογικὴ μόλυνση, πῶς
καὶ γιὰ ποιὸν σκοπό. Ὡς πρὸς τὸν βιολογικὸ
καθαρισμὸ τῶν λυμάτων, πού μᾶς ἐνδιαφέρει, πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι αὐτὸς καταχρηστικῶς
φέρει τὴν ὀνομασία τοῦ βιολογικοῦ, διότι κατ’ οὐσίαν χημικὸς εἶναι, βιολογικὸς
θὰ ἦταν, ἂν τὰ σύγχρονα λύματα δὲν περιεῖχαν ἄλλα χημικά. Τὰ κατάλοιπα ἀπὸ τὸν βιολογικὸν
αὐτὸν καθαρισμὸ μέσῳ φίλτρων κλπ. συνιστοῦν ἐπίσης ἕνα τεράστιο πρόβλημα
ἀφανισμοῦ των..
Ἐπομένως τὸν βιολογικὸ καθαρισμὸ δὲν πρέπει νὰ τὸν βλέπομε
σὰν διέξοδο τῆς ἰδέας, ὅτι μποροῦν νὰ χτισθοῦν παντοῦ ξενοδοχεῖα καὶ μὲ ἕνα μαγικὸ
μηχάνημα ξεμπερδεύουμε μὲ τὰ λύματα. Τὰ
πράγματα πολὺ ἀπέχουν ἀπὸ τοῦ νὰ εἶναι τόσο αἰσιόδοξα, καὶ πρέπει βέβαια νὰ ἔχη
κανεὶς γενικῶς ὑπ' ὄψη, ὅτι ἡ διὰ τῆς τεχνολογίας ἀντιμετώπιση τῆς τεχνολογίας
προϋποθέτει ἕνα ἐξόχως ὑψηλὸ ἐπίπεδο τεχνολογικῆς ἀνάπτυξης. Ἂν αὐτὲς οἱ
μέθοδοι καὶ λύσεις εἶναι ἐφικτὲς σὲ ἕνα βιομηχανικῶς προηγμένον τόπο, δὲν
ἕπεται καθόλου πὼς εἶναι τὸ ἴδιο καὶ γιὰ τὴν Λευκάδα. Καθένας μπορεῖ νὰ
φαντασθῆ τί θὰ γίνη, ἂν σὲ μία πλήρη κατάσταση ξενοδοχειακῆς ἀναπτύξεως καὶ βιομηχανικῶν
πάρκων, ἕνα τέτοιο μηχάνημα χαλάση γιὰ μία βδομάδα. Δηλαδὴ μὲ ἄλλα λόγια, μία
κατάσταση ἀναπτύξεως πού στηρίζει ἀποκλειστικὰ τὸ νοημά της στὴν δυνατότητα
ἐγκαθιδρύσεως μίας βιομηχανίας πρὸς ἐπεξεργασία τῶν λυμάτων καὶ ἀπορριμμάτων,
καταλήγει νά εἶναι ἀπολύτως ἐξηρτημένη καὶ δέσμια τῆς τελευταίας αὐτῆς. Διότι
ὅπως τὰ λύματα, ἔτσι καὶ τὰ ἀπορρίμματα χρειάζονται ἐπεξεργασία. Ἡ ἔννοια τοῦ σκουπιδότοπου δὲν εἶναι
ἀκριβῶς βρίσκομε ἕνα λάκκο καὶ τὰ θάβομε. Τὸ χῶμα εἶναι ζωντανὸς ὀργανισμός.
Καὶ καθίσταται τέτοιος, διότι, ἂν ἰδῆ κανεὶς στὸ μικροσκόπιο ἕνα ἐλάχιστο κόκκο
χώματος, θὰ παρατήρηση νὰ ὑπάρχουν ἐπάνω του μικρὰ ζωύφια πού τὸν κρατοῦν σὲ
διαρκῆ περιστροφικὴ κίνηση. Ἄρα, τὸ χῶμα πού μᾶς φαίνεζαι ἀκίνητο, δὲν εἶναι
καθόλου τέτοιο. Ο, τί ὅμως κινεῖται, εἶναι ζωντανό. Ἕνας λάκκος συνεπῶς γιὰ τὰ
σκουπίδια θὰ ἐσήμαινε μία διαρκῆ μόλυνση τοῦ ἐδάφους ἐπὶ ἀσυγκρίτως μεγαλύτερας
ἐκτάσεως ἀπὸ τὸν ἴδιον. Ἡ μόλυνση ἀπὸ τὸ ἄμεσο χῶμα τοῦ λάκκου, θὰ
ἐμεταδίδονταν (διὰ τῶν ζωυφίων) σὲ πολὺ μεγαλύτερη ἔκταση Γῆς. Αὐτὸ τὸ φέρομε
καὶ ἀπὸ τὰ χημικὰ λιπάσματα. Ὅτι τὸ χῶμα
τά νεκρώνει, σημαίνει ἀκριβῶς ὅτι τὰ λιπάσματα σκοτώνουν τὰ ζωύφια πού τὸ κινοῦν,
ὅποτε αὐτὸ ἀκινητοποιεῖται καὶ δὲν μπορεῖ ἐπάνω του νὰ κράτηση καμία ζωὴ φυσική.
