Τὸν Μάη τοῦ 1943 ἔχουν ἀρχίσει ἐκκαθαριστικὲς ἐπιχειρήσεις ἀπὸ τὰ γερμανικὰ στρατεύματα κατοχῆς σὲ ὅλη τὴν Ἑλλάδα. Μέρος ἑνὸς εὐρύτερου σχεδίου ποὺ ἀπέβλεπε στὴν τρομοκράτηση τοῦ ἄμαχου πληθυσμοῦ καὶ συνεπῶς στὴν μείωση τῆς ἀντιστασιακῆς δράσης τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων καὶ τῆς συμπαράστασης ποὺ ἐξεδήλωναν πρὸς τὸ ΕΑΜ, ἀφοῦ μὲ καθαρὰ στρατιωτικὲς ἐνέργειες ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ ΕΑΜ ἦταν ἀδύνατη.
Στὸ πλαίσιο αὐτό, Ἰταλοὶ καὶ Γερμανοί: στὶς 12-6-1943 ἐκτελοῦν 167 πατριῶτες στὰ χωριὰ τῆς Θεσσαλίας Δομένικο καὶ Μυλόγουστα. Στὶς 6-6-1943 ἐκτελοῦν 106 ὁμήρους στὸ Κούρνοβο. Στὴν Ἤπειρο στὶς 26-7-1943 καταστρέφουν τὴν Μουσιωτίτσα καὶ σφάζουν 154 χωριανούς. Σὶς 16-8-1943, Γερμανοὶ καὶ Ἰταλοὶ μαζί, ἐξαφανίζουν τὸ Καμμένο στὴν Ἄρτα, σκοτώνοντας μαζὶ 317 κατοίκους, κυρίως γυναικόπαιδα.
Ὅταν ἔγινε ἡ συνθηκολόγηση τῆς Ἰταλίας καὶ ἀπελευθερώθηκε ἡ Βόρειος Ἀφρική, ἡ πρώτη γραμμὴ τοῦ νότιου γερμανικοῦ μετώπου ἀπαρτίζεται ἀπὸ τὴν Κρήτη, τὴν Πελοπόννησο καὶ τὴν Νότιο Στερεά. Γιὰ τὴν ὑπεράσπισή της οἱ Γερμανοὶ ἐνισχύονται μὲ μεραρχίες ἀπὸ τὴν Σικελία καὶ τὴ Νότιο Ἰταλία. Σὲ ἐπιδρομὴ στὶς 14-9-1943 στὴν ἐπαρχία Βιάννου στὴν Κρήτη ἐκτελοῦν 700 κατοίκους καὶ καῖνε ἑφτὰ χωριά.
Ἡ γραμμὴ Κόρινθος-Αἴγιο-Πάτρα, στὴν βόρεια Πελοπόννησο ἔχει μεγάλη σημασία γιὰ τὶς μεταφορὲς τῶν Γερμανῶν. Οἱ ἀντάρτες τοῦ ΕΛΑΣ τὴν ἔχουν βάλει στὸ στόχαστρο. Σὲ ἀντίποινα οἱ Γερμανοὶ σχεδιάζουν καὶ ἐκτελοῦν ἐπιχειρήσεις κατὰ τῶν χωριῶν τῆς περιοχῆς, στὶς ὁποῖες ἐπιχειρήσεις συνδράμουν καὶ ταγματασφαλίτες. Σὲ μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς μάχες, στὴν περιοχὴ Ρογῶν – Κερπινῆς οἱ Γερμανοὶ ὑφίστανται συντριπτικὴ ἥττα ἀπὸ τὸν ΕΛΑΣ. Τὴν ἧττα αὐτὴ οἱ Γερμανοὶ δὲν τὴν ξέχασαν καὶ θὰ βγάλουν ἀργότερα τὸ ἄχτι τους στὰ Καλάβρυτα.
Οἱ μεγάλης ἐκτάσεως ἐπιχειρήσεις τῶν Γερμανῶν στὴν Ἀχαῒα εἶναι σὲ γνώση τοῦ ΕΛΑΣ, ὁ ὁποῖος ἔχει καταφέρνει νὰ συλλάβει τοὺς Γερμανοὺς ταχυδρόμους ποὺ μετέφεραν τὴν ἀπόρρητη ἀλληλογραφία. Ἡ σύλληψη αὐτὴ ἀναβάλλει γιὰ λίγες ἡμέρες τὴν ἔναρξη τῶν ἐκκαθαριστικῶν ἐπιχειρήσεων, οἱ ὁποῖες ξεκινοῦν τὶς πρῶτες μέρες τοῦ Δεκέμβρη. Ἀπὸ διάφορα σημεῖα, Πύργο, Πάτρα, Αἴγιο, Τρίπολη, ξεκινοῦν γερμανικὲς δυνάμεις μὲ προορισμὸ τὴν περιοχὴ Καλαβρύτων-Χελμού, ὅπου βρίσκονται τὸ Στρατηγεῖο Πελοποννήσου καὶ ἰσχυρὰ τμήματα ἀνταρτῶν. Περνοῦν ἀπὸ διάφορα χωριά, Κερπινή, Ἐλίκη, Ρογοί, Μέγα Σπήλαιο, ὅπου καῖνε καὶ σκοτώνουν ἀμάχους.
Οἱ ἀντάρτες τοῦ ΕΛΑΣ ἔχουν στὰ χέρια τους τοὺς 80 αἰχμάλωτους ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Δὲν συνηθίζουν νὰ κρατοῦν αἰχμαλώτους, ἀλλὰ καὶ δὲν ἤθελαν νὰ τοὺς σκοτώνουν. Πολλοὶ Ἰταλοὶ στὸ παρελθὸν εἶχαν γυμνωθεῖ καὶ διωχθεῖ ἀπὸ τὸ Αἴγιο. Ἄλλους τοὺς παρατοῦσαν σὲ διάφορα χωριά, στὰ ὁποῖα πολλοὶ ἔμειναν. Τοὺς Γερμανοὺς αἰχμαλώτους ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς τοὺς κράτησαν γιατί ἤθελαν νὰ τοὺς ἀνταλλάξουν μὲ ἄλλους ἀγωνιστές, μεταξὺ τῶν ὁποιῶν καὶ τὰ στελέχη τοῦ ΚΚΕ, Γαμβέτας καὶ Παπαδόπουλος.
