Νεοελληνισμός καί ἱστορικές συσχετίσεις

Ἡ ἀπουσία πνευματικῆς ἡγεσίας ὁδηγεῖ σέ ἰδεολογικό τέλμα ἄρα καί σέ χάσμα μεταξὺ κομμάτων καὶ λαοῦ. Αὐτό το ἰδεολογικό κενό, καλυπτόμενο διαρκῶς στὸ παρελθὸν ἀπὸ τὴν ἑλλαδικὴ Ἐκκλησία, καὶ ἀπὸ τὰ ΜΜΕ σήμερα, δημιούργησε κόμματα συμμορίες καὶ ἕναν περιθωριοποιημένο λαὸ ὄχλο. Πρόκειται γιὰ τοὺς μηχανισμοὺς ὑποτροπῆς, μιᾶς ἀρχικὰ παθητικῆς καὶ ἀναπόφευκτα ἀπολίτικης ἀμέσως μετὰ τὸ 1821 κατάστασης στὴν σημερινὴ μιζέρια.

Ἡ διαφοροποίηση τῶν ἑλλαδικῶν κομμάτων δὲν βρίσκεται στὴν – κοινὴ γιὰ ὅλα ἐθνικὴ  ἰδεολογία - ἀλλὰ στὰ συνθήματα. Ἡ νοοτροπία τοῦ νεοέλληνα ἐπαίτη εἶναι συνυφασμένη μὲ τὴν περιθωριοποίηση καὶ τὴν πολιτικὴ ἀδιαφορία του. Ὁ νεοέλληνας ἀντιλαμβάνεται τὸν ἑαυτὸ του ὄχι ὡς ἐνεργητικὸ « πολιτικὸ ὂν» ἀλλὰ ὡς παθητικὸ «ἐκλογικὸ ζῶο» πού ἀναθεματίζει τὸν πολιτικὸ καὶ προσεύχεται … νὰ τόβρει ἀπὸ τὸν Θεό. Ἀνεξαρτήτως ἂν ἀπέχει ἢ ψηφίζει δεξιά, κέντρο, ἀριστερά, κοινοβουλευτικός ἤ βασιλικός, ἐθνικιστής ἤ εὐρωλιγούρης δρᾶ ἀσυνείδητα καὶ μηχανικά…

Ἡ κηδεμονία τὴν ὁποία σήμερα οἱ λαοὶ ὑφίστανται δὲν εἶναι ἀπόρροια κακῶν προθέσεων καὶ ἐνεργειῶν κάποιων « προστατῶν» ἤ « δανειστῶν». Ἡ κυριαρχία δὲν προκύπτει ἄμεσα ἀπὸ κάποιον συσχετισμὸ ἰσχύος, ἀλλὰ εἶναι συνδυασμὸς ἱστορικῶν συνθηκῶν καὶ γηγενοῦς νοοτροπίας τοῦ ἑκάστοτε λαοῦ. Ἂν ἔχεις οἰκειωθεῖ μιὰ νοοτροπία σκλάβου,  ὅσο ἐπαναστατικὰ καὶ νὰ γκρινιάζεις θὰ εἶσαι μία ζωὴ σκλάβος. Αὐτὲς τὶς ἱστορικὲς συνθῆκες καὶ τὴν ἀρχικὰ παθητικὴ νοοτροπία τοῦ νεοέλληνα θὰ ἀνιχνεύσουμε στὸ ἔργο τοῦ Γερασίμου Κακλαμάνη, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ( 1977 ).

 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ( ὑπό Γερασίμου Κακλαμάνη , 1977)

Οἱ κηδεμονίες μεταξὺ κρατῶν ἡ λαῶν δὲν εἶναι κάτι πού παρατηρεῖται κατὰ τὸ τρέχον στάδιο τῆς Ἱστορίας. Τουλάχιστον ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Ἀρχαίων Ἀθηνῶν ἡ  κηδεμονία  προκύπτει ὡς μία φυσιολογικὴ ἱστορικὴ κατάσταση σὲ κοινωνίες πού ἀναπτύσσονται κατὰ βάθος. Ἡ ἐσωτερικὴ ἀνάπτυξη μοιάζει νὰ δημιουργῆ ἐσωτερικὲς πιέσεις καὶ οἱ κοινωνικὲς σχέσεις τῶν ἀνθρώπων βρίσκουν μίαν κατ' ἀνάγκην ρυθμιστικότητα πρὸς τὰ ἔξω. Καὶ αὐτὴ ἀκόμη ἡ πρώτη ρωμαϊκὴ ἐπέκταση, συμπίπτει μὲ κάποιαν παράλληλη κοινωνικὴ προχώρηση.

Ὑπάρχει διαφορὰ μεταξύ τῆς βίαιης ἐπεκτατικότητας τῶν μονοκρατορικῶν καθεστώτων καὶ τῆς  ἀποικιακῆς  ἐπεκτατικότητας τῶν κοινωνικὰ ἐξελιγμένων κρατῶν. Δὲν εἶναι χωρὶς σημασία ὅτι ἡ ἀποικιοκρατία ἀρχίζει μόλις ἡ Δύση βγαίνει ἀπὸ τὸν μεσαίωνα καὶ τὸ στατικὸ φεουδαρχικὸ καθεστώς. Ἡ πρώτη μορφὴ ἐπεκτατικότητας τῶν κρατῶν αὐτῶν ἔχει τὴν ἀναγκαστικὴ μορφὴ ἐξευρέσεως πρώτων ὑλῶν μέσα στὴν ἀναπτυσσόμενη παραγωγικὴ δραστηριότητα. Εἶναι ἕνα  ἀποικιοκρατικὸ  σύμπλοκο ὅτι ὁ ἄνθρωπος τείνει πρὸς ἐκμετάλλευση ξένων πρώτων ὕλων πρὶν πολλὲς φορὲς ἀρχίση νὰ ἐκμεταλλεύεται τὶς δικές του. Ἴσως τοῦτο νὰ μὴν εἶναι ἄσχετο μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ πρώτη ὑλοποίηση τῆς ἀποικιοκρατικῆς δραστηριότητας κατὰ τὰ νεώτερα χρόνια ὑπῆρξαν τὰ μπαχαρικά. ( Βλ. Ζ. Ἀρνώ  Ἡ ἀποικιοκρατία στὸ ἑδώλιο ). Ἡ τάση τοῦ κοινωνικὰ ἀνεπτυγμένου ἀνθρώπου τὸν ὠθεῖ στὴν μεγιστοποίηση τῆς πρακτικῆς του δραστηριότητας καὶ τὸν τρέπει στὴν ἐπέκταση πέραν τῶν ἤδη σὲ αὐτὸν δεδομένων.  Ἔναντι τοῦ πρωτόγονου γεωργοῦ πού δουλεύει γιὰ τὸν ἑαυτό του καὶ τὸν βασιληά, ὁ  «συντεχνίτης»  δρᾶ ἔναντι τῶν ἄλλων, οἱ ὁποῖοι καθορίζουν τὴν πρακτική του δραστηριότητα. Ἡ αὐξημένη δυναμικότητα ὑπὸ τὴν ὁποία δρᾶ ὁ νόμος  προσφορᾶς καὶ ζήτησης  σὲ μιὰ προωθημένη κοινωνία, καθιστᾶ προφανῆ τὴν ἀνάγκη τῆς ἐπέκτασης. Ἡ κατάσταση δηλαδὴ τῆς ἐπεκτατικότητας καὶ τῆς ἐνδεχομένης  «κηδεμονίας»  ἄλλων λαῶν, ἀνεξαρτήτως τοῦ πῶς μετασχηματίζεται διϊστορικά, ἔχει τὴν αἰτιώδη της σχέση σὲ μιὰ γενικώτερα προηγμένη κοινωνικὴ κατάσταση, ἂν ὄχι σὲ μιὰ κατάσταση προηγμένου πολιτισμοῦ.