Ἀλλὰ τὸ ἔδαφος χαλάει σὲ πολὺ μεγαλύτερη ἔκταση ἀπὸ ἐκεῖ πού ρίχνεται τὸ
λίπασμα. Τὰ ζωύφια μεταδίδουν τὸν μολυσματικό τους θάνατο καὶ σὲ διπλανά, ὁ
ἴδιος ἀκριβῶς μηχανισμὸς γίνεται καὶ μὲ τὸν σκουπιδότοπο.
Γιὰ νὰ εἶναι συνεπῶς βιολογικως ὁ σκουπιδότοπος, πρέπει καὶ
τὰ σκουπίδια πού θὰ μποῦν σ' αὐτὸν νὰ εἶναι βιολογικῶς ἀφομοιώσιμα. Μία
μπαταρία αὐτοκινήτου π.χ. δὲν εἶναι. Ἐδῶ ὅμως πλέον τίθεται πρόβλημα
καταναλώσεως. Τὸ κάψιμο βιομηχανικῶν σκουπιδιῶν (νάυλον σακκοῦλες, νάυλον
μποτίλιες, λάστιχα αὐτοκινήτων, μπαταρίες κλπ.) συνιστοῦν τὴν χειρότερη μόλυνση
τῆς ἀτμοσφαίρας κατ' ἀρχήν, ἐνῷ τὸ ἀπομένον ὑλικὸ συνιστᾶ δηλητηριώδη μάζα,
ἀκριβῶς ἐπειδὴ χάνει τὴν ἀρχική του σύνθεση. Καὶ βιολογικῶς ἀφομοιώσιμο δὲν
εἶναι. Ἡ μόνη συνεπῶς λύση πού μένει μὲ τὰ βιομηχανικὰ σκουπίδια, εἶναι ἡ
ἀλλαγὴ τῆς καταναλωτικῆς πολιτικῆς. Πρόκειται περὶ πολιτικῆς πού ἐνέχει μεγάλο πολιτικὸ
κόστος, γιατί ἀκριβῶς ἰσοδυναμεῖ μὲ μία μικρὴ οἰκονομικὴ ἐπανάσταση. Εἶναι,
ὅμως ἡ μόνη ἐπανάσταση πού μπορεῖ νὰ σώση τὴν Λευκάδα ἀπὸ τὰ σκουπίδια καὶ νὰ
τῆς ἐξασφαλίση μίαν ποιότητα τουρισμοῦ. Ἂς τὸ δοῦμε ἀπὸ πιὸ κοντά:
Ἕνας μπακάλης ξοδεύει σήμερα γιὰ μία πλαστικὴ σακκούλα
λιγώτερο ἀπὸ μία δραχμή, ἂν ὅμως θελήση νὰ χρησιμοποίηση χάρτινες σακκοῦλες στὸ
μαγαζί του, θὰ τὶς πληρώνη ἀπὸ 20-50 δρχ. τὴν μία. Ἑπομένως ἤ πρέπει νὰ δεχθῆ
ἀπώλεια τοῦ κέρδους του, ἤ πρέπει νὰ πούληση ἀκριβώτερα. Ἡ ἄλλη λύση εἶναι νὰ
χρησιμοποιήση ἁπλῶς σύνηθες χαρτί, διατηρῶντας τὸ κέρδος του, ὑπὸ τὴν
προϋπόθεση ὅμως ὅτι ὁ πελάτης, θὰ ἔχη μαζί του ἕνα δίχτυ νὰ βάλη τά ψώνια. Ἄλλο
παράδειγμα, πιὸ περίπλοκο ἀλλὰ καὶ πλέον ἀντιπροσωπευτικὸ τῶν νοημάτων, εἶναι ὁ
συμπατριώτης μας Τιμόθεος Κοψιδᾶς στὸν Ἁγ. Μηνᾶ, ὁ ὁποῖος μποροῦμε νὰ ποῦμε
συμπεριλαμβάνεται μεταξὺ τῶν ζώντων ἐθνικῶν εὐεργετῶν τῆς Λευκάδος. Ἡ εὐεργεσία
συνίσταται στὸ ὅτι ἑξαφαλίζει γιὰ τὸ προϊόν του τὴν ἀνώτερη δυνατὴ ποιότητα,
ἀκριβῶς ἐπειδὴ τὸ παρασκευάζει κατὰ τρόπον φυσικὸν καὶ χειροποίητο. Καὶ