Πρὶν ἀπὸ τὴν πορεία τῶν γερμανικῶν δυνάμεων πρὸς τὰ Καλάβρυτα ἔχουν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις μέ τόν ΕΛΑΣ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Οἱ ἀρχικὲς προσπάθειες γίνονται μέσω τοῦ Σουηδικοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, ἀλλὰ ναυαγοῦν, διότι οἱ Γερμανοὶ ἔχουν πληροφορηθεῖ ἀπὸ ἕναν προδότη μέλος τοῦ ΕΛΑΣ ( καπετάνιος Ἐλπιδοφόρος) τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ΕΛΑΣ γιὰ τὰ στελέχη τοῦ ΚΚΕ, καὶ τοὺς ἐκτελοῦν γιὰ νὰ μὴ βρεθοῦν σὲ δύσκολη θέση. Κατόπιν αὐτοῦ του γεγονότος, ἀπὸ τὶς 5 Νοεμβρίου καὶ μετά, οἱ διαπραγματεύσεις συνεχίζονται μέσω ἐπιτροπῆς οἱ ὁποῖες ὁδηγοῦνται σὲ ναυάγιο. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι οἱ Γερμανοὶ σὲ ἀντάλλαγμα τῶν αἰχμαλώτων ποὺ θὰ ἀπελευθέρωνε ὁ ΕΛΑΣ ἤθελαν νὰ ἐπιλέξουν οἱ ἴδιοι ποιοὶ Ἕλληνες κρατούμενοι θὰ ἀπελευθερωθοῦν, κάτι τὸ ὁποῖο δὲν ἦταν εὔκολο νὰ γίνει δεκτό. Ὅσο καιρὸ διαρκοῦν οἱ διαπραγματεύσεις οἱ Γερμανοὶ συνεχίζουν τοὺς βομβαρδισμοὺς τῶν χωριῶν ( Βυσωκά, Σούβαρδο, Βραχνί,…)καὶ μὲ τὴν συμμετοχὴ τῶν γερμανοτσολιάδων τὶς ἐκτελέσεις καὶ συγκλίνουν πρὸς τὰ Καλάβρυτα. Λεπτομερής καταγραφή των γερμανικῶν αγριοτήτων στην ἱστοσελία του δήμου Καλαβρύτωνhttp://www.kalavrita.gr/1943/history.htm
Η ΜΑΥΡΗ ΜΕΡΑ.
( περιγραφή τῶν Δ.Καλδίρη, Π.Νικολαῒδη, ἀπό το βιβλίο τοῦ Ἠλία Παπαστεριόπουλου «ὁ Μωριᾶς στά ὅπλα», τόμος Δ, σελ. 234-238, περιλαμβάνεται στό βιβλίο τῶν Μπιναρδόπουλου-Ρούπα-Χλιάπα " Ἡ Αἰγιάλεια στὴν Κατοχὴ καὶ στὴν Ἀντίσταση 1941-1944")
…Στὶς 13 Δεκεμβρίου τὸ πρωῒ, οἱ χιτλερικοὶ δυνάμωσαν τὶς φρουρὲς τους γύρω ἀπὸ τὰ Καλάβρυτα, καὶ διέταξαν νὰ χτυπήσουν οἱ καμπάνες. Ἕνας τελάλης φώναξε:
-Ὅλοι οἱ κάτοικοι, ἄντρες καὶ γυναῖκες, γέροι καὶ νέοι, παιδιὰ καὶ κορίτσια, νὰ συγκεντρωθοῦν στὸ προαύλιο τοῦ σχολείου, παίρνοντας μαζί τους μία κουβέρτα καὶ φαγητὸ γιὰ μία μέρα.
Χλωμοί, σὰν νὰ ἦταν κιόλας νεκροί, οἱ Καλαβρυτινοὶ βγῆκαν ἀπὸ τὰ σπίτιά τους καὶ πῆγαν στὸ προαύλιο τοῦ σχολείου. Ἐκεῖ, ὅπως συνήθως, οἱ Γερμανοὶ τοὺς χώρισαν σὲ δύο μέρη.
-Οἱ ἄρρενες ἀπὸ 14 ἐτῶν καὶ πάνω νὰ μείνουν στὸ προαύλιο. Οἱ γυναῖκες καὶ τὰ μικρὰ παιδιὰ νὰ μποῦν στὶς αἴθουσες τοῦ σχολείου.
Οἱ κάτοικοι ὑπάκουσαν πάλι. Τί μποροῦσαν νὰ κάνουν ὅταν τὰ πολυβόλα ἦταν στημένα πάνω τους;
Δὲν τοὺς ἐπέτρεψαν οὔτε ν’ἀποχαιρετιστοῦν. Κλείδωσαν τὰ γυναικόπαιδα μέσα στὸ σχολεῖο καὶ ὠδήγησαν τὴν θλιβερὴ φάλαγγα τῶν μελλοθανάτων ἔξω ἀπὸ τὸ χωριό, στὰ κράσπεδα τοῦ λόφου Κάστρο, κοντὰ στὸ νεκροταφεῖο. Ὁ καθηγητὴς Ἀθανασιάδης ρώτησε τοὺς φρουροὺς στὰ γερμανικά:
-Ποῦ μᾶς πάτε; Θὰ μᾶς σκοτώσετε;
-Μὴ φοβόσαστε! Ἀπάντησαν οἱ Γερμανοί.