 Ὅλα τὰ ἔμβια ἤδη στὸν πλανήτη μας τείνουν νὰ ἀναπτύξουν στὸν μέγιστο βαθμὸ τὴν ὑπαρκτική τους ζωτικότητα. Στὸ ζωικὸ ἐπίπεδο, ἡ ἰσορροπία τηρεῖται ἀπὸ τὸν νόμο τῆς φυσικῆς ἐπιλογῆς καί τῆς σταθερότητας τῶν φυσικῶν συνθηκῶν. Ἐνῷ δὲν θὰ ἦταν λογικὸ νὰ ὑποθέσωμε ὅτι κάποιο ζωικὸν εἶδος θὰ εἶχε λόγους νὰ ἐπεκταθῆ πέραν τῶν δεδομένων ὁρίων πού ζῆ, θὰ ἦταν ἐξ ἴσου παράλογο νὰ περιορίσωμε τὸν ἄνθρωπο σὲ  ὁποιοδήποτε εἶδος αὐτάρκειας. Ἡ ζωτικότητα τοῦ ἀνθρώπου εἴτε ἀτομική, εἴτε κοινωνικὴ ἀπορρέει ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι προικισμένος ἔναντι τῶν ἄλλων ὄντων μὲ κάτι πού δὲν ἐπιδέχεται ὅρια ἀναπτύξεως, δηλαδὴ μὲ Λογική. Εἶναι ἀντιιστορικὴ καὶ ὁπωσδήποτε ἀντιμαρξιστικὴ (δήλ. ἀντιιστορικὴ μὲ μία ἀπὸ τὶς πλέον μεταγενέστερες ἀντιλήψεις) ἄποψη, ἡ ἐπαναστατικὴ ἐκείνη οὐτοπία πού θὰ ἦταν πρόθυμη νὰ παραδεχθῆ ὅτι ἕνα  κοινωνικὸ σύστημα  θὰ μποροῦσε ἤ θὰ ἤρκει γιὰ νὰ διευθέτηση ἁπλά τὴν ἀνθρώπινη ζωτικότητα καὶ ὅλες τὶς ἐμπράγματες μορφὲς πού θὰ ἦταν δυνατὸν αὐτὴ νὰ πάρη μέσα στὸν ἱστορικὸ χρόνο. Διότι περιορισμὸς τῆς ἀνθρώπινης ζωτικότητας ἐν ὀνόματι θεωρητικῶν πραγματοποιήσεων, σημαίνει περιορισμὸ τῶν κοινωνικῶν ἀντιθέσεων, ἤτοι περιορισμὸ τῆς συνόλης κοινωνικῆς δραστηριότητας καὶ μαρασμό. Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι οἱ κοινωνίες πού δὲν ηὖραν τὸν τρόπο ἀναπτύξεως τῶν κοινωνικῶν τους ἀντιθέσεων ἤ ἐξαφανίσθηκαν ἀπὸ τὴν ἱστορία, ἤ δὲν μπόρεσαν νὰ ἐπαναληφθοῦν σὲ ἕναν ἄλλο κύκλο πολιτισμοῦ. Ἡ κοινωνικὴ κατάσταση πού ἐπιβάλλει στὸν ἄνθρωπο ἕναν μόνιμο χαρακτῆρα, εἶναι περισσότερο ἐπικίνδυνη ἀπὸ τὸν βιολογικὸν θάνατο. Διότι εἶναι κατάσταση ἀλλοτριωτική τοῦ ἀτόμου.  Ὄχι βέβαια διότι ἡ κοινωνικὴ ὕπαρξη δὲν σημαίνει ἀτομικὴ ἀλλοτρίωση. Τὸ νὰ τείνη ὅμως κανεὶς πρὸς τὸ  «ἄλλο»  δὲν εἶναι τὸ ἴδιο μὲ τὸ νὰ δέχεται τὸ  «ἄλλο». Ἡ οἰκείωση καὶ τῶν πλέον, γενικῶν ἀρχῶν συμπεριφορᾶς ἔρχεται κάποια στιγμὴ πού συμπιέζει τὸ ἄτομο, γιατί στὰ φαινόμενα τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἐνσυνείδητης ὕπαρξης καμμιὰ γενικότητα δὲν μπορεῖ νὰ ὑποκαταστήση τὸ μερικό. Τὸ κοινωνικὸ σύστημα εἶναι ὑποχρεωμένο νὰ σώζη τὶς ἀντιθέσεις του μὲ τὴν καλλιέργεια τῆς παρόρμησης ὅτι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ἐνεργήση ὡς προσωπικὴ Μονάδα μὲ ὅτι φέρει μέσα του ἐκ καταβολῆς.

Στὸ νόημα τῆς κηδεμονίας σήμερα δὲν ἐξυπακούεται κατ’ ἀνάγκην ἡ ἔννοια τῆς ἐπέκτασης καὶ τῆς βιαίας κατάληψης. Μία συνέπεια τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ ἀποικιοκρατισμοῦ εἶναι ὅτι ἔκαμε συμμέτοχους στὴν ἱστορία ὅλους τούς λαοὺς τῆς Γής. Ἐνῷ ὅμως ὅλοι οἱ λαοὶ συμμετέχουν στὴν σύγχρονη ἱστορία, δὲν συμμετέχουν ἐξ ἴσου στὴν διακίνηση τοῦ συγχρόνου πολιτισμοῦ.  Ἔτσι λοιπὸν τὸ σημερινὸ νόημα τῆς κηδεμονίας μπορεῖ νὰ ἔχη καὶ μίαν ἀντίστροφη ἔννοια.  Ἕνας λαὸς π.χ. πού δὲν συμμετέχει στὴν διακίνηση τοῦ σημερινοῦ πολιτισμοῦ μὲ τὸ νὰ ἐπιδιώκη νὰ μπῆ ἐνεργὰ σ' αὐτόν, σημαίνει ὅτι ἀποδέχεται τὴν κηδεμονία τῶν ὅσων τὸν ἐδημιούργησαν καὶ ἐνδεχομένως τὸν συντηροῦν. Ἡ κηδεμονία αὐτὴ — πού πρὸς στιγμὴν θὰ μπορούσαμε νὰ ὀνομάσωμε «πολιτιστικὴ κηδεμονία»  — εἶναι μία κατάσταση πού ἀπορρέει ἀπὸ τὸ τρέχον στάδιο τοῦ συγχρόνου βιομηχανικοῦ πολιτισμοῦ. Ἐξηρτημένα πρέπει ἐξ ὁρισμοῦ νὰ θεωροῦνται τὰ κράτη τὰ ὁπωσδήποτε μετέχοντα στὴν κατανάλωση συγχρόνων βιομηχανικῶν ἀγαθῶν. Ἀποδέχεται ὁ ἴδιος τὴν  κηδεμονία  ὅποιος χρησιμοποιεῖ τὸ φάρμακο χωρὶς νὰ τὸ παρασκευάζη, ἀντὶ νὰ καταφεύγη στὰ ξόρκια.  Ἡ  κηδεμονία  συνεπῶς καθ’ ἑαυτήν δὲν μπορεῖ νὰ κριθῆ, οὔτε καλὴ οὔτε κακή, ἐπειδὴ προκύπτει ὡς κατάσταση ἀνάγκης. Τὸ ν' ἀναρωτηθῆ κανεὶς στὸ σημεῖο τοῦτο ἂν ἡ κατάσταση τοῦ πολιτισμοῦ μας ἦταν δυνατὸν νὰ εἶναι διαφορετική, εἶναι ἐρώτηση μᾶλλον ἀφελής. Διότι εἶναι ὅποια εἶναι. Ἡ ἐμμονὴ σὲ μιὰ τέτοια ἐρώτηση θὰ μετέθετε αὐτομάτως στὸ ἐρώτημα ἂν ὑπάρχη  «ἠθικὸ νόημα»  στὴν Ἱστορία. Κάτι τέτοιο ὡς σύλληψη εἶναι ἀντίφαση. Εἶναι παραλογισμὸς μὲ τὴν ἔννοια ὅτι, μιὰ τέτοια ἐκδοχή, θὰ ἐδήλωνε τὴν σώρευση τοῦ ἱστορικοῦ μέλλοντος σὲ ἕνα ἱστορικὸ παρόν, πρᾶγμα πού θὰ ἐσήμαινε τὴν ὑπέρβαση τῶν βιολογικῶν ὁρίων καὶ προϋποθέσεων τοῦ ἄνθρωπου. Ἡ ἁπλῆ φυσικὴ παρατήρηση πείθει ὅτι μιὰ τέτοια ὑπόθεση δὲν θὰ μποροῦσε νὰ τεθῆ. Διότι δὲν εὑρέθηκαν ὅλοι οἱ λαοὶ ὑπὸ τὶς αὐτὲς συνθῆκες ἀναπτύξεως. Ἡ ἐπιστήμη πάλι διαπιστώνει ὅτι ἡ κοινωνικὴ κατάσταση εἶναι ἰσχυρότερη τῆς φιλοσοφικῆς ἠθικῆς. Ὁ ἀρχαῖος Ἕλλην φιλόσοφος θεωρεῖ φυσικὸ νὰ ὑπάρχουν στὴν κοινωνία του δοῦλοι, ἐπειδὴ αὐτοὶ εἶναι τὰ  μέσα παραγωγῆς  καὶ ἡ κατάργηση τῆς δουλείας εἶναι τόσο ἀκατανόητη γιὰ τὸν ἕλληνα  βιομήχανο, ὅσο τουλάχιστον θὰ ἦταν γιὰ τὸν σημερινὸ ἡ κατάργηση τῆς μηχανῆς. Δὲν θὰ εἶχε μεγάλες πιθανότητες κατανοήσεως ὁ σημερινὸς φιλόσοφος, πού ἐν ὀνόματι κάποιων φιλοσοφικῶν ὑποψιῶν περὶ αἰσθητικότητος τῆς ἀνοργάνου ὕλης (καὶ ὑπάρχουν σοβαρὲς τέτοιες φιλοσοφικὲς ὑποψίες), θὰ διεκήρυττε τὴν κατάργηση τῶν μηχανῶν. Ἀσφαλῶς ἡ κατάσταση τοῦ συγχρόνου πολιτισμοῦ θὰ ἦταν διαφορετική, ἂν κάποιο  ἠθικὸ  ἱστορικὸ νόημα ἐμπόδιζε τὴν κεφαλαιοκρατικὴ ἀποικιοκρατία νὰ χρησιμοποίηση ὡς δούλους τοὺς μαύρους της Ἀφρικῆς. Ἡ Ἱστορία βρίθει ἀπὸ παρόμοια παραδείγματα  ἀναλγησίας, πρᾶγμα πού σημαίνει ὅτι δὲν ὑπάρχει — ἤ μᾶλλον δὲν ὑπῆρξε ὡς τώρα — κάποιος  ἱστορικὸς ἠθικὸς σκοπός. Πίσω ἀπὸ ὅλα τὰ  μεγάλα  της Ἱστορίας μοιάζει νὰ ὑπάρχη ὡς συστατικὸ ὁ ἀνθρώπινος πόνος. Φαίνεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος, ἀπέναντι στὴν συλλογική του πνευματικότητα,  εἶναι  ὑπόχρεως  μὲ τὴν ἀτομική του ὑπόσταση. Κανένας δὲν μπορεῖ νὰ ξέρη ἂν ὁ Θεὸς τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου θὰ ἦταν ὅσο  τέλειος   εἶναι σήμερα, ἂν αὐτή ἡ τελειότητα δὲν προϋπέθετε πίσω της ποτάμια τὸ  ἀνθρώπινο  αἷμα.  Καὶ τοῦτο  βέβαια  καθόλου δὲν σημαίνει ὅτι ὁ φανατισμὸς ἐπάψε νὰ θεωρῆται ἕνα ἀπὸ τὰ δημιουργικὰ στοιχεῖα τῆς Ἱστορίας μὲ τὸ ν' ἀλλάζη μορφὲς καὶ ἀπὸ θρησκευτικὸς π.χ. νὰ γίνεται πολιτικὸς ἤ  ἰδεολογικός. Τὸ ὅτι λοιπὸν ἡ κατάσταση τοῦ  κόσμου   μας,  τῆς  Ἱστορίας  καί τοῦ  πολιτισμοῦ εἶναι ὅποια εἶναι σήμερα, δὲν μπορεῖ ν' ἀποτελέση θέμα κριτικῆς.  Ἡ  συγκριτικὴ  μελέτη  τῶν  πολιτισμῶν λέει ὅτι ὑπῆρξαν περίοδοι τῆς Ἱστορίας, πού στὸν πλανήτη  μας ἐμφανίσθηκαν πολλὰ καὶ  ἰσοδύναμα κέντρα πολιτισμῶν (Βλ.  W.H.Mc Neill: The Rise of the West. A History of the Human Community). Ὁ σύγχρονος ὡς πρὸς τοὺς παλαιότερους ἔχει τὸ ἰδιάζον χαρακτηριστικὸ ὅτι εἶναι ἑνιαῖος καὶ παγκόσμιος.