φυσικώτερο ἀπὸ τὸ φυσικό, ὡς γνωστό, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξη. Παληὰ
πηγαίναμε τὸ πιάτο στὸν Καταγῆ ἤ τὸν Φασόλια ν' ἀγοράσωμε γιαούρτι. Αὐτὸς ὁ
τρόπος ὅμως καὶ τὸ παληὸ κεσεδάκι ἦταν καὶ ὁ οἰκολογικώτερος. Ἀντιστοιχοῦσε
ὅμως σὲ ἄλλους ρυθμοὺς ζωῆς καὶ -κυρίως- σὲ ἄλλες νοοτροπίες. Οἱ ρυθμοὶ ζωῆς
στὴ Λευκάδα δὲν ἄλλαξαν πολύ, δὲν ἦταν δυνατὸν ν' ἀλλάξουν. Στὴν μπλὲ σειρὰ τῶν
γαλλικῶν τουριστικῶν ὀδηγὼν ὑπάρχει ἡ παρατήρηση ( κι αὐτὴ εἶναι μία
κολακευτικὴ τουριστικῶς παρατήρηση) ὅτι ἡ ζωὴ στὰ Ἑπτάνησα βρίσκεται περίπου
100 χρόνια πίσω, δηλαδὴ σὲ ρυθμοὺς παλαιούς. Καὶ δὲν εἶναι δυνατὸν ἡ ζώη σὲ
μικρὰ νησιὰ σὰν τὰ δικά μας ἡ ζωὴ νὰ πάρη γρήγορους ρυθμούς, γιατί κάτι τέτοιο
ἁπλῶς δὲν τὸ δέχεται τὸ περιβάλλον. Αὐτὸ ὅμως πού ἄλλαξε πρὸς τὸ χειρότερο
εἶναι οἱ νοοτροπίες. Τὸ νὰ πάη κανεὶς σήμερα μὲ τό πιάτο στὸ γιαουρτάδικο, ἠχεῖ
σὰν σχεδὸν βλασφημία. Ἀλλὰ αὐτὸ ἀκριβῶς δημουργεῖ τὸ σκουπίδι. Ὅταν λέμε πρὸς
τὸ χειρότερο, δὲν ἐννοοῦμε ὅτι οἱ συνήθειες δὲν ἔπρεπε νὰ ἐξελιχθοῦν, ἐννοοῦμε
ὅτι ἐξελίχθηκαν κατὰ τρόπο μὴ ἀνταποκρινόμενο στὸ ρυθμὸ τῆς ζωῆς. Ἔτσι ἐπὶ
παραδείγματι, ἐνῷ τὸ Μερσεντὲς αὐτοκίνητο λογικὸ θὰ ἦταν νὰ τὸ χρησιμοποιῆ ὁ
ἀγρότης, πού ἔχει νὰ μεταφέρη πατάτες καὶ ἀλλά χρήσιμα πράγματα, τὸ
χρησιμοποιεῖ κάποιος ἄλλος ἐπαγγελματίας, ἁπλῶς γιὰ λόγους prestige καὶ γιὰ νὰ
κάνη βόλτες ἀπὸ τὸ Κάστρο στὴν Γύρα. Δὲν
εἶναι ὁ κατάλληλος τόπος ἐδῶ νὰ ὑπεισέλθωμε στὶς κοινωνιολογικὲς σημασίες τῶν
πραγμάτων καὶ νὰ δείξωμε ὅτι ἡ χρήση τέτοιου εἴδους αὐτοκινήτων σὲ ἕνα μέρος
ὅπου ἡ μέγιστη κατὰ μῆκος διαδρομὴ δὲν ξεπερνᾶ τὰ 35 χιλιόμετρα συνιστᾶ ἀκριβῶς
τὴν ἔννοια τῆς τριτοκοσμικῆς ὑπαναπτύξεως. Καὶ τοῦτο εἰδικὰ στὰ μάτια τοῦ
νοήμονος τουρίστα. Μία ἄλλη τέτοια περίπτωση εἶναι νὰ φοριῶνται μοντέρνα
ἀθληζικὰ παπούζσια (adidas), φκιασμένα γιὰ ἀλλά κλίματα καὶ γιὰ συνθῆκες
ὠργανωμένης κοινωνικῆς ἐργασίας, ὡς παπούτσια περιπάτου μὲ 40 βαθμοὺς ὑπὸ
σκιάν...