Ὅταν ἔφτασαν ἐκεῖ, οἱ Γερμανοὶ τοὺς εἶπαν ὅτι μποροῦσαν νὰ καθήσουν. Χίλιοι περίπου ἄνθρωποι, ἄλλοι καθιστοὶ στὸ χῶμα κι’ ἄλλοι ὄρθιοι, συζητοῦσαν κι’ ἀγωνιοῦσαν. Τί θὰ τοὺς ἔκαναν; Ἠσαν ἐκεῖ ἄνθρωποι ὅλων τῶν τάξεων καὶ ὅλων τῶν ἐπαγγελμάτων: ἐπιστήμονες, γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές, ἱερωμένοι, δάσκαλοι, ὑπάλληλοι τοῦ κράτους καὶ τῶν τραπεζῶν, ἀγρότες καὶ ἐργάτες, βοσκοί, ἐπαγγελματίες καὶ ἔμποροι, γέροι καὶ νέοι καὶ ἀμούστακοι ἔφηβοι. Ἤσαν ἐκεῖ ὅλα τὰ Καλάβρυτα, μὲ ὅλο τὸ ἔνδοξο παρελθόν τους καὶ τὸ ἐπίσημο ἔνδοξο παρόν τους.
Μὲ ἀνησυχία εἶδαν τοὺς Γερμανοὺς νὰ στήνουν ἐννέα πολυβόλα γύρω τους.
-Γιατί στήνετε πολυβόλα; Θὰ μᾶς σκοτώσετε;
-Ὄχι, ἀπάντησαν οἱ Γερμανοί. Θὰ κάψουμε τὰ Καλάβρυτα καὶ θὰ δῆτε γιὰ τελευταία φορὰ τὴν πατρίδα σας!
- Θὰ μᾶς σκοτώσουν! εἶπε ὁ ὑπολοχαγὸς Νικολαῒδης.
- Μᾶλλον τὸ κάνουν ἐπίτηδες γιὰ νὰ μᾶς τρομάξουν, εἶπε ὁ ἀρχιμανδρίτης Δωρόθεος.
Ὁ ἀρχιδήμιος Τένερ, ποὺ ἦταν ἐπικεφαλῆς τῶν Γερμανῶν, εἶδε τὴν ἀναταραχὴ μεταξὺ τῶν Καλαβρυτινῶν καὶ ρώτησε τὸν καθηγητὴ Ἀθανασιάδη, ποὺ ἤξερε γερμανικά.
- Γιατί εἶναι ταραγμένοι;
- Πιστεύουν ὅτι θὰ μᾶς σκοτώσετε.
- Σᾶς δίνω τὸν λόγο τῆς στρατιωτικῆς μου τιμῆς, εἶπε ὁ Τένερ, ὅτι δὲν πρόκειται νὰ συμβῆ κάτι τέτοιο. Πεῖτε τους νὰ ἡσυχάσουν!
Μὰ κανεὶς δὲν τὸν πίστεψε, ἐκτὸς ἀπὸ μερικοὺς ποὺ ἐπέμεναν νὰ γαντζωθοῦν ἀπὸ ἀπόγνωση στὴν ἐλπίδα ποὺ ἔδιναν αὐτὰ τὰ λόγια. Ἀλλὰ κι’ αὐτοὶ κατάλαβαν πολὺ σύντομα ὅτι ὅλα ἔδειχναν ὅτι σὲ λίγο θὰ ἄρχιζε ἡ ἐκτέλεσή τους.
Ξαφνικά, μεγάλες φλόγες ὑψώθηκαν ἀπὸ τὰ Καλάβρυτα πρὸς τὸν οὐρανό. Ἡ πόλι τοὺς καιγόταν, ἴσως μαζὶ μὲ τὶς γυναῖκες τους καὶ τὰ παιδιά τους, κι’αὐτοὶ ἤσαν ἐκεῖ, μὴ μπορώντας νὰ κάνουν τίποτε! Τὰ πολυβόλα τοῦ κατακτητῆ ἤσαν πάντα στημένα μὲ τὰ στόμια τοὺς καταπάνω τους, ἕτοιμα νὰ ξεράσουν φωτιά, πυρωμένο ἀτσάλι καὶ θάνατο.
Ὁ Τένερ φώναξε:
- Ὅλοι οἱ κρατούμενοι νὰ ἀναφωνήσουν μαζί μου: « Χάϊλ Χίτλερ!»
Τὰ χείλη τῶν Κλαβρυτινῶν σφίχτηκαν. Τὸ πλῆθος τῶν μελλοθανάτων ἄμεινε σιωπηλὸ καὶ ἀσάλευτο. Κατάλαβαν ὅτι εἶχε φτάσει ἡ μεγάλη στιγμή!
Καὶ τότε, πάνω ἀπὸ τὴν πλατεία τῶν Καλαβρύτων, ποὺ τὴν κατάτρωγαν οἱ φλόγες, ὑψώθηκαν τρεῖς φωτοβολίδες, δύο πράσινες κι’ ἔπειτα μία κόκκινη.
Σίγουρα, ἦταν τὸ σύνθημα τοῦ μακελλειοῦ, γιατί δόθηκε ἀμέσως διαταγὴ στοὺς πολυβολητές:
- Ἐπὶ σκοπόν!
Μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν Καλαβρυτινῶν ὑψώθηκε μία βοή. Ὅλοι ἤθελαν νὰ ἐνθαρρύνουν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Ὁ γιατρὸς Γράψας φώναξε:
- Ἂς πεθάνουμε σὰν Ἕλληνες ἀδέλφια!
-Ἀδέλφια, δώναξε ὁ δικηγόρος Γεωργαντᾶς, τῶν πολλῶν ὁ θάνατος οὐκ ἔστιν θάνατος. Εἶναι ἡ ζωὴ καὶ ἡ ἀθανασία. Ζήτω ἡ Ἑλλάς! Ζήτω τὸ ἀθῶο ἑλληνικὸ αἷμα!
Μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος ἔκανε μερικὰ βήματα μπροστὰ ὁ καθηγητὴς Ἀθανασιάδης, μὲ τὸ πρόσωπο κατακόκκινο ἀπὸ ὀργή, καὶ βροντοφώναξε στοὺς χιτλερικοὺς μὲ τὴ γλώσσα τους:
-Ποῦ εἶναι ὁ λόγος σου Τένερ; Ποῦ εἶναι ἡ στρατιωτική σου τιμή; Βάρβαροι! Ἄτιμοι! Γουρούνια!
Κι’ ἔφτυσε πάνω στοὺς δημίους.
Τότε ὁ ἐπικεφαλῆς Τένερ ἔδωσε τὴν διαταγή: Πῦρ!
Καὶ ἄρχισε τὸ ἀνατριχιαστικό, τὸ ἀσύλληπτο μακελλειό.
Τὰ πολυβόλα τερέτιζαν ὅλα μαζί, τραγουδώντας τὸ ἀπαίσιο τραγούδι τοῦ θανάτου καὶ τὰ κορμιὰ ἄρχισαν νὰ πέφτουν θερισμένα ἀπὸ τὶς σφαῖρες. Ἕνα πολύβουο βογγητὸ σηκώθηκε μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν μαρτύρων, ἀπὸ τοὺς ὁποίους πολλοὶ εἶχαν ἁπλῶς τραυματισθεῖ. Τὰ γύρω φαράγγια γέμισαν ἀπὸ τὸ βογγητὸ αὐτό, ποὺ λὲς καὶ ἦταν βογγητὸ ὅλης της μαρτυρικῆς Ἑλλάδας, ποῦ σφάδαζε κάτω ἀπὸ τὸ πέλμα τῶν ναζιστῶν δολοφόνων.
Ἐκεῖ, στὰ ριζὰ τοῦ λόφου, κοντὰ στὸ νεκροταφεῖο, θερίστηκε μέσα σὲ λίγα λεπτά, ὁλόκληρος ὁ ἀνδρικὸς πληθυσμὸς τῶν Καλαβρύτων. Δὲν εἶχαν ἀπομείνει ζωντανοί, παρὰ μόνο καμιὰ πενηνταριά, ποὺ ἔτυχε τὴν στιγμὴ ποὺ ἄρχισαν νὰ ρίχνουν τὰ πολυβόλα νὰ εἶναι ξαπλωμένοι. Καὶ δυὸ μικρὰ παιδιὰ 16 ἐτῶν, ὁ γιὸς τοῦ καθηγητῆ Δημοπουλου καὶ ὁ Νίκος Ἀλεξόπουλος. Τὰ δύο παιδιὰ τριγύριζαν ἀνάμεσα στὰ κορμιὰ τῶν νεκρῶν καὶ τῶν τραυματισμένων καὶ ἱκέτευαν τοὺς Γερμανοὺς δημίους, ποὺ πλησίασαν γιὰ τὴν χαριστικὴ βολή:
Μὴ μᾶς σκοτώσετε! Μή!
Οἱ Γερμανοὶ τὰ σκότωσαν μὲ μία σφαίρα περιστρόφου στὸ κεφάλι!
Ἔπειτα ἄρχισε τὸ δράμα τῆς «χαριστικῆς βολῆς» ποὺ ἦταν γιὰ ἀρκετούς, γιὰ ὅσους εἶχαν γλυτώσει ἀπὸ τὸν πολυβολισμό, σωστὴ ἐκτέλεσις. Μὲ πιστόλια καὶ μὲ αὐτόματα στὰ χέρια καὶ ἄλλοι μὲ τσεκούρια, οἱ δήμιοι μπῆκαν στὸν σωρὸ καὶ ἄρχισαν νὰ χτυποῦν μὲ σφαῖρες καὶ τσεκουριὲς στὸ κεφάλι τὰ κορμιὰ ἕνα ἕνα, χωρὶς νὰ ξεχωρίζουν νεκρούς, τραυματίες καὶ ζωντανούς.
Ὅταν τελειῶσαν, ὅταν δὲν εἶχε μείνει πιὰ κανένας ζωντανός, οἱ γυναῖκες ἔσπασαν τὴν πόρτα καὶ ἄνοιξαν τὸ σχολεῖο.
Σκηνὲς ἀφάνταστα τραγικές, σκηνὲς ποὺ δύσκολα μπορεῖ νὰ περιγραφοῦν ἀκολούθησαν.
Σὰν ἕνα κοπάδι τρελλῶν, οἱ γυναῖκες ἔτρεξαν στὸν τόπο τῆς σφαγῆς. Πολλὲς παραφρόνησαν μπροστὰ σ’ αὐτὸ ποὺ ἀντικρυσαν. Ἄρχισαν νὰ ψάχνουν ἀνάμεσα στὰ πτώματα, γιὰ νὰ βροῦν τοὺς δικούς τους. Οἱ σύζυγοί τους, τὰ παιδιά τους, οἱ ἀδελφοί τους, οἱ πατέρες τους, ἦταν σωριασμένοι χάμω νεκροί, λουσμένοι στὸ ἴδιο τους τὸ αἷμα, πολλοὶ παραμορφωμένοι ἀπὸ τὶς σφαῖρες καὶ τὶς τσεκουριὲς τῶν χιτλερικῶν. Μία ἀπὸ αὐτές, ἡ Νικολάου, βρῆκε νεκροὺς τὸν ἄντρα της, τοὺς πέντε γυιούς της καὶ τὸν ἀδελφό της. Οἱ συνυφάδες Ροδοπούλουβρηκαν νεκρούς τους ἄντρες τοὺς Ἡρακλῆ καὶ Ἠλία καὶ τέσσερις γυιούς τους.
Ὁ γυμνασιάρχης Οἰκονόμου βρέθηκε νεκρός, ἀγκαλιασμένος μὲ τὸν τηλεγραφητὴ Ν.Σακαλή…
Θρηνώντας καὶ μοιρολογώντας οἱ γυναῖκες ἄρχισαν νὰ θάβουν τὰ κορμιά. Μὰ δὲν εἶχαν ἐργαλεῖα. Τοὺς τὰ εἶχαν πάρει οἱ Γερμανοί. Ἔσκαψαν μὲ τὰ χέρια τὸ σκληρὸ χῶμα, κουβάλησαν πέτρες μὲ τὶς ποδιές τους, σωρίασαν τὰ πτώματα πολλὰ μαζὶ καὶ τὰ σκέπασαν μὲ πέτρες καὶ λίγο χῶμα.