Ἐνῷ ὅμως εἶναι ἑνιαῖος στὸν φορέα του, φέρεται βαθύτατα διχασμένος στὶς ἱστορικές του διαφορίσεις. Ἡ ἱστορία διακινήθηκε πολλὲς φορὲς ὡς τώρα μέσα στὰ πλαίσια ἑνιαίων πολιτισμῶν καὶ ὁμοιομόρφων ἰδεολογικῶν βάθρων. Πρὶν νὰ καταντήση ἡ ἱστορικὴ διαδικασία μηχανικὴ πρόβλεψη, ἡ τέλεση τοῦ ἱστορικοῦ παρόντος ἦταν δυνατὸν νὰ ἐπιτευχθῆ μὲ τὴν πίστη στὸ παρελθὸν καί μὲ τὴν προσδοκία τοῦ μέλλοντος. Τὸ χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτισμοῦ εἶναι ὅτι μὲ δυσκολία μπορεῖ νὰ ἀποσπάση ἀπὸ τὸν χρόνο ἕνα ἱστορικὸ παρόν. Οἱ δύο ἀντιλήψεις πού τὸν διεκδικοῦν εἶναι αὐτὴ πού τὸν διεκδικεῖ ἐν ὀνόματι τοῦ παρελθόντος καὶ εἶναι καὶ ἡ ἄλλη πού τὸν ἀπαιτεῖ ἐν ὀνόματι τοῦ μέλλοντος.  Ἔτσι ἀτονεῖ τὸ παρόν. Ἡ ἐπιμονὴ στὸ παρελθὸν καὶ τὸ μέλλον εἶναι φυσικὸ νὰ ὑποτονίζη τὴν σημασία τοῦ παρόντος. Ἐναντί τῆς Λογικῆς καὶ τῆς συναίσθησης δικαίου πού αὐτὴ ὑποβάλλει, ἀντιπαρίσταται ἡ ἱστορικὴ βούληση πού ἡ Λογική της εἶναι ἄχρηστη. Τὰ κεκτημένα δικαιώματα κατοχῆς τοῦ παρελθόντος ὑποβάλλουν μιὰ Λογική, πού εἶναι ἀδύνατο καὶ νὰ κατανοηθῆ, καὶ νὰ κατανόηση. Οἱ σκοποὶ ὑπάρχουν δεδομένοι. Δὲν εἶναι συνεπῶς ἡ σημασία τῆς πολιτικῆς πρόθεσης πού θὰ μποροῦσε νὰ ἐπηρεάση τὴν ἱστορικὴ ροή, ἀλλὰ ἡ χρήση τῆς λεπτομέρειας. Αὐτὸς πού κερδίζει τὶς λεπτομέρειες κερδίζει τὸν χαρακτῆρα, ἀφοῦ ὁ χαράκτηρας τίποτε ἄλλο δὲν εἶναι ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν λεπτομερειῶν.

Ἡ αἰτιοκρατία στὴν ἱστορία ἀλλοίωσε τὸ νόημα τῆς πολιτικῆς καὶ τὴν ἔκανε μελέτη τῶν λεπτομερειῶν. Ὁπωσδήποτε  πάντως  ἔπαψε  αὐτὴ  νὰ  εἶναι   σύνολο προθέσεων  καὶ  ἔγινε  ἐπιστήμη  τῶν  γεγονότων.   Ἡ δυναμική τῆς τρέχουσας ἱστορίας ἔγινε μία συνεξάρτηση ὅλων τῶν λαῶν τῆς Γῆς, ἔτσι πού τίποτε δὲν εἶναι ἄνευ σημασίας.

Ἡ ἔννοια τῆς πολιτικῆς οὐδετερότητος εἶναι ὁ μέγας μῦθος τῆς ἐποχῆς μας — ἕνα φευγαλέο κι' ἀνέφικτο ἰδανικό.  Ὄχι βέβαια γιατί δὲν ὑπάρχουν στὴν ἐποχὴ μας κράτη πολιτικῶς  οὐδέτερα , ἀλλά  ἐπειδὴ αὐτὴ ἡ οὐδετερότης εἶναι ἀκριβῶς ἀποτέλεσμα μίας ἄτεγκτης πολιτικῆς ἀναγκαιότητος. Πῶς νὰ ἐννοηθῆ  πολιτικὴ οὐδετερότης ,  ἀφοῦ πιὰ δὲν ὑπάρχουν πρωτόγονοι;  Ἂν ἡ ἱστορία ἔγινε ἐπιστήμη, τοῦτο σημαίνει ὅτι ἔλαβε συνείδηση μίας λειτουργικότητας ὀργανικῆς. Στὸν ὀργανισμὸ τίποτε δὲν μπορεῖ νὰ  πειραχθῆ χωρὶς ἀλλοίωση ἤ ἐσωτερικὴ ἀντίδραση τοῦ συνόλου. Ἡ οὐδετερότης, πού εἶναι ἀποτέλεσμα πολιτικῆς σκοπιμότητας, ἰσοδυναμεῖ μὲ πολιτικὴν   συμμετοχή. Γιατί τὸ κριτήριο μίας οὐδετερότητας δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι παρὰ ἡ ἐξέταση τοῦ κατὰ πόσον μία οἰκειοθελὴς ἄρση τῆς οὐδετερότητας αὐτῆς θὰ ἄφηνε ἀνεπηρέαστη τὴν γενικὴ κατάσταση. Ἀπαιτεῖται μεγάλη δόση πολιτικῆς ἁπλοϊκότητας γιὰ νὰ ὑποθέσωμε,   ἐπὶ   παραδείγματι,   ὅτι   ἡ   προσχώρηση   τῆς Γιουγκοσλαβίας  στὸ  Ἀνατολικὸ  μπλὸκ  δὲν  θὰ εἶχε καμμιὰ σημασία γιὰ τὴν γενικώτερη κατάσταση τοῦ κόσμου.

Ἡ ὑπὸ τὰ σημερινὰ δεδομένα κατάσταση ἀνεξαρτήτου κράτους εἶναι συνεπῶς ὑπόθεση οὐτοπίας. Ἡ ἱστορικὴ συγκοινωνία τῶν κρατῶν — πού ἔχομε σήμερα δεδομένη — σημαίνει   ὅτι   δὲν   ὑπάρχει    κράτος   τοῦ ὁποίου ἡ κατάσταση νὰ ἀφήνη ἀδιάφορη τὴν κατάσταση τῶν γειτονικῶν κρατῶν, τὴν ἐσωτερική τους ἀσφάλεια καί τὶς οἰκονομικές τους σχέσεις.