Μέρος 7ον ( 9/1/1995)
Πρὸς τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς ἐξελίξεως προσαρμόζονται καὶ ἄλλες
καταναλωτικὲς συνήθειες. Εἶναι ἀσφαλῶς εὐκολώτερο νὰ φάη κανεὶς γιαούρτι στὸ
πλαστικὸ κεσεδάκι, παρὰ ὁπωσδήποτε ἀλλοιῶς. Τὸ πλαστικὸ κεσεδάκι τὸ παίρνει
μαζί του, τρώει τὸ περιεχόμενο καὶ ἐν συνεχείᾳ τὸ πετάει ὅπου μπορεῖ. Αὐτὸ
ἐξυπηρετεῖ καὶ τὸν Τιμόθεο, στὸν ὁποῖον τὰ πλαστικὰ κεσεδάκια κοστίζουν
πάμφθηνα, ἀρκεῖται σ' ἕνα μικρὸ μαγαζὶ μὲ λίγο νοίκι, ἀφοῦ δὲν χρειάζεται νὰ
ἔχη τραπέζια, καὶ ἐξοικονομεῖ προσωπικό, τὸ ὁποῖο ἀσφαλῶς θὰ ἐχρειαζότανε ἂν
εἶχε νὰ πλένη παδελάκια, πήλινα κεσεδάκια καὶ πιάτα. Μία ὑποθετικὴ συνεπῶς λύση
ἀποφυγῆς τοῦ πλαστικοῦ συνεπάγεται γιὰ τὸν Τιμόθεο ἀναδιοργάνωση ὅλης του τῆς
ἐπιχείρησης. Ὁ ἕνας τρόπος εἶναι νὰ προβῆ σὲ αὐτὴν τὴν ἀναδιοργάνωση,
ἀνεβάζοντας ἀντιστοίχως τὴν τιμὴ τῆς γιαούρτης, ὁ ἄλλος τρόπος εἶναι νὰ προβῆ
στὴν ἀναδιοργάνωση, χρηματοδοτούμενος ἀπὸ κονδύλια τῆς Νομαρχίας ἡ τοῦ Δήμου.
Καὶ ὄχι μόνο ὁ Τιμόθεος, ἀλλὰ κάθε ἐπιχειρηματίας πού θὰ προέβαινε σὲ μία
οἰκολογικὴ διάθεση τῶν προϊόντων του. Ὁ τρίτος καὶ χειρότερος τρόπος εἶναι νὰ
ὑποστοῦν μία πρόσθετη φορολογία ὅλοι οἱ ἐπιχειρηματίες πού ἀπὸ τὴν ἐμπορική
τους ἤ ἄλλη δραστηριότητα προκύπτουν μὴ οἰκολογικῶς ἀφομοιώσιμα σκουπίδια.
Φορολογία δηλαδὴ πού θὰ ἀντιμετωπίζη τὰ ἔξοδα ἐπεξεργασίας τῶν σκουπιδιῶν
αὐτῶν. Καὶ ἡ λύση ὅμως αὐτὴ ἀργὰ ἤ σύντομα θὰ ἐπιβαρύνη τὸν καταναλωτή.
Σημειωτέον ὅτι τὸ μέτρο τῆς πρόσθετης φορολογίας συζητεῖται εὐρέως ὡς μέτρο στὸ
ἐξωτερικό, οἱ προτάσεις τέτοιων μέτρων ἔφεραν ἤδη ἀποτελέσματα: οἱ ὀδοντόκρεμες
λ.χ. δὲν συσκευάζονται πλέον σὲ νάυλον καὶ ἐν γένει τὰ προϊόντα στὴν παραγωγὴ
φέρονται σὲ συσκευασίες οἰκολογικῶς ἀφομοιώσιμες.
Τὸ πρόβλημα συνεπῶς τῶν σκουπιδιῶν, ὑπὸ τὰ ὑπάρχοντα
δεδομένα, ὑπάγεται στὰ ἄλυτα. Εἶναι φανερὸ ὅτι ἀπὸ τοὺς παραπάνω τρόπους ὁ
μόνος πραγματοποιήσιμος γιὰ τὴν Λευκάδα εἶναι ὁ τῆς χρηματοδοτήσεως ἐκ τῶν
κονδυλίων, αὐτὸ ὅμως προϋποθέτει δύο πράγματα: πρῶτον μέν, μιᾶς ἄλλου εἴδους
δραστηριότητα τῆς τοπικῆς αὐτοδιοίκησης ἀπὸ τὴν μέχρι τώρα καί, δεύτερον ὅτι ἡ
Λευκάδα σὰν χῶρος καὶ σὰν αὐτοδιοίκηση εἶναι σὲ θέση νὰ διαμόρφωση τὸν τουρισμὸ
πού χρειάζεται.
Καὶ τὰ δύο αὐτὰ δὲν εἶναι ἀνεξάρτητα μεταξύ τους. Διαμόρφωση
τοῦ τουρισμοῦ π.χ. σημαίνει ὅτι ἡ νέα τοπικὴ αὐτοδιοίκηση θὰ εἶναι σὲ θέση νὰ
ἀπαλλάξη τὸν τουρισμὸ ἀπὸ τοὺς νόμους τῆς ἀγορᾶς πού καθορίζονται μέσῳ τοῦ
κέντρου, ἐνῷ ἄλλου εἴδους δραστηριότητα σημαίνει ὅτι ἡ νέα τοπικὴ αὐτοδιοίκηση
θὰ μπορεῖ μέσα σὲ μία σύνολη ἑπτανησιακὴ πολιτικὴ νὰ ἔλθη σὲ ἀπ' εὐθείας ἐπαφὴ
μὲ τὴν διαμόρφωση τῶν μεσογειακῶν προγραμμάτων στὰ ἴδια τὰ κέντρα τῆς ΕΟΚ. Ἀλλὰ
ἐδῶ δὲν χρειάζονται κατάλογοι ἀναγκῶν, ἀλλὰ προτάσεις ὑψηλῆς ἐπιστημονικῆς
στάθμης καὶ πολιτικῆς οὐσίας γιὰ τὴν διαμόρφωση τοῦ τουρισμοῦ τῶν Ἑπτανήσων ὡς
πολιτιστικῆς καὶ ὄχι ἁπλῶς ἐμπορικῆς διαστάσεως ἐντὸς τῶν πλαισίων τῆς Εὐρώπης.