Μὰ δὲν εἶχε πάρει τέλος τὸ δράμα τῆς μαρτυρικῆς πόλης…
Ἐνῷ οἱ γυναῖκες τῶν Καλαβρύτων, μοιρολογώντας, ἔθαβαν κάτω ἀπὸ πέτρες μὲ τὰ ἴδια τοὺς τὰ χέρια τοὺς γονεῖς τους, τοὺς συζύγους τους καὶ τὰ παιδιά τους, ἐνῶ τὰ Καλάβρυτα καίγονταν ἀπὸ τὴ μία ἄκρη τους στὴν ἄλλη, ἄλλες ὀρδὲς χιτλερικῶν ἁλώνιζαν τὴ γύρω περιοχὴ καὶ προέβαιναν σὲ ἐκτελέσεις, λεηλασίες καὶ ἐμπρησμοὺς στὰ χωριὰ καὶ τὰ μοναστήρια. Ἡ περιφέρεια εἶχε γεμίσει ἀπὸ καπνοὺς ποὺ ὑψώνονταν πρὸς τὸν οὐρανό. Τὰ χωριὰ Ζαχλωρού, Βισωκά, Ρογοί, Ἄνω Βλασία καὶ ἄλλα καταβροχθίζονταν ἀπὸ τὶς φλόγες. Τὰ μοναστήρια τῆς Ἁγίας Λαύρας καὶ τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου, οἱ ἱστορικὲς αὐτὲς ἐθνικὲς ἑλληνικὲς ἑστίες, εἶχαν ἐπίσης παραδοθῆ ἀπὸ τοὺς Γερμανοὺς στὴ φωτιά!...
…Ὅταν ὁ Ἑλληνικὸς Ἐρυθρὸς Σταυρὸς ζήτησε νὰ πάη στὸν τόπο τῆς καταστροφῆς, ὁ Γερμανὸς φρούραρχος τῆς Πάτρας εἶπε στοὺς ἀντιπροσώπους του μὲ λύσσα:
-Ματαιοπονεῖτε. Ἔχουμε σκοπὸ νὰ ξεριζώσουμε τὰ Καλάβρυτα. Πρέπει νὰ ξεχαστῆ ὅτι στὸ μέρος αὐτὸ ζοῦσαν ἄνθρωποι. Κρατῆστε τὰ τρόφιμα καὶ τὰ φάρμακά σας γιὰ ἄλλες περιοχές, γιὰ τὴν Πάτρα ἴσως, ποὺ δὲν ἀποκλείεται νὰ πάθη ὅτι ἔπαθαν τὰ Καλάβρυτα!...
Τελικά, παρὰ τὶς ἀντιρρήσεις τῶν Γερμανῶν, οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ ΕΕΣ κατάφεραν νὰ φτάσουν ὡς τὰ Καλάβρυτα…
Ὑπεύθυνοι τῆς τραγωδίας
α) Χέλμουτ Φέλμυ, στρατηγός, διοικητὴς τοῦ 68ου σώματος στρατοῦ Ἀθήνας. Εἶχε ἔρθει σὲ ἐπαφὴ καὶ μὲ τὸν Θεοκλητὸ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν αἰχμαλώτων. Εἶναι ὁ κύριος ὑπεύθυνος γιὰ τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρυτινῶν.
β) Χὰνς Βολφίγκερ, συνταγματάρχης, διοικητὴς τοῦ 749 συντάγματος, διοικητὴς Πατρών. Στὸ σύνταγμά του ὑπαγόταν καὶ τὸ τάγμα ποὺ ξεκίνησε ἀπὸ τὸ Αἴγιο. Τραυματίστηκε σὲ ἀτύχημα καὶ δὲν πῆρε μέρος στὶς ἐπιχειρήσεις. Γνώριζε τὸν τελικὸ στόχο καὶ ἦταν ἀδίστακτος.
Οἱ Φέλμυ καὶ Βολφίγκερ στὴ δίκη τῆς Νυρεμβέργης προσπάθησαν νὰ ρίξουν τὶς εὐθύνες στὸν ὑποστράτηγο Le Suire(von), ποὺ εἶχε ἀντικαταστήσει προσωρινὰ τὸν Φέλμυ κι’ εἶχε πεθάνει στὴν ΕΣΣΔ ὡς αἰχμάλωτος πολέμου.. Ἕδρα του ἦταν ἡ Τρίπολη.
γ) Elsenberker, ταγματάρχης, διοικητὴς ὅλων τῶν γερμανικῶν ταγμάτων τῆς ἐπαρχίας Αἰγιαλείας.
δ) Τένερ. Ὁ γνωστὸς δολοφόνος. Στὴν κατάσταση τῶν ἐγκληματιῶν πολέμου φέρεται ὡς ἀνθυπασπιστής. Οἱ Αἰγιῶτες θυμοῦνται ὅτι ἔφερε τὰ διακριτικά του λοχία κι ὅτι ἦταν τῶν SS, δηλαδὴ μὲ ἐξουσίες περισσότερες καὶ ἀπὸ στρατηγὸ τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ.
ε) ὁ λοχαγὸς Γκνάς, ὁ ὁποῖος βρισκόταν στὶς 8/12/1943 ἐπικεφαλῆς μεγάλης δύναμης στὸ Μαζί.
στ) οἱ «Ἕλληνες» τῆς Πάτρας καὶ οἱ διάφοροι ἄλλοι ντόπιοι δωσίλογοι, ἀνώνυμοι καὶ ἐπώνυμοι.