 Ἕνα πρᾶγμα πού ἔχει τὴν μορφὴ ἀντινομίας, χωρὶς νὰ εἶναι καὶ λογικῶς ἀντιφατικό, εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι φορέας τῆς σύγχρονης ἱστορίας, δὲν εἶναι οἱ ὑπερδυνάμεις πού διακινοῦν τὴν παγκόσμια πολιτική, ἀλλά  οἱ λαοὶ πού τὴν ὑφίστανται. Ὁ πολικὸς ἄξων τοῦ ἱστορικοῦ πεδίου δὲν εἶναι ἡ Ρωσία καὶ ἡ Ἀμερική, ἀλλά  ὁ τρίτος κόσμος. Ἡ ἰδεολογικὴ διεκδίκηση τοῦ κόσμου ἔχει ἀκριβῶς τὴν σημασία ὅτι οὔτε ἡ Μόσχα διεκδικεῖ ἄμεσα τὴν Οὐἀσιγκτων, οὔτε βέβαια ἡ Οὐάσιγκτων τὴν Μόσχα. Ἡ διεκδίκηση εἶναι ἔναντι κάποιων ἄλλων κι’ αὐτοὶ εἶναι οἱ μικροὶ λαοί. Εἶναι αὐτὸς ὁ οὐσιώδης λόγος πού μεταβάλλει τὴν ἔννοια τῆς οὐδετερότητας, μεταξὺ τῶν λαῶν αὐτῶν, σὲ καθαρὴν οὐτοπία. Δὲν εἶναι τόσο ἡ οἰκονομικὴ αἰτιοκρατία πού προσδιορίζει τὴν σημερινὴ θέση τῶν χωρῶν αὐτῶν, ἡ ὕπαρξη πρώτων ὑλῶν καὶ ἡ ἀδυναμία ἀπὸ τὶς ἴδιες ἀξιοποιήσεως τῶν, ὅσο τὸ ἰδεολογικὸ πλέγμα πάνω στὸ ὅποιο διακινεῖται ἡ σύγχρονη πολιτικὴ ἱστορία. Ἡ Ἀμερικὴ ἔγινε οἰκονομικὴ ὑπερδύναμη πρὶν συμμετάσχη στὴν συγκυβερνία τοῦ κόσμου (πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸν πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο). Καὶ σήμερα δὲν εἶναι ὁ νόμος τῆς ἀνισομεροῦς ἀνάπτυξης τοῦ καπιταλισμοῦ — πού ἀνεκάλυψε ὁ Λένιν — πού τὶς ἀναγκάζει νὰ συμμετέχουν στὴν διακυβέρνηση τοῦ κόσμου, ἀλλά  πολιτικὴ ὑπαγόρευση ἀπὸ τὴν ὑποβαλλομένη παγκοσμιότητα τῆς ἀντίπαλης ἰδεολογίας.

Οἱ πολιτικὲς συνεπῶς ἐξαρτήσεις τῶν χωρῶν τοῦ τρίτου κόσμου, εἶναι ἄμεση συνέπεια τῶν ἐπιβαλλομένων  κηδεμονιῶν  τῶν τρεχουσῶν ἱστορικῶν διεκδικήσεων. Στὴν ἰδεολογία ὑπάρχει πάντα ἰμπεριαλισμός. Ἐκεῖνο συνεπῶς πού ἐναπόκειται πρὸς διακρίβωση εἶναι ποιὸς ἰδεολογικὸς ἰμπεριαλισμὸς τελεῖ ἐν ἐνεργείᾳ καὶ ἀναγκάζει τὸν ἄλλον νὰ ἕπεται. Ἀπὸ τὴν ἐπισκόπηση τῶν σημερινῶν ἱστορικῶν διαμορφώσεων μπορεῖ κάνεις νὰ ὑποψιασθῆ ὅτι ὁ κόσμος δὲν ὁδεύει πρὸς καμμία παγκοσμιότητα, ἀλλά  πρὸς ἕνα πολυκεντρικὸ σύστημα πολιτικῆς ἰσορροπίας. Ἂν αὐτὸ εἶναι σωστό, ἡ ἔννοια τῶν  κηδεμονιῶν, καὶ τῶν συνεπαγομένων πολιτικῶν ἐξαρτήσεων θὰ λάβη μίαν αὐτοτέλεια ἄλλου ἐπιπέδου.  Ὅ,τι κυρίως ἀποτελεῖ πλέον ἱστορικὸ δεδομένο, εἶναι πώς ὁ Μαρξισμὸς δὲν ἀπετέλεσε ἐπιστημονικὴν πρόβλεψη ἀλλὰ ἐπιστημονικὴν κατασκευὴ ἡ ὁποία εἶχε — ὅπως κάθε ἐπιστημονικὴ θεωρία — μερικὴ ἐφαρμογὴ στὴν πράξη. Ἡ τροποποίηση πού ἐδέχθη ὁ Μαρξισμὸς ἀπὸ τὴν πράξη εἶναι ὁ Λενινισμός: ἐνῷ σὲ καμμιὰ ἀπὸ τὶς βιομηχανικῶς προηγμένες χῶρες δὲν ἐπεκράτησε ἡ ἐπανάσταση, ὅπως προεῖπεν ὁ Μάρξ, ἐπεκράτησε αὐτὴ στὶς οἰκονομικῶς ὑπανάπτυκτες, ὅπως διεῖδεν ὁ Λένιν. Ἀπὸ τὴν παγκοσμιότητα τοῦ Μαρξισμοῦ ἀπομένει συνεπῶς σήμερα τὸ μέρος ἐκεῖνο πού ἔχει σχέση μὲ τὶς ὑπανάπτυκτες χῶρες. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν εἴπαμε παραπάνω ὅτι ὁ ἄξονας τῆς σύγχρονης ἱστορίας εἶναι οἱ χῶρες τοῦ τρίτου κόσμου.

Οἱ οἰκονομικῶς ὑπανάπτυκτες χῶρες εἶναι οἱ χῶρες τῶν στατικῶν πολιτιστικῶν παραδόσεων. Αὐτὴ ἡ στατικότητα εἶναι πού τὶς μεταβάλλει σὲ ἀντικείμενα, μέσα στὴν μεταπολεμικὴ τακτική της πολιτικῆς ἰσορροπίας. Εἶναι ἀκόμη καὶ ὁ λόγος πού τὶς μεταβάλλει σὲ παθητικοὺς φορεῖς τῆς τρέχουσας ἱστορίας. Πολὺ πρὶν νὰ γίνη αἴτιος τῶν δεινῶν τους ὁ σύγχρονος καπιταλισμός, ὁ πρόεδρος Th. Jefferson ἔλεγε, ὅπως γράφει στὸ βιβλίο του  «Ἐλευθερία καὶ Πολιτισμὸς»  ὁ  J.Dewey:

«… Δὲν θὰ πετύχαιναν οἱ δημοκρατικοὶ θεσμοὶ στὶς νοτιομερικανικες χῶρες, πού εἶχαν ἀποτινάξει τὸν ἱσπανικὸ ζυγό... Καθαρὰ καὶ ξάστερα ἐκφράζει τοὺς φόβους του (ὁ Jefferson) πώς οἱ παραδόσεις τους ἤτανε τέτοιες, ὥστε ὁ ἐσωτερικὸς στρατιωτικὸς δεσποτισμὸς θ' ἀντικαταστοῦσε τὴν ὑποδούλωση στοὺς ξένους. Τὸ ὑπόβαθρο τῆς ἀμάθειας, τῆς θρησκοληψίας καὶ τῆς δεισιδαιμονίας δὲν ἤτανε καλὸς οἰωνός...»  (σελ. 50).

Ὁ Τζέφερσον πέθανε στὰ 1826, δηλαδή πολὺ πρὶν ἐμφανισθῆ ὁ Μαρξισμὸς στὸν κόσμο. Οἱ προβλέψεις του δὲν ἀστόχησαν, γιατί τὸ ἐπιβεβαιώνει ἡ ἱστορία τῶν χωρῶν αὐτῶν. Ὁποιοδήποτε ἀπὸ τὰ τρέχοντα πολιτικὰ συστήματα συνέβαινε νὰ ἔχη ὑπὸ τὴν ἐπίδραση του τὶς χῶρες αὐτές, τὰ ἴδια αὐτὰ μέσα θὰ χρησιμοποιοῦσε γιὰ νὰ τὶς διοίκηση. Οἱ τρόποι αὐτοὶ προκύπτουν ἀπὸ τὶς ἴδιες τὶς χῶρες καὶ προσφέρονται πρὸς χρησιμοποίηση στοὺς τρίτους. Εἶναι πολὺ φυσικὸ ἡ τρέχουσα πολιτικὴ νὰ δυναμώνη τὶς ἐπιρροές της στὶς χῶρες αὐτὲς χρησιμοποιοῦσα τὴν νοοτροπία τῆς πολιτιστικῆς παράδοσης τῶν λαῶν τους.

Ἡ χώρα μας δὲν ἀποτελεῖ ἐξαίρεση στὶς σημερινὲς χῶρες τῆς πολιτιστικῆς κατηγορίας τοῦ τρίτου κόσμου. Καὶ δὲν ἔχει κανεὶς γιὰ νὰ τὸ διαπιστώση, παρὰ νὰ μέτρηση τὰ στρατιωτικὰ πραξικοπήματα πού ἔγιναν ἀπὸ τὸ 1900 κι’ ἐδῶ. Δὲν χρειάζονται ἄλλες αἰτιολογήσεις• μόνος ὁ ἀριθμὸς ἀρκεῖ.