Κάτι τέτοιο ὅμως προϋποθέτει κάτι πού ἐπὶ τοῦ παρόντος δὲν ὑπάρχει στὰ
Ἑπτάνησα: Ἀναδιαμόρφωση τῆς ἴδιας πολιτιστικῆς φυσιογνωμίας πρῶτα. Μόνο ἂν ἡ
νέα τοπικὴ αὐτοδιοίκηση δημιουργήση τὸν πολιτιστικὸν φορέα θὰ μπορέση νὰ
ἀποσπάση τὰ σχέδια, τὴν ὑποστήριξη καὶ τὰ λεφτὰ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ σωστοῦ,
δηλαδὴ μὴ μαζικοῦ τουρισμοῦ γιὰ τὰ Ἑπτάνησα. Μὴ μαζικοῦ δὲν σημαίνει ἐλάττωση
τοῦ τουρισμοῦ, ἀλλὰ τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο: αὔξηση τῆς τουριστικῆς περιόδου, ὄχι
μόνο γιὰ τοὺς μῆνες τοῦ καλοκαιριοῦ, ἀλλὰ καὶ πολὺ πέρα ἀπ' αὐτούς. Αὐτὸ ὅμως
δὲν σημαίνει κατ' ἀνάγκην πολυάριθμο τουρισμό, καὶ ὁ σκοπὸς -ἀκριβῶς λόγῳ
σκουπιδιῶν- εἶναι νὰ ἐπιτευχθῆ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα μὲ αὔξηση καὶ ὄχι ἐλάττωση τῶν
ἐσόδων. Κάτι τέτοιο εἶναι δυνατόν.
Ἂν ἡ Κέρκυρα τὸ περασμένο καλοκαίρι δὲν ἔβλεπε κανέναν
τουρίστα, οἱ κερκυραῖοι δὲν θὰ πεινοῦσαν. Διότι ἔγινε στὴν Κέρκυρα ἡ σύνοδος
τῆς ΕΟΚ καὶ σύνοδος σημαίνει τὴν εἰσροὴ πολλῶν δισεκατομμυρίων, καὶ ἂν ἡ
Κέρκυρα ἤ τὸ ὅποιο νησὶ εἶχε τὶς πολιτιστικὲς καὶ πνευματικὲς προϋποθέσεις νὰ
ὀργάνωση μερικὲς μπιενάλε τὸν χρόνο, θὰ εἶχε ἀνάγκη ἀπὸ πολὺ λιγώτερους
τουρίστες. Αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι τὸ εἶδος τοῦ τουρισμοῦ πού πρέπει νὰ ἐπιδιώξουν
τὰ Ἑπτάνησα λόγῳ τῆς ἀμέσου γειτνιάσεως των μὲ τὴν δυτικὴ καὶ κεντρικὴ Εὐρώπη.
Ὅτι τό... μυαλὸ εἶναι αὐτὸ πού κοινωνικοποιούμενο
μεταβάλλεται σὲ χρῆμα, τὸ ξέρουμε ἀπὸ τὸ Φεστιβὰλ, στὴ Λευκάδα. Τὸ Φεστιβὰλ εἶναι
τελικὰ ὁ μοναδικὸς ἀγωγὸς τουρισμοῦ γιὰ τὴν Λευκάδα καὶ ἡ ὀνομασία του εἶναι Λόγου καὶ Τέχνης, δηλαδὴ μυαλοῦ. Ἡ θεωρία
συνεπῶς μὲ τὸ Φεστιβὰλ εἶναι σωστή, μόνο πού ἡ πράξη ἀποδείχθηκε λίγο...