>Μερικοὶ ἔχουν ὑποστηρίξει πώς ἡ σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων ἀποτελεῖ γερμανικὰ ἀντίποινα γιὰ τὴν ἐκτέλεση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Εἶναι ὅμως γεγονὸς ὅτι οἱ Γερμανοὶ ποὺ ἐξαφάνισαν τὰ Καλάβρυτα καὶ εκτέλεσαν τοὺς κατοίκους, δὲν τὸ γνώριζαν μέχρι τὶς 17 Δεκεμβρίου. Τότε ἔμαθαν γιὰ τὴν ἐκτέλεση, ἀπὸ προδότες ποὺ τοὺς ὁδήγησαν ἐπὶ τόπου καὶ πίστεψαν ὅτι ἔγινε ἐκείνη τὴν ἡμέρα. Τὸ ἀνήγγειλαν μάλιστα μὲ διακήρυξη στὶς κατοχικὲς ἐφημερίδες τῆς Πελοποννήσου, ἡ ὁποία ἄρχιζε ὡς ἑξῆς:
«ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
Τὴν 17.12.1943 ἐφονεύθησαν καὶ ἠκρωτηριάσθησαν ( κτηνωδῶς) Γερμανοὶ στρατιῶται ὑπὸ κομμουνιστικῶν συμμοριῶν εἰς τὴν περιοχὴν Καλαβρύτων-Μαζέϊκων…»
Σὲ ἔρευνα τοῦ Περικλῆ Ροδάκη ( περιοδικὸ ΤΟΤΕ τεῦχος 6 )ἀποδεικνύεται ἡ ὕπαρξη πλαστῶν γερμανικῶν ἐγγράφων, ποὺ κατασκευάστηκαν ἀργότερα γιὰ νὰ στηριχτεῖ ἡ γερμανικὴ ἄποψη. Ἡ ἔρευνα καταλήγει: (Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τῶν Μπιναρδόπουλου -Ρούπα-Χλιάπα " Ἡ Αἰγιάλεια στὴν Κατοχὴ καὶ στὴν Ἀντίσταση 1941-1944")
Συνοψίζοντας καταλήγουμε στὰ παρακάτω συμπεράσματα
-Ἡ ἐκτέλεση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὸν ΕΛΑΣ εἶναι γεγονὸς ἀλλὰ δὲν ἀποτελεῖ τὴν αἰτία τῆς σφαγῆς τῶν Καλαβρύτων. Κι εἶναι θλιβερὸ ὅτι μετὰ τὸν πόλεμο βρέθηκαν Ἕλληνες ποὺ συνηγόρησαν στὰ ἐπιχειρήματα τῶν δημίων του ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ δικαιολόγησαν ἔτσι τὸ ἔγκλημά τους.
-Ἡ σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων εἶχε ἀποφασισθεῖ πολὺ πρὶν ξεκινήσουν οἱ Γερμανοὶ τὶς ἐκκαθαριστικὲς ἐπιχειρήσεις στὴν κεντρικὴ Πελοπόννησο. ( ἐπιχειρήσεις ποὺ ἀποφασίσθηκαν μετὰ τὴν πανωλεθρία τους στὴν μάχη τῆς Κερπινῆς) . Ἀπόδειξη γὶ αὐτὸ ἀποτελοῦν οἱ μαρτυρίες τοῦ Θεοκλητοῦ στὸν ὁποῖο ὁ Φέλμι εἶχε μιλήσει γιὰ τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων ἀπὸ τὸ Νοέμβριο.
-Οἱ Γερμανοὶ προκάλεσαν τὴν ἐκτέλεση τῶν συμπατριωτῶν τοὺς τορπιλλίζοντας τὶς διαπραγματεύσεις ἀνταλλαγῆς τους, καὶ καταδιώκοντας χωρὶς προφυλάξεις καὶ προσχήματα τὸ ἀπόσπασμα τοῦ ΕΛΑΣ ποὺ τοὺς κρατοῦσε. Εἶναι πολὺ λογικὸ νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἐπιθυμοῦσαν τὴν ἐκτέλεση αὐτὴ , ἀκριβῶς γιὰ νὰ δικαιολογήσουν τὴν ἐκτέλεση ποὺ εἶχαν βάλει στὰ σκαριά.
-Σήμερα 40 χρόνια ἀπὸ τὰ τραγικὰ ἐκεῖνα γεγονότα , καιρὸς εἶναι νὰ λάμψει ἡ ἀλήθεια καὶ νὰ πάψουν οἱ ποικιλώνυμοι ἐχθροί της Ἐθνικῆς Ἀντίστασης νὰ ρίχνουν σ’αὐτὴν εὐθύνες γιὰ τὴ ναζιστικὴ κτηνωδία στὰ Καλάβρυτα.
Γερμανοὶ ἱστορικοὶ καὶ δημοσιογράφοι ἀλλὰ καὶ Ἕλληνες, ὅλο καὶ περισσότερο τὰ τελευταῖα χρόνια συμμερίζονται τὴν ἄποψη περὶ γερμανικῶν ἀντιποίνων. Κάποιοι ἄλλοι φτάνουν στὸ σημεῖο νὰ δικαιολογοῦν ὄχι μόνο τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρυτινῶν ἀλλὰ καὶ τὴν δράση τῶν ταγματασφαλιτῶν. Ἡ προσπάθεια ὅλων αὐτῶν, ἂν καὶ τῶν Γερμανῶν εἶναι κατανοητὴ ἀπὸ τὴν μεριά τους, συμβάλλει σαφῶς στὴν τάση τῶν καιρῶν νὰ ἐξισώνονται, νὰ κρίνονται μὲ τὰ ἴδια μέτρα καὶ σταθμά, ὁ θύτης καὶ τὸ θύμα, ὁ ἀμυνόμενος μὲ τὸν ἐπιτιθέμενο. Τὸ ἔχουμε δεῖ στὴν Παλαιστίνη, στὴν Σερβία, στὸ Ἰράκ, καὶ στὸ Ἀφγανιστάν. Καί τά τελευταῖα χρόνια στήν Κύπρο. Γιὰ ὅλους αὐτοὺς καὶ στὴν γερμανικὴ Κατοχή, ὅπως καὶ σὲ ὁποιαδήποτε εἰσβολὴ καὶ κατοχή, ὁ εἰσβολέας ἔχει ἴδια δικαιώματα μὲ τὸν ἀμυνόμενο. Στὶς παρακάτω ἰστοσελίδες παρουσιάζονται οἱ ἀνακρίβειες καὶ οἱ ψευδολογίες αὐτῶν τῶν ὄψιμων καὶ «ἀντικειμενικῶν» ἐρευνητῶν.