Βέβαια, ὁ ἑλληνικὸς λαὸς ἔχει ἕνα ἰδιαίτερο χαρακτηριστικὸ σχετικὰ μὲ τοὺς ἄλλους: ὅτι πάντα εὑρέθηκε στὸ ἐπίκεντρο τῆς ἱστορίας, γιατί ἡ Ἑλλάδα ἦταν τὸ σημεῖο διαχωρισμοῦ τῶν πολιτισμῶν. Ἦταν τὸ σημεῖο ὅριο. Ἡ ἀντοχὴ του ἦταν ὡς τὸ 1821. Μὲ τὴν ἀπελευθέρωση του ἀρχίζει ἡ πτώση του στὴν ἀδράνεια. Κατεστραμμένος ἀπὸ τὴν δυσβάσταχτη ἱστορική του ἀντίσταση, στὰ χρόνια της Τουρκοκρατίας, ἔπεσε ἕρμαιος στὴν νεώτερη ἱστορία χωρὶς νὰ μπορέση ὡς τώρα νὰ συντονίση τὴν ἱστορική του κούραση μὲ τὸν ταχύ της βηματισμό. Χωρὶς τὰ ἔμφυτα χαρίσματα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, εἶναι λίγο δύσκολο νὰ ἐξηγήση κανένας τὸ συνεχὲς γεννοβόλημα τῶν πολιτισμῶν πού ξεπετάχτηκαν ὡς τώρα ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ Γῆ. Γιατί τὸ ἰδιάζον χαρακτηριστικὸ τῶν πολιτισμῶν αὐτῶν εἶναι ὅτι εἶναι ἑλληνικοὶ — ὅτι φέρουν δηλαδὴ στὴν ἐπανάληψη τους τὸ ἐπίθετο ἑλληνικός. Στοὺς ἀνατολικοὺς πολιτισμοὺς ὅπως καὶ στὸν σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ εἶναι συνεταῖροι πολλοὶ λαοί. Στὸν σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ πολιτισμὸ ὑπάρχει Γαλλική, Γερμανικὴ καὶ Ἀγγλικὴ συμμετοχή.  Ὅταν λέμε δυτικὸς πολιτισμός, ἐννοοῦμε αὐτομάτως καὶ τὰ τρία αὐτὰ πράγματα.  Ὅταν ὅμως λέμε ἑλληνικὸς ἤ βυζαντινὸς πολιτισμός, τὸ ἐννοοῦμε ἀποκλειστικὰ ὡς ἔργο ἑνὸς καὶ μόνου λαοῦ — τοῦ Ἑλληνικοῦ. Δὲν πρόκειται γιὰ ὁμάδες λαῶν πού δημιουργοῦν ἰσοδυνάμους πολιτισμούς, ἀλλὰ γιὰ τὴν ἱστορικὴ δραστηριότητα ἑνὸς καὶ μόνου ὀλιγοπληθοῦς λαοῦ. Ἡ διαφορὰ ἔχει μεγάλη σημασία γιὰ τὸν χαρακτηρισμὸ τοῦ ἴδιου τοῦ λαοῦ. Χαρακτηρισμὸς πού δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄσχετος μὲ τὸ ὅτι κατώρθωσε νὰ διατήρηση ἀμιγῆ τὰ διακριτικά τῆς ἐθνικῆς του φυσιογνωμίας, μέσα στὴν τόση καὶ τέτοια του ἱστορία. Τίποτε ἀπ’ ὅτι εἶχε δὲν ἔχασε ὁ  Ἕλληνας κατακτημένος. Ὁ Τοῦρκος κατέκτησε ὅτι ἦταν δυνατὸν νὰ κατακτηθῆ: τὸ πλάτος. Κατὰ βάθος ὁ ἑλληνισμὸς ἀπὸ τίποτε τὸ ἐξωτερικὸ δὲν μπόρεσε νὰ ἐπηρεασθῆ κι’ αὐτὸ εἶναι τὸ δεῖγμα τῆς ἱστορικῆς του ὑπεροχῆς καὶ τῆς βιολογικῆς του ἀκμαιότητας. Βαθύτατα λαϊκὸς ὁ νεοελληνικὸς πολιτισμὸς μέσῳ τῆς ἐκκλησιαστικῆς του παράδοσης, βρέθηκε ἐνώπιον τοῦ Τούρκου μὲ δύο ἀκαταμάχητα ὄπλα: τὴν γλῶσσα του καὶ τὴν ὀρθοδοξία.  Ὅτι ὁ ἑλληνισμὸς ἀνεγνώριζε τὴν ἱστορική του ταυτότητα στὴν ὀρθοδοξία, ἦταν τὸ γεγονὸς πού τὸν ἔκανε ν' ἀποστρέψη τὸ πρόσωπό του ἀπὸ τοὺς δυτικοὺς αἰῶνες καὶ νὰ στραφῆ πρὸς τὸν Τοῦρκο, ξέροντας προκαταβολικὰ πώς θὰ τὸν φθείρη.  Ἴσως τότε νὰ μὴ μποροῦσε νὰ συμβῆ διαφορετικά. Ὁ  Ἕλληνας τοῦ Βυζαντίου συνταύτισε τὴν θρησκευτική του ἐπάρκεια μὲ τὴν Ἱστορική του ἐπάρκεια καὶ πίστεψε στὴν ἀναβίωσή του. Δὲν μποροῦσε βέβαια νὰ προβλέψη τὸν Μὰρξ καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ δομὴ τοῦ σύγχρονου κόσμου. Δὲν εἶναι τυχαῖο πού ὁ πατριάρχης Γρηγόριος ἀφορίζει ὡς τὸν 19^ον αἰώνα ὅσους ἀσχολοῦνται μὲ τὴν ἐπιστήμη καὶ τοὺς λέει  ἀφύλακτους, καὶ ὅτι ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης ἀναγκάσθηκε νὰ ἐξορισθῆ   στὴν   Ρωσία λόγῳ τῆς ἐπιστημονικῆς του ἐνασχόλησης. Ἡ ὀρθοδοξία ἦταν ἐπάρκεια καὶ ὄχι ἀγωνία πού θὰ μποροῦσε νὰ βγάλη τὸν Γαλιλαῖο. Εὔστροφος ἀπ’ τὴν παράδοση τοῦ ὁ  Ἕλληνας καὶ πολιτικὰ εὐέλικτος συγκέρασε αὐτὲς τὶς ἰδιότητές του στὸν Φαναριωτισμό, ὥσπου τὸν Τοῦρκο τὸν ἔφθειρε.  Ἂν οἱ Τοῦρκοι κατακτοῦσαν ὁποιονδήποτε ἄλλο λαό, ἡ αὐτοκρατορία τους δὲν θὰ τελείωνε καὶ ἴσως ἡ ἱστορία νὰ ἦταν κάπως διαφορετική. Ἡ σοφία ἀλλά  καὶ τὸ μέγα μειονέκτημα τῆς Ὀθωμανικῆς κυριαρχίας, στὴν συγκεκριμένη περίπτωση τῶν Ἑλλήνων, εἶναι, ὅπως γράφει ὁ Finley, ὅτι ἔστηριξαν τὴν διοίκησή τους σὲ ἕναν βαθύτατο τρόπο παροχῆς αὐτοδιοίκησης στοὺς κατακτημένους λαούς. Καὶ ἐπειδὴ ἐδῶ οἱ κατακτημένοι ἦσαν  Ἕλληνες ἤ ἑλληνοτραφεῖς καὶ ἦταν μέγα τὸ βάθος, ἀντὶ νὰ ἀλλοιωθοῦν αὐτοί, διαλύθηκε ἡ Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. Εἶναι ὅμως μεγάλη ἡ κούραση νὰ καταστρέψης μίαν αὐτοκρατορία ὡς κατακτημένος.

Ἀπὸ τὴν πρώτη ὥρα τῆς λευτεριᾶς του ὁ  Ἕλληνας βρέθηκε μὲ ἐγγενὲς ἐλάττωμα τὸν φσναριωτισμό. Ἡ μεγάλη δύναμη τῆς ἐπιβίωσής του, ἔγινε πληγὴ ἀθεράπευτη.  Ὕστερα ἀπὸ 4 αἰῶνες ἀπώλειας τῆς ἱστορικῆς του πορείας, δὲν βρῆκε τὴν δυνατότητα ἤ εὐκαιρία τῆς κοινωνικῆς του ἐνδοσκόπησης. Καὶ ἔτσι ἀπαράσκευος ὡς ἦταν, ἔπεσε στὴν δίνη τῆς νεώτερης ἱστορίας τοῦ καπιταλισμοῦ. Εἴπαμε ὅτι ἡ Ἱστορία δὲν εἶναι ἠθική.  Ὅπως βρέθηκαν οἱ  Ἕλληνες, ἔτσι χρησιμοποιήθηκαν. Ὁ Καποδίστριας ἦταν ἡ μοναδικὴ ἐλπίδα, μὰ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἦταν ὁ Μακρυγιάννης. Σὰν τὸν Μακρυγιάννη ἦταν πολλοὶ καὶ σὰν τὸν Καποδίστρια κανένας. Δὲν εἶχαν λόγο οἱ ξένοι νὰ μὴν σεβασθοῦν τὴν θέληση τῶν πολλῶν καὶ νὰ μὴν ἐνισχύσουν τὴν ἐσωτερικὴ ὑποτροπὴ τοῦ Φαναριωτισμοῦ. Τὸ  πόλεμος πάντων πατὴρ , σημαίνει ὅτι οἱ λαοὶ δὲν μπαίνουν στὴν Ἱστορία μὲ δάνεια ἐμπειρία.  Ἂς κακολογῆ ὁ Μακρυγιάννης τοὺς ξένους πού δὲν μᾶς πῆραν ἀπὸ τὸ χέρι, ὅπως κάνουν στὰ μικρὰ παιδιά. Κανένας λαὸς δὲν μπορεῖ νὰ κάνη τίποτε γιὰ τοὺς λαοὺς πού δὲν εἶναι οἱ ἴδιοι ἱκανοὶ νὰ κερδίσουν τὴν ἱστορική τους πεῖρα. Ὁ φαναριώτης ἔχει τὸ χαρακτηριστικὸ τῶν συνθηκῶν πού τὸν γέννησαν: δὲν φταίει γιὰ ὅ,τι κάνει στοὺς ἄλλους, γιατί ἀπὸ πάνω του ἔχει τὸν ἐξαναγκασμὸ τοῦ αὐθέντη. Αὐτὴ εἶναι ἡ βαθειά του συνείδηση, ἡ ἀνευθυνότης.