ἀχαμνή, διότι ἀπὸ τὶς τρεῖς λέξεις ἡ μόνη πού ἔμεινε χρησιμοποιούμενη εἶναι ἡ
λέξη Φεστιβὰλ, τῶν ἄλλων δύο μονίμως ἀνύπαρκτων. Περὶ μὲν τοῦ Λόγου - στὴ
Λευκάδα ἰδιαίτερα ἀλλὰ καὶ στὰ ὑπόλοιπα Ἑπτάνησα - δὲν μπορεῖ νὰ γίνη καν
λόγος. Τὸ γιατί τὰ πράγματα τοῦ λόγου ἐξελίχθηκαν ἔτσι στὰ Ἑπτάνησα, εἶναι θέμα πού
δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς ἀπασχόληση ἐδῶ, τὰ περὶ τέχνης ὅμως εἶναι ἀκριβῶς τόσα μόνο,
ὅσα μπορεῖ νὰ ἐπιδείξη (καὶ πάντα ὑπὸ διοικητικὲς συνθῆκες νοούμενα) ὁ μαέστρος
τοῦ Ὀρφέα Διονύσης Γράψας. Παρὰ ὅμως τὴν δυνατότητα αὐτή, δηλαδὴ νὰ διαθέτη ἡ
Λευκάδα ἕναν ἄξιο μαέστρο, ἡ Διοίκηση δὲν κατάφερε νὰ ἀπαλλάξη τὸ Φεστιβὰλ ἀπὸ
τὸν ἀρχικὸ φολκλορικό του χαρακτήρα καὶ νὰ τὸ μεταβάλη σὲ ἀγωγὸ ποιοτικοῦ
τουρισμοῦ γιὰ τὴν Λευκάδα. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε ὅτι τὸ Φεστιβὰλ ἄρχισε σὲ μία
ἐποχὴ ψυχροῦ πολέμου, ὅπου ὁ ἰδεολογικός του χαρακτήρας ( συναδέλφωση τῶν λαῶν
) δὲν μποροῦσε νὰ εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὸ τριτοκοσμικὸ φολκλόρ. Τὰ συγκροτήματα
πού μποροῦσε τότε νὰ καλεῖ ὁ Α. Τζεβελέκης –καὶ πού ἦταν διατεθειμένα νὰ
συμμετάσχουν - ἦσαν συγκροτήματα τῆς Κούβας, τῆς Οὐγκάντας, περιφερειακῶν χωρῶν
τοῦ Σοσιαλισμοῦ καὶ ἀλλά εὐκαιριακῆς μᾶλλον σημασίας. Καὶ αὐτὰ ὅλα γιὰ 15 μέρες
τὸν χρόνο. Τὰ πράγματα δυστυχῶς δὲν μπόρεσαν νὰ ἐξελιχθοῦν παραπέρα. Ὁ βασικὸς
λόγος γι’ αὐτὸ εἶναι ἀκριβῶς ὁ προγραμματισμὸς τῆς τουριστικῆς ἀνάπτυξης ἐκ
μέρους τῆς διοικητικῆς συγκέντρωσης τοῦ κέντρου ὡς ἐμπορεύματος κατὰ τοὺς νόμους
της ἀγορᾶς, δηλαδὴ ὡς συνάλλαγμα. Γι’ αὐτὸ ἀκριβῶς καὶ ἡ τουριστικὴ ἀνάπτυξη ἔμεινε
στὴ νόηση ὅλου του κόσμου ὡς ὑπόθεση ὑποδομῶν, μπετοῦ καὶ ξενοδοχείων. Ὅτι ἡ
Λευκάδα δὲν ἔχει προϋποθέσεις γιά τέτοιου εἴδους ἀνάπτυξη, τὸ ἐπιβεβαιώνει καὶ τὸ
ENVIREG μὲ τοὺς συντελεστὲς δόμησης πού προβλέπει. Συντελεστὲς πού εἶναι βέβαια
δύσκολο νὰ κρατηθοῦν ὑπὸ τὸ καθεστὼς τῆς ἐσωτερικῆς ἀγορᾶς καὶ τῆς σημασίας τοῦ
τουρισμοῦ ὡς ἐμπορεύματος τοῦ ἐλεύθερου ἀνταγωνισμοῦ. Ἡ μεταβολὴ τοῦ Φεστιβὰλ
σὲ συναλλαγματικὸ ἀγωγὸ γιὰ τὴν Λευκάδα προϋποθέτει ἀλλά δεδομένα τῆς τοπικῆς
αὐτοδιοίκησης. Προϋποθέτει καὶ ἀρχὴν ὅτι αὐτὴ μπορεῖ νὰ ὁρίση ἡ ἴδια τὶς
προτεραιότητες στὴν διαμόρφωση τῶν προγραμμάτων, οἱ ἐπενδύσεις στὸ χῶρο τοῦ λόγου
καὶ τῆς τέχνης δὲν εἶναι μικρότερες ἀπὸ αὐτὲς τῶν δρόμων καὶ τῶν ἔργων. Κυρίως
ὅμως αὐτὸ πού προϋποθέτει ἡ ἀνάπτυξη τοῦ λόγου καὶ τῆς τέχνης καὶ συνεπῶς ἡ