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=1060972&publDate=9/12/2001 (Τό Ὁλοκαύτωμα τῶν Καλαβρύτων –Ριζοσπάστης 9/12/2001)
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=3148236&publDate=11/12/2005 (Το Ὁλοκαύτωμα τῶν Καλαβρύτων -Ἡ θεωρία τῶν ἀντιποίνων –Ριζοσπάστης 11/12/2005
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=2642475&publDate=25/12/2004 (Μιά προσπάθεια γιά παραποίηση τῆς ἱστορίας – τοῦ Εὐάγγελου Μαχαίρα)
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=2554366&publDate=31/10/2004 ( ψευδολογίες σχετικά μέ τό ὁλοκαύτωμα των Καλαβρύτων)
Στὸ πλαίσιο αὐτό, Ἰταλοὶ καὶ Γερμανοί: στὶς 12-6-1943 ἐκτελοῦν 167 πατριῶτες στὰ χωριὰ τῆς Θεσσαλίας Δομένικο καὶ Μυλόγουστα. Στὶς 6-6-1943 ἐκτελοῦν 106 ὁμήρους στὸ Κούρνοβο. Στὴν Ἤπειρο στὶς 26-7-1943 καταστρέφουν τὴν Μουσιωτίτσα καὶ σφάζουν 154 χωριανούς. Σὶς 16-8-1943, Γερμανοὶ καὶ Ἰταλοὶ μαζί, ἐξαφανίζουν τὸ Καμμένο στὴν Ἄρτα, σκοτώνοντας μαζὶ 317 κατοίκους, κυρίως γυναικόπαιδα.
Ὅταν ἔγινε ἡ συνθηκολόγηση τῆς Ἰταλίας καὶ ἀπελευθερώθηκε ἡ Βόρειος Ἀφρική, ἡ πρώτη γραμμὴ τοῦ νότιου γερμανικοῦ μετώπου ἀπαρτίζεται ἀπὸ τὴν Κρήτη, τὴν Πελοπόννησο καὶ τὴν Νότιο Στερεά. Γιὰ τὴν ὑπεράσπισή της οἱ Γερμανοὶ ἐνισχύονται μὲ μεραρχίες ἀπὸ τὴν Σικελία καὶ τὴ Νότιο Ἰταλία. Σὲ ἐπιδρομὴ στὶς 14-9-1943 στὴν ἐπαρχία Βιάννου στὴν Κρήτη ἐκτελοῦν 700 κατοίκους καὶ καῖνε ἑφτὰ χωριά.
Ἡ γραμμὴ Κόρινθος-Αἴγιο-Πάτρα, στὴν βόρεια Πελοπόννησο ἔχει μεγάλη σημασία γιὰ τὶς μεταφορὲς τῶν Γερμανῶν. Οἱ ἀντάρτες τοῦ ΕΛΑΣ τὴν ἔχουν βάλει στὸ στόχαστρο. Σὲ ἀντίποινα οἱ Γερμανοὶ σχεδιάζουν καὶ ἐκτελοῦν ἐπιχειρήσεις κατὰ τῶν χωριῶν τῆς περιοχῆς, στὶς ὁποῖες ἐπιχειρήσεις συνδράμουν καὶ ταγματασφαλίτες. Σὲ μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς μάχες, στὴν περιοχὴ Ρογῶν – Κερπινῆς οἱ Γερμανοὶ ὑφίστανται συντριπτικὴ ἥττα ἀπὸ τὸν ΕΛΑΣ. Τὴν ἧττα αὐτὴ οἱ Γερμανοὶ δὲν τὴν ξέχασαν καὶ θὰ βγάλουν ἀργότερα τὸ ἄχτι τους στὰ Καλάβρυτα.
Οἱ μεγάλης ἐκτάσεως ἐπιχειρήσεις τῶν Γερμανῶν στὴν Ἀχαῒα εἶναι σὲ γνώση τοῦ ΕΛΑΣ, ὁ ὁποῖος ἔχει καταφέρνει νὰ συλλάβει τοὺς Γερμανοὺς ταχυδρόμους ποὺ μετέφεραν τὴν ἀπόρρητη ἀλληλογραφία. Ἡ σύλληψη αὐτὴ ἀναβάλλει γιὰ λίγες ἡμέρες τὴν ἔναρξη τῶν ἐκκαθαριστικῶν ἐπιχειρήσεων, οἱ ὁποῖες ξεκινοῦν τὶς πρῶτες μέρες τοῦ Δεκέμβρη. Ἀπὸ διάφορα σημεῖα, Πύργο, Πάτρα, Αἴγιο, Τρίπολη, ξεκινοῦν γερμανικὲς δυνάμεις μὲ προορισμὸ τὴν περιοχὴ Καλαβρύτων-Χελμού, ὅπου βρίσκονται τὸ Στρατηγεῖο Πελοποννήσου καὶ ἰσχυρὰ τμήματα ἀνταρτῶν. Περνοῦν ἀπὸ διάφορα χωριά, Κερπινή, Ἐλίκη, Ρογοί, Μέγα Σπήλαιο, ὅπου καῖνε καὶ σκοτώνουν ἀμάχους.