Ἡ ὑποτροπίαση πρὸς τὰ μέσα τοῦ φαναριωτισμοῦ, ἀπάλειψε τὶς προϋποθέσεις ἀναδείξεως ἡγεσίας καὶ κατέστησε ἄτονη τὴν ἱστορικὴ παρουσία τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ἐστέρησε δηλαδὴ τὸν ἑλληνικὸν χῶρο ἑνὸς φορέως διακινήσεως ἀξιῶν.  Ἂν μέτρο κρίσεως ἑνὸς πολιτισμοῦ εἶναι οἱ ἀξίες πού διακινοῦνται ἐντός του, φορέας διακινήσεως τῶν ἀξιῶν αὐτῶν εἶναι ἡ ἡγεσία. Οἱ πολιτιστικὲς ἀξίες δὲν εἶναι βέβαια ταυτόσημες μὲ τὶς φυλετικὲς ἀρετές, ὅπως καὶ ἡ ἡγεσία δὲν εἶναι ταυτόσημη μὲ τὴν ἐξουσία.  Σὲ ὅλες τὶς κοινωνίες, κάποιοι διοικοῦν κάποιους, μὰ τοῦτο δὲν ταυτίζεται μὲ τὴν ὕπαρξη ἡγεσίας. Χαρακτηριστικό της ἡγεσίας εἶναι ὅτι δὲν βλέπει τὸν λαὸ ὡς ἀντικείμενο ἐξουσιάσης, ἀλλά ὡς ὑλικὸ γιὰ τὴν δική της ἀναπαραγωγή. Ἡ αὐτογνωσία τῆς ἐπιβίωσης, εἶναι τὸ ὕπατο χαρακτηριστικό τῆς ἡγεσίας. Εἶναι τὸ κεντρικὸ σημεῖο ἄλλωστε τῆς Πλατωνικῆς    Πολιτείας . Ἡ ὕπαρξη μηχανισμοῦ ἀναπαραγωγῆς — δηλαδὴ ἡ διατήρηση τῆς συνεχείας — εἶναι ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή αὐτονόητη.  Ἴδιον δὲ τῆς κάθε ἀναπαραγωγῆς εἶναι ἡ ἐνεργὸς διάθεση καὶ ὄχι ἡ παθητικὴ ἀποδοχή. Ἀπορρέει ἡ  συνέχεια  ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση τῶν ἰδεῶν καὶ τῶν ἀξιῶν, τῶν ὁποίων ὑποτίθεται ὅτι ἡ ἡγεσία ἀποτελεῖ τὸν φορέα. Στὸ μόνο πρᾶγμα πού θὰ μποροῦσε ἀνεπιφύλακτα νὰ ἀποδοθῆ τὸ ἰδίωμα τῆς συνεχείας εἶναι οἱ ἰδέες. Συστήματα καὶ καθεστῶτα ἔρχονται καὶ παρέρχονται, οἱ ἰδέες ὅμως στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ἐπαναλαμβάνονται διαρκῶς, ἀναγεννώμενες σὲ νέες διαπλατύνσεις. Οἱ ἰδέες δὲν μποροῦν ν' ἀντικαθίστανται βίαια καὶ οἱ νέες καμμία σχέση νὰ μὴν ἔχουν μὲ τὶς παληές.  Ἕνα τέτοιο γεγονὸς εἶναι ἀσφαλὲς δεῖγμα τῆς ἀνυπαρξίας τῶν. Ἡ διαδοχὴ τῶν ἰδεῶν ἔχει ἱστορικὰ τὸν αἰτιώδη της λόγο καὶ τὴν ἐξήγησή της. Ὡς μία αὐθαίρετη κατασκευή, δὲν μπορεῖ νὰ σημαίνη παρὰ τὴν κρίση ἡ τὴν ἀνυπαρξία ἡγεσίας.

Ἡ νεώτερη ἱστορία μας στὶς ἰδεολογικὲς νεοελληνικὲς διαρθρώσεις ἔχει τὴν μορφὴ  πνευματικῶν συντεχνιῶν. Ἡ ἰδεολογικὴ συνέχεια ἀντεκατεστάθη ἀπὸ τὶς  ἐπιχειρήσεις γενεῶν , ὅπου τὰ πρόσωπα ἐπιβάλλονται ὅπως περίπου καὶ τὰ καταναλωτικὰ εἴδη. Μόνη ἡ διαφήμιση θεωρεῖται ἀρκετὴ γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῶν ἰδεῶν καὶ τῶν προσώπων. Ἔτσι π. χ. κανεὶς δὲν ἐξανίσταται ὅταν βλέπη μίαν ἐπιμονὴ — πού ἀλλοιῶς θὰ ἦταν ἀκατανόητη — γιὰ τὴν ἐπιβολὴ πνευματικῶν τάσεων, πού οἱ ἴδιες οἱ συνθῆκες τοῦ σύγχρονου κόσμου καὶ τῆς ἱστορίας τὶς ἔχουν καταδικάσει ἀμετάκλητα σὲ ἀφανισμό. Τάσεις πού εἰδικὲς συνθῆκες τὶς ἐνεφάνισαν στὸν εὐρωπαϊκὸν χῶρο καὶ οἱ ὁποῖες πέτυχαν τὸ maximum στοὺς ποιοτικοὺς των στόχους, φέρονται σήμερα στὰ πνευματικὰ πράγματα τοῦ τόπου μας ὡς οἱ πλέον ἐπίδοξες γιὰ τὴν συντήρηση τῆς συντεχνιακῆς καταστάσεως τῶν γενεῶν. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ μνημόνευση π.χ. τὸν τόσο ἐγειρόμενο προσφάτως θόρυβο γύρω ἀπὸ τὸν σουρρεαλισμὸ καὶ τὶς συνεπαγόμενες θεωρητικὲς  μελέτες  περὶ linguistics.

Ἡ τέτοια νοοτροπία τῶν πνευματικῶν μας πραγμάτων — τῆς ὁποίας ἡ πραγματικὴ ἐξήγηση εἶναι ἡ ἀπουσία ἡγεσίας — ἔχει σὰν ἀναγκαία συνέπεια νὰ μένουν διάσπαρτες ὅλες οἱ μορφογενετικὲς τάσεις γιὰ τὴν δημιουργία μίας νεοελληνικῆς φυσιογνωμίας, ἡ δὲ ἔννοια τοῦ νεοελληνικοῦ πολιτισμοῦ νὰ ἀποδυναμοῦται ὡς σὲ σημεῖο  ἀμφισβήτησης.   Ὅπως  ἤδη  εἴπαμε,  ἡ  ἔννοια τοῦ νεοελληνικοῦ πολιτισμοῦ δὲν εἶναι ἀκριβῶς ταυτόσημη μὲ τὴν δυνάμει ὕπαρξη τῶν φυλετικῶν ἀρετῶν. Συχνὰ τὰ πράγματα αὐτὰ φέρονται συγχεόμενα καὶ τοῦτο συντελεῖ στὴν μονίμως ἐπικρατοῦσα σύγχυση μεταξὺ πραγματικότητος καὶ ὀνείρου.