δυνατότητα ποιοτικοῦ προσδιορισμοῦ τοῦ τουρισμοῦ γιὰ τὴν Λευκάδα εἶναι μία ἄλλη
ὑποδομὴ παιδείας. Γιὰ νὰ ἀσχοληθοῦνε τὰ παιδιὰ
μὲ τὴν χορωδία καὶ τὴν
φιλαρμονική, πρέπει νὰ ἔχουν χρόνο ἀπ’ τὸ σχολεῖο. Ὑπὸ τὴν ὑπάρχουσα κατεύθυνση
τῶν σχολικῶν προγραμμάτων, ἡ ἀνάπτυξη τοῦ λόγου καὶ τῆς τέχνης δὲν εἶναι αὐτονόητο πρᾶγμα. Ὑπὸ τὰ μέχρι τώρα
διοικητικὰ δεδομένα τῆς Ἑλλάδος, ἡ ἀγραμματοσύνη ἦταν προϋπόθεση τοῦ
διοικητικοῦ συγκεντρωτισμοῦ, καὶ τὰ σχολικὰ προγράμματα ἦσαν τέτοια, ὥστε ἀκριβῶς
νὰ μὴν δίνουν τὴν δυνατότητα στὸ μαθητὴ γιὰ καμιὰ ἄλλη δραστηριότητα ἐκτὸς σχολείου Κάποτε γεωγραφία ἐσήμαινε οἱ
μαθητὲς νὰ ζωγραφίζουν χάρτες ἐπὶ ὧρες καὶ ὧρες, μετὰ ἦταν ἡ φυτολογία, τὰ
φασόλια καὶ τὰ μπιζέλια, καὶ σήμερα εἶναι ἡ κοινωνιολογία. Ὑπὸ τὶς συνθῆκες
ὅμως αὐτὲς ὁ μαθητὴς δὲν ἔχει χρόνο νὰ ἀσχοληθῆ μὲ τὴν χορωδία καὶ τὴν κορνέττα.
Ἄρα λοιπὸν τὰ πράγματα γιὰ ἕναν ποιοτικὸ καθορισμό τοῦ τουρισμοῦ, δηλαδὴ
τουρισμοῦ χωρὶς κέρδος τὸ σκουπίδι, πᾶνε ὡς πραγματικότητες πολὺ μακρύτερα ἀπὸ
ὅσο οἱ προθέσεις τῶν ἀνθρώπων. Τὸ πρόβλημα εἶναι ἂν μπορῆ ἡ μικρὴ κοινωνία τῆς
Λευκάδος νὰ συνειδητοποίηση τὴν φύση τῶν προβλημάτων καὶ ἂν ἡ νέα τοπικὴ
αὐτοδιοίκηση βρεθῆ σὲ θέση νὰ ἐπισημάνη τὴν οὐσιαστικότητα τῶν λύσεων. Ἡ δυνατότητα τῶν σωστῶν λύσεων βρίσκεται ἀκριβῶς
στὸ νέο ποιοτικὸ περιεχόμενο πού εἶναι δυνατὸν νὰ λάβη ὁ νέος θεσμός. Τὸ
περιεχόμενο αὐτὸ εἶναι ἀδύνατο νὰ πρόκυψη μὲ διοικητικὲς ἐντολὲς, ἂν δὲν
πρόκυψη πρῶτα στὰ μυαλὰ τῶν ἀνθρώπων.
Μέρος 8ον ( 16/1/1995)
Οἱ παλαιές τοπικὲς αὐτοδιοικήσεις, εἴτε ἀπὸ ἄγνοια εἴτε ἐθνικὴ
καλοπιστία, τίποτε δὲν μπόρεσαν νὰ διαφυλάξουν στὰ Ἑπτάνησα. Ὄχι μόνο στὴν
προγραμματικὴ διὰ νομοθετημάτων (!) κατεδάφιση τῆς ὑπαρχούσης πολιτιστικῆς
δομῆς δὲν μπόρεσαν νὰ ἀντισταθοῦν καὶ στὴν ψυχολογικὴ ὑποβάθμιση τῶν τόπων ἀνὰ
τὸ Πανελλήνιον ( Φυλακὲς Κέρκυρας, φυλακὲς Λευκάδας ἐξ οὗ καὶ ἡ αὐτονόητη
κατεδάφιση τοῦ ἀντιπαθοῦς παλαιοῦ ἑνετικοῦ κτιρίου!), ἀλλὰ οὔτε καὶ μερικὲς
γηγενεῖς βιοτεχνίες δὲν μπόρεσαν νὰ διαφυλάξουν οἰκονομικὰ γιὰ τὸν τόπο. Οὐδεὶς
ποτὲ διεμαρτυρήθη καὶ οὔτε καμιὰ ἀποζημίωση ἐζήτησε, ὅταν βιοτεχνίες ἀλλοῦ
παρεσκεύαζαν καὶ συνεχίζουν νὰ παρασκευάζουν σαλάμι τύπου Λευκάδος καὶ βούτυρο
τύπου Κερκύρας. Εἶναι δυνατὸν γιὰ κορεάτικη φίρμα νὰ διαθέση στὴν ἀγορὰ αὐτοκίνητα
τύπου Βόλβο καὶ ἡ ἐταιρία πού τὰ κατασευάζει ἢ ἡ ἴδια ἡ Σουηδία νὰ μείνη
ἀδρανής; Ὅμως ἡ Λευκάδα ἔμεινε καὶ μένει...