Οἱ ἀντάρτες τοῦ ΕΛΑΣ ἔχουν στὰ χέρια τους τοὺς 80 αἰχμάλωτους ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Δὲν συνηθίζουν νὰ κρατοῦν αἰχμαλώτους, ἀλλὰ καὶ δὲν ἤθελαν νὰ τοὺς σκοτώνουν. Πολλοὶ Ἰταλοὶ στὸ παρελθὸν εἶχαν γυμνωθεῖ καὶ διωχθεῖ ἀπὸ τὸ Αἴγιο. Ἄλλους τοὺς παρατοῦσαν σὲ διάφορα χωριά, στὰ ὁποῖα πολλοὶ ἔμειναν. Τοὺς Γερμανοὺς αἰχμαλώτους ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς τοὺς κράτησαν γιατί ἤθελαν νὰ τοὺς ἀνταλλάξουν μὲ ἄλλους ἀγωνιστές, μεταξὺ τῶν ὁποιῶν καὶ τὰ στελέχη τοῦ ΚΚΕ, Γαμβέτας καὶ Παπαδόπουλος.
Πρὶν ἀπὸ τὴν πορεία τῶν γερμανικῶν δυνάμεων πρὸς τὰ Καλάβρυτα ἔχουν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις μέ τόν ΕΛΑΣ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Οἱ ἀρχικὲς προσπάθειες γίνονται μέσω τοῦ Σουηδικοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, ἀλλὰ ναυαγοῦν, διότι οἱ Γερμανοὶ ἔχουν πληροφορηθεῖ ἀπὸ ἕναν προδότη μέλος τοῦ ΕΛΑΣ ( καπετάνιος Ἐλπιδοφόρος) τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ΕΛΑΣ γιὰ τὰ στελέχη τοῦ ΚΚΕ, καὶ τοὺς ἐκτελοῦν γιὰ νὰ μὴ βρεθοῦν σὲ δύσκολη θέση. Κατόπιν αὐτοῦ του γεγονότος, ἀπὸ τὶς 5 Νοεμβρίου καὶ μετά, οἱ διαπραγματεύσεις συνεχίζονται μέσω ἐπιτροπῆς οἱ ὁποῖες ὁδηγοῦνται σὲ ναυάγιο. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι οἱ Γερμανοὶ σὲ ἀντάλλαγμα τῶν αἰχμαλώτων ποὺ θὰ ἀπελευθέρωνε ὁ ΕΛΑΣ ἤθελαν νὰ ἐπιλέξουν οἱ ἴδιοι ποιοὶ Ἕλληνες κρατούμενοι θὰ ἀπελευθερωθοῦν, κάτι τὸ ὁποῖο δὲν ἦταν εὔκολο νὰ γίνει δεκτό. Ὅσο καιρὸ διαρκοῦν οἱ διαπραγματεύσεις οἱ Γερμανοὶ συνεχίζουν τοὺς βομβαρδισμοὺς τῶν χωριῶν ( Βυσωκά, Σούβαρδο, Βραχνί,…)καὶ μὲ τὴν συμμετοχὴ τῶν γερμανοτσολιάδων τὶς ἐκτελέσεις καὶ συγκλίνουν πρὸς τὰ Καλάβρυτα. Λεπτομερής καταγραφή των γερμανικῶν αγριοτήτων στην ἱστοσελία του δήμου Καλαβρύτωνhttp://www.kalavrita.gr/1943/history.htm
Η ΜΑΥΡΗ ΜΕΡΑ.
( περιγραφή τῶν Δ.Καλδίρη, Π.Νικολαῒδη, ἀπό το βιβλίο τοῦ Ἠλία Παπαστεριόπουλου «ὁ Μωριᾶς στά ὅπλα», τόμος Δ, σελ. 234-238, περιλαμβάνεται στό βιβλίο τῶν Μπιναρδόπουλου-Ρούπα-Χλιάπα " Ἡ Αἰγιάλεια στὴν Κατοχὴ καὶ στὴν Ἀντίσταση 1941-1944")
…Στὶς 13 Δεκεμβρίου τὸ πρωῒ, οἱ χιτλερικοὶ δυνάμωσαν τὶς φρουρὲς τους γύρω ἀπὸ τὰ Καλάβρυτα, καὶ διέταξαν νὰ χτυπήσουν οἱ καμπάνες. Ἕνας τελάλης φώναξε:
-Ὅλοι οἱ κάτοικοι, ἄντρες καὶ γυναῖκες, γέροι καὶ νέοι, παιδιὰ καὶ κορίτσια, νὰ συγκεντρωθοῦν στὸ προαύλιο τοῦ σχολείου, παίρνοντας μαζί τους μία κουβέρτα καὶ φαγητὸ γιὰ μία μέρα.
Χλωμοί, σὰν νὰ ἦταν κιόλας νεκροί, οἱ Καλαβρυτινοὶ βγῆκαν ἀπὸ τὰ σπίτιά τους καὶ πῆγαν στὸ προαύλιο τοῦ σχολείου. Ἐκεῖ, ὅπως συνήθως, οἱ Γερμανοὶ τοὺς χώρισαν σὲ δύο μέρη.
-Οἱ ἄρρενες ἀπὸ 14 ἐτῶν καὶ πάνω νὰ μείνουν στὸ προαύλιο. Οἱ γυναῖκες καὶ τὰ μικρὰ παιδιὰ νὰ μποῦν στὶς αἴθουσες τοῦ σχολείου.
Οἱ κάτοικοι ὑπάκουσαν πάλι. Τί μποροῦσαν νὰ κάνουν ὅταν τὰ πολυβόλα ἦταν στημένα πάνω τους;
Δὲν τοὺς ἐπέτρεψαν οὔτε ν’ἀποχαιρετιστοῦν. Κλείδωσαν τὰ γυναικόπαιδα μέσα στὸ σχολεῖο καὶ ὠδήγησαν τὴν θλιβερὴ φάλαγγα τῶν μελλοθανάτων ἔξω ἀπὸ τὸ χωριό, στὰ κράσπεδα τοῦ λόφου Κάστρο, κοντὰ στὸ νεκροταφεῖο. Ὁ