Ὁ νεοελληνικὸς πολιτισμός, μὴ ἔχοντας — λόγῳ τῆς ἐλλείψεως ἡγεσίας — τὴν δυνατότητα νὰ λάβη τὴν μορφὴ μίας ἐνεργοῦ πνευματικῆς ἐπιδίωξης παρέμεινε στατικὸς καὶ συνταυτισμένος μὲ τὴν ἔννοια τῆς λαϊκῆς παραδόσεως. Ἐπαναλαμβανόμενος καὶ ἀνεξέλικτος μέσα στὰ ἔθιμα καὶ τοὺς τρόπους ὑπάρξεως τοῦ λαοῦ μας, εἶχε μᾶλλον τὴν μορφὴ μίας παραδοσιακῆς νοοτροπίας. Τὸ νὰ ὑποθέταμε ὅτι οἱ  κηδεμονίες  εἶχαν ἄμεση σχέση μὲ τὸν νεοελληνικὸ πολιτισμό, θὰ ἐσήμαινε ὅτι πρέπει νὰ ἐρευνησωμε τὰ στοιχεῖα ὁμοιομορφίας πού ὑπάρχουν μεταξύ τοῦ νεοελληνικοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῶν ἄλλων ὁμοίων πολιτισμῶν, πού εὑρίσκοντο ὑπὸ τὸ αὐτὸ πλέγμα κηδεμονιῶν.  Ἂν οἱ κηδεμονίες ἐπηρέαζαν ἄμεσα τους πολιτισμοὺς τῶν ὑπὸ ἐξάρτηση χωρῶν, θὰ ἔπρεπε νὰ ὑπάρχουν κατὰ μεγάλα ποσοστὰ ὁμοιομορφίες στοὺς πολιτισμοὺς αὐτούς. Μιὰ ἀντίθετη ὑπόθεση θὰ ἦταν ἄτοπη, ἀφοῦ κανένα.λόγο δὲν θὰ εἶχαν οἱ κηδεμονίες νὰ ἐνεργήσουν γιὰ τὸν καθένα εἰδικά.  Ἂν κάτι τέτοιο δὲν παρατηρεῖται (καὶ τοῦτο εἶναι βέβαιον), σημαίνει ὅτι οἱ κηδεμονίες, ἔμμεσα μόνον ἐπηρέαζαν τοὺς ἐθνικοὺς πολιτισμούς, βάσει τῶν εἰς αὐτὲς προσφερομένων γηγενῶν δυνατοτήτων. Τὸ ὅτι οἱ πολιτισμοὶ τῶν σημερινῶν ὑπανάπτυκτων χωρῶν μοιάζουν κατὰ τὴν προοπτική τῆς ἐσωτερικῆς των παραδόσεως, σημαίνει πώς παρέμειναν ἐν ἑξαρτήσει ἀπό τούς γηγενεῖς λόγους διαμορφώσεως τῶν.  Ἂν ὑποθέσωμε ὅτι ὁ λαϊκὸς πολιτισμός, συμβαίνει ἐνίοτε νὰ μεταβάλλεται σὲ συντελεστὴ γιὰ τὴν ἐπίτευξη ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας (ὅπως π. χ. στὴν πρόσφατη περίπτωση τοῦ Βιετνάμ), θὰ βροῦμε ἕναν ἀκόμη λόγο ἰσχυροποιοῦντα τὴν ἄποψη ὅτι οἱ κηδεμονίες ἁπλῶς ἐχρησιμοποίησαν τούς λαϊκοὺς πολιτισμοὺς ὅπως προσεφέροντο. Αὐτὸ δὲν ἀποκλείει βεβαίως τὸν εὔλογον ἰσχυρισμὸ ὅτι μὲ τὸ νὰ ἐπηρεάζουν οἱ κηδεμονίες τὶς ντόπιες ἰδεολογικὲς κατευθύνσεις, ἐπηρέαζαν ἔμμεσα καὶ τοὺς πολιτισμοὺς τῶν ἀντιστοίχων χωρῶν. Ὁ ἰσχυρισμὸς ὅμως αὐτὸς θὰ ἦταν ἀληθὴς ἐφ’  ὅσον ἐπρόκειτο περὶ ἀντιστοίχων ἐθνικῶν ἡγεσιῶν καὶ ὄχι ἁπλῶν ἐξουσιῶν. Ἡ λειτουργικὴ σύνθεση τῆς ἡγεσίας, μεταπίπτουσα σὲ μηχανικὴ λειτουργία, στὴν περίπτωση τῆς ἁπλῆς ἐξουσίας, καθίσταται ἀνίκανη νὰ ἐπιδράση ἐσωτερικὰ στὸν λαϊκὸ πολιτισμό. Ἀντίθετα:  ὅσο μηχανικώτερη εἶναι ἡ ἐξουσία τόσο συνεκτικώτερος γίνεται ὁ λαϊκὸς πολιτισμὸς καὶ εἶναι τοῦτο ἀκριβῶς πού συνεπάγεται ἕνα πολυσήμαντο πλέγμα δυνατοτήτων γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ ρύθμιση τῶν ἐξουσιῶν.

Πλέγμα τὸ ὁποῖον, ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς τρεχούσης πολιτικῆς ἱστορίας, ἀποκτᾶ ἰδιάζουσα σημασία. Στὴν κατάσταση τοῦ ἐξουσιαζόμενου λαοῦ, ὑπάρχει μόνιμος διαταραχὴ τῶν σχέσεων Παιδείας — δηλαδή ἐσωτερικῆς ἀντιστάσεως καὶ ἱστορικῆς ἀντοχῆς — δημιουργούμενη ἀπὸ τὸ χαῖνον κενὸ μεταξὺ λαοῦ καὶ ἐξουσίας. Καὶ ἐφ' ὅσον  ὁ ἀνὰ τὸν κόσμο ἰμπεριαλισμὸς ἐφέρετο μεταξὺ ὁμοιογενῶν πολιτικῶν συστημάτων (βλ. σχέτ. R. Aron: Paix et Guerre entre les Nations. Ch. V, καί V.Zagladine – F. Ryjenko: Le Mouvement Revolutionaire Contemporaine et le Nationalisme, σελ. 342) ἡ ἐξασφάλιση τῶν ἐξουσιῶν ἦταν ἐξασφάλιση καὶ τῆς κυριαρχίας. Παρὰ ὁποιονδήποτε ἰσχυρισμό, ὁ ἐθνικισμὸς ὑπῆρξε μιὰ ἱστορικὰ ἀνεξέλεγκτη μεταβλητή. Ἰδιαίτερα ὁ  ἐθνικισμὸς  ὁ  ἀπορρέων  ἀπὸ   στατικὲς  πολιτιστικὲς παραδόσεις, ὑπῆρξε ὁ μόνιμος φορέας ἱστορικῶν ἀλλαγῶν. Διότι εἶχε τὸ χαρακτηριστικό τοῦ ἐργαλείου καὶ ἀρκεῖ νὰ μποροῦσε κάποιος νὰ ἀντιληφθῆ τὸν μηχανισμὸ λειτουργίας του.  Ἡ ἔλλειψη προϋποθέσεων (ἤ ἡ δημιουργία δυσκολιῶν) γιὰ τὴν ὕπαρξη ἡγεσίας, εἶναι ἐπαρκὴς αἰτία, ὥστε οἱ ἀντίστοιχες χῶρες νὰ τελοῦν δυνάμει σὲ κατάσταση διαρκοῦς ἐπαναστάσεως. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς τρεχούσης ἱστορίας τὰ  ἀπελευθερωτικὰ κινήματα  τῶν χωρῶν αὐτῶν εἶναι ἕνα ὑπὸ ἀναβολὴν γεγονός, ὑπαγορευόμενο ἑκάστοτε ἀπὸ τὴν τυπικὴ τῶν ἐμφανίσεων τῆς Διεθνοῦς Πολιτικῆς. Στὴν ἀντίληψή μας ἐδῶ, ἡ ἔννοια τῆς ἐπαναστατικῆς κατάστασης εἶναι ταυτόσημη μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἐσωτερικῆς πολιτικῆς ἀστάθειας, ἡ ὁποία ἐκτρέφεται ἀπὸ τὴν ἔλλειψη προϋποθέσεων γιὰ τὴν ὕπαρξη ἡγεσίας. Ἡ ἀναγκαιότητα τοῦ ἱστορικοῦ ντετερμινισμοῦ μπορεῖ νὰ ἀρθῆ σὲ ἕνα χῶρο ἐλευθερίας μόνο μὲ τὴν κατανόησή της. Ὁ οἰκονομικὸς ἐπεκτατισμὸς ἔχει σαφῆ φράγματα καὶ κατὰ βάθος καὶ κατὰ πλάτος. Κατὰ πλάτος μὲν γιατί ἡ διαίρεση τοῦ κόσμου ἔχει σαφῆ σύνορα σήμερα (ἀπὸ τὴν ἄποψη μάλιστα τοῦ ἱστορικοῦ ντετερμινισμοῦ ἀσαφεῖς ἐπιρροὲς ἀπέραντων δυνατοτήτων), κατὰ βάθος δὲ — δηλαδή ἀπὸ τὴν ἄποψη τοῦ ἀνθρώπινου παράγοντα — διότι τὸ σημεῖο ἀντοχῆς τῆς οἰκονομικῆς ἐκμεταλλεύσεως τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν τοῦ τρίτου κόσμου ἔχει μετατοπισθῆ σὲ μὴ σαφῶς προσδιοριζόμενα ὅρια. Τὰ ὅρια αὐτὰ δὲν φαίνεται πιθανὸ ὅτι ἕνας ἱστορικὸς προγραμματισμὸς θὰ μποροῦσε νὰ τὰ προσδιορίση. Τοῦτο σημαίνει ὅτι μία πολιτικὴ ἱστορικῶν στόχων ἔχει περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη φορά ἐλάχιστες πιθανότητες πραγματοποίησης. Ἰδιαίτερα μάλιστα ἐφ' ὅσον ἀντλεῖ τὶς ἀρχές της ἀπὸ μόνη τὴν  ἀσφάλεια τῆς διεθνοῦς τάξεως, πού βασίζεται στὴν ἰσοστάθμιση τῶν δυνάμεων καὶ τὴν ἰσορροπία πού ἀποτελεῖ ἔκφρασή της  (Η. Kissinger:  Οἱ δρόμοι τῆς εἰρήνης , ἑλλ. ἔκδ. σελ. 223). Διότι ἂν ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς τρεχούσης πολιτικῆς, μπορεῖ ἡ κατάσταση νὰ ἔχη τὴν μορφὴ τῶν ἐμφανίσεων μίας τάξης πραγμάτων  μεταξὺ κυριάρχων κρατῶν, δὲν ἕπεται ὅτι ἀποκλείεται ἱστορικὰ ἡ βεβαιότης μίας ἰδεολογικῆς μονοκρατορίας. Καὶ τοῦτο, μακράν τοῦ νὰ σημαίνη τὴν ἀποδοχὴν καμμιᾶς παγκοσμιότητας, δηλοῖ ἁπλούστατα τὴν κατὰ μὴ ἐλεγχόμενο τρόπο κατάργηση τῶν ἤδη ὑφισταμένων σχέσεων καὶ ἱστορικῶν δεδομένων.

Εἶναι περιττὸ νὰ σημειώσωμε ὅτι μέχρι τώρα οἱ καταστάσεις ἰσορροπίας μᾶς εἶναι γνωστὲς μόνο μεταξὺ κρατῶν ὑποκειμένων στὴν πολιτικὴ ἑνὸς ἑνιαίου ἰδεολογικοῦ χώρου.  Ὅτι ὁ Ἔγελος βγῆκε νὰ προϋπαντήση τὸν Ναπολέοντα ὡς τὸν ἐκφραστὴ νέων ἰδεολογικῶν ἐπιτευγμάτων, σημαίνει ὅτι ὁ ἰδεολογικὸς χῶρος τῶν τότε κυριάρχων κρατῶν εἶχε ἑνιαία ὑποδομή. Ἐξεταστέον συνεπῶς ἂν ἡ πολιτικὴ τῆς ἰσοστάθμισης τῶν δυνάμεων σημαίνει καὶ ἱστορικὴν ἰσορροπία, ἐφ' ὅσον οἱ ἰδεολογικὲς προϋποθέσεις τῶν κυριάρχων ἐξισορροπουμένων κρατῶν εἶναι καθ' ὁλοκληρίαν μεταξύ τους ἀναιρετικές.

Δὲν μᾶς φαίνεται διόλου παράξενο ὅτι ἡ τακτική τῆς ἐξισορρόπησης στὸν τομέα τῆς ἐνεργοῦ πολιτικῆς, ὑποβάλλει ἰδεολογικὲς λύσεις στὶς χῶρες τοῦ τρίτου κόσμου πού συνοψίζονται στὸ νόημα τῆς ἁπλῆς παραπλάνησης, ὡς πρὸς τὴν ἀντίπαλη ἰδεολογία, μέσα σὲ ἕνα γενικῶς καλλιεργούμενο ἀνεκτὸ κλίμα ἀποδοχῆς της. Εἶναι περιττὸ νὰ σημειώσωμε ἐδῶ ὅτι μιὰ τέτοια κατάσταση ὡς πρὸς τὸ ἀντίπαλον δέος εἶναι ἁπλῆ ὑπόθεση ἀναβαλλόμενης ἀνοχῆς. Ὁ ἔλεγχος συνεπῶς στὸν χῶρο τῆς ἀντίπαλης ἰδεολογίας δὲν μπορεῖ ν’ ἀποτελέση προοπτικὴν πολιτικῆς, ἐφ' ὅσον τοῦτο γίνεται ὑπὸ τὴν αἵρεση τῆς ἀνοχῆς αὐτῆς.  Ὅλα αὐτὰ τὰ πράγματα εἶναι γνωστὰ ἐκ τῶν προτέρων.Μιὰ πρόθεση ἑνιαιοποιήσεως τῆς καπιταλιστικῆς παραγωγῆς (Βλ. Ossadtshaia: De Keynes a la Syntnese Neo- Classique σ. 308 καὶ G. Arbatov: Lutte Ideologique et Relations Internationales σ. 284) ὑποβάλλει οἰκονομικὲς προοπτικές, γιὰ τὸν τρίτο κόσμο μὲ ἀντίστοιχες ἰδεολογικὲς κατασκευές. Καίτοι ἐμεῖς δὲν νομίζομε ὅτι στὸ τρέχον στάδιο τῶν οἰκονομικῶν αὐτῶν προοπτικῶν οἱ ἀντίστοιχες ἰδεολογικὲς εἶναι οἱ τῶν «Nouvelles Elites Locales»  (στὴν Ἑλλάδα τουλάχιστον ἔχομε ἤδη τὴν περίπτωση τῶν  γενεῶν ), βρίσκομε λόγους νὰ πιστεύωμε ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ μιὰ γενικώτερη καὶ πλέον ὁμοιόμορφη περίπτωση, πού νὰ ξεφεύγη ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικά τῆς γνωστῆς ἐννοίας τῆς  ἐξουσίας. Εἶναι αὐτὸ ἀκριβῶς πού δὲν νομίζομε ὡς σύμμορφο πρὸς ἕνα καπιταλιστικὸ συντονισμὸ τοῦ τρίτου κόσμου. Τὸ ὅτι ἕνα οἰκονομικὸ πλάνο μπορεῖ νὰ ἰσχύση ἑνιαῖο γιὰ τὶς χῶρες αὐτές, δὲν σημαίνει ὅτι τὶς ἴδιες προϋποθέσεις συνδυάζει καὶ ἡ ἰσχὺς ἑνὸς ἑνιαίου ἰδεολογικοῦ προγραμματισμοῦ, εἴτε  νεομαρξισμὸς  λέγεται  αὐτός,   εἴτε  ὁπωσδήποτε ἀλλοιῶς.

Ἐφ' ὅσον ἡ ἱστορικὴ διαδικασία ἐπιτυγχάνεται ἑκάστοτε μέσα σὲ καταστάσεις πολιτικῆς ἰσορροπίας στὸν αὐτὸν κύκλο πολιτισμοῦ, εἶναι ἄκρως θεμιτὴ ἡ ὑπόθεση ὅτι ἕνα πολυκεντρικὸ σύστημα πολιτικῆς ἰσχύος εἶναι ἡ φυσικὴ ἐξέλιξη τοῦ ἤδη ὑπάρχοντος. Δὲν εἶναι φυσικὰ βέβαιο ὅτι θὰ μποροῦσε ἡ ἀνάπτυξη κάποιας τρίτης μεγάλης δύναμης νὰ ἀναγκάση σὲ ἀπὸ κοινοῦ προσέγγιση τίς δυὸ ἄλλες, ὅπως φαίνεται νὰ ὑποστηρίζη στὸ ἀρχικὰ μνημονευθὲν ἔργο του ὁ Mc Neill (σελ. 873). Ἐφ' ὅσον καὶ τὰ δύο σημερινὰ συστήματα βρίσκονται πρὸ νέων φάσεων διαμορφώσεως, μιὰ τέτοια ὑπόθεση εἶναι πιθανὴ ὅσο καὶ μιὰ σύρραξη μεταξὺ Ἀμερικῆς καὶ Εὐρώπης. Οἱ ἀναφανεῖσες διαφωνίες στὸν Κομμουνιστικὸ κόσμο, μᾶλλον ἐνισχύουν τὴν ἄποψη περὶ μίας πολυκεντρικῆς πολιτικῆς ἰσορροπίας τοῦ μέλλοντος. Τοῦτο ὅμως δὲν σημαίνει ὅτι οἱ διαφωνίες αὐτὲς δὲν ὑποχρεώνουν τὸν ὑπὸ τὴν προοπτική τοῦ μέλλοντος ἐνεργῶς δρῶντα ἰμπεριαλισμὸ νὰ ἐντείνη τὶς προσπάθειες καὶ τακτικὲς κυριαρχίας του (βλ. G. Arbatov, ἔ. ἀ. σελ. 37). Μία ὁμοιόμορφη ἰδεολογικὴ διαχείριση τῶν χωρῶν τοῦ τρίτου κόσμου, θὰ μποροῦσε συνεπῶς νὰ ἔχη ὡς λογικώτερη ἀντισταθμιστικὴν ἐκδοχὴ τὴν στρατηγικὴ μιᾶς «Revolution Permanente».

Δὲν εἶναι ἄλλωστε ἐξακριβωμένο ὅτι ἡ ὑπὸ τὴν ἀνάγκη υἱοθετήσεως νέων μεθόδων παραγωγῆς ἐκ τῶν ἄνω ἐπιβολὴ ἰδεολογικῶν σχημάτων, δὲν ἐπιφέρει μὴ ἐλεγχόμενα ἤ μὴ προβλεφθέντα ἀποτελέσματα. Δὲν εἶναι διόλου παράξενο ὅτι ἡ πρώτη ἱστορικὴ διαφοροποίηση μεταξὺ τῶν Ἀνατολικῶν λαῶν καὶ τῆς Δύσης σημειώνεται ἀπὸ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 17^ου αἰῶνος, ὅταν ἐδέχθη ἡ Ρωσία τὴν Πολωνικὴ ἐπίθεση (Βλ. Mc Neill, ἔ. ἀ. σελ. 668). Ὁ ἐξαναγκασμὸς γιὰ τὴν ἀφομοίωση ὡρισμένων δυτικῶν προτύπων, ἐδημιούργησε μιὰ λανθάνουσα ἐπαναστατικὴ κατάσταση καί τὴν ἀντίθεση Ρωσικοῦ Λάου καὶ Εὐρώπης.  Ἂν ἡ ἐπανάσταση τοῦ 17 ἀνέτρεψε κάθε ἱστορικὴ πρόβλεψη, αὐτὸ ὠφειλόταν πρωτίστως στὴν πολιτιστικὴ πόλωση μεταξὺ λαοῦ καὶ ἐξουσίας, δηλαδὴ στὴν ἀνυπαρξία γηγενῶν κοινωνικῶν δομῶν. Ἦταν ἄραγε τοῦτο ἀπόρροια μίας ἀντίληψης περὶ ἀρχῶν πολιτικῆς ἰσορροπίας, ἀγνοῶντας ἀκριβῶς τὶς ἰδεολογικὲς προϋποθέσεις πού μεταβάλλουν ἕνα κυρίαρχο κράτος ἤ ὁμάδα τέτοιων κρατῶν σὲ δύναμη ἐπαναστατική;  

Ἡ ἑνδέκατη πάντως θέση τοῦ Μὰρξ στὸν  Φόϋερμπαχ  δὲν θέτει πρόβλημα διευθετήσεως τοῦ κόσμου — ὁπότε θὰ εἶχε νόημα ἡ συνόψιση τῆς ἱστορίας στὴν ἔννοια τῆς πολιτικῆς. Θέτει πρόβλημα ἀλλαγῆς του. Πρόβλημα ἀλλαγῆς τοῦ κόσμου στὴν Φιλοσοφία δὲν ἐτέθη ποτέ, ὅσο καὶ ἂν ἡ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων τὸ ἀπαιτοῦσε πάντα.