Τὸ μόνο λοιπὸν πού ἔμεινε γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν λίγων
κατοίκων πού ἔμειναν ἀκόμη στὰ νησιὰ εἶναι οἱ ὅσες φυσικὲς ὀμορφιὲς ἀπομένουν.
Δὲν ἀπομένουν ὅλες γιατί ἡ ἀνάπτυξη καὶ ἡ πρόοδος ἔφαγαν μερικὰ βουνὰ καὶ
κατέστρεψαν ὁρισμένους τόπους. Ὅ,τι ὅμως ἔμεινε ἀλώβητο, εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ πού
ἡ νέα τοπικὴ αὐτοδιοίκηση πρέπει νὰ διαφυλάξη ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ καὶ μετὰ ἀπὸ ἐξαιρετικῶς
πολύχρονη σκέψη νὰ νὰ μεταβάλη σὲ νοήματα, γιὰ τὴν ἀνάπτυξη ἐκείνου τοῦ
τουρισμοῦ πού ὡς πολιτιστικὴ ποιότητα θὰ ἀποτελέση μόνιμο ἔσοδο γιὰ τὸν τόπο. Καὶ μόνιμο ἔσοδο θὰ ἀποτελέση ὄχι μὲ τοὺς νόμους
τῆς ἀγορᾶς, ἀλλὰ ἀκριβῶς ὅταν καταστῆ ἀγαθὸ γενικότερης σημασίας. Αὐτὴ πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἀφετηρία σκέψεων καὶ
ὄχι οἱ ἄμεσες ἀνάγκες τῆς τσέπης. Πόσο πολύχρονες θὰ χρειασθῆ νὰ εἶναι
αὐτὲς οἱ σκέψεις; Ἀκριβῶς ὅσο χρειάζεται γιὰ νὰ λυθῆ τὸ ἤδη πρόβλημα τῶν
ὑπαρχόντων σκουπιδιῶν, πρὶν προστεθοῦν ἀπ’ τὴν ἀνάπτυξη κι ἄλλα. Καὶ ὑπάρχει
καιρὸς γι’ αὐτὲς τὶς σκέψεις, μιά καὶ ἡ ἐποχὴ μας εἶναι ἄκρως μεταβατικὴ καὶ
δὲν ἐπιτρέπει στίς σύντομες ἀποφάσεις νὰ εἶναι σωστές.
Εἰδικὰ ἡ πόλη τῆς Λευκάδας ἔχει περιοχὲς πού μποροῦν νὰ
ἐνσωματωθοῦν ἄμεσα στὴν οἰκονομία τῆς κεντρικῆς ἀγορᾶς. Δὲν ἐννοοῦμε κάποιο
HILTON στὴν Γύρα, ἀλλὰ τὴν παραλία καὶ τὸν δρόμο τοῦ κάστρου. Αὐτὰ νεκρώθηκαν
ἀπὸ κόσμο, γιὰ νὰ μεταφερθῆ ἡ κίνηση στὸ παζάρι καὶ νὰ δουλέψη ἡ ἀγορά, καὶ
ὁμολογεῖται βέβαια στοὺς ξένους τουριστικοὺς ὁδηγοὺς ὅτι ἡ ἀγορὰ τοῦ νησιοῦ
(χώρας καὶ Νυδριοῦ) εἶναι ἀπὸ τὶς πιὸ πλήρεις, χάνονται ὅμως πολλὰ λεφτὰ ἀπ’
τὴν μετατροπὴ τῆς παραλίας καὶ τοῦ δρόμου τοῦ κάστρου. Ποιὲς πιθανὲς σκέψεις
ἀξιοποίησης θὰ μποροῦσαν νὰ προκύψουν γιὰ τὶς περιοχὲς αὐτὲς – καὶ οὐσιαστικὲς
λύσεις κατὰ τὴ νέα τοπικὴ αὐτοδιοίκηση μποροῦν μόνο ἀπὸ τὸν ἀνοιχτὸ καὶ δημόσιο
διάλογο νὰ προκύψουν - ἴσως μᾶς ἀπασχολήση κάποια ἄλλη φορά. Γιατί πρέπει πρῶτα
νὰ διευκρινίσωμε τί σημαίνει ἑλληνικὰ ἡ λέξη ΤΟΥΟΤΑ. Μία ἀπὸ τὶς ἑρμηνεῖες
αὐτῆς τῆς λέξης στὰ ἑλληνικὰ εἶναι σκουπίδι. Ἀλλὰ σκουπίδι δύσκολο...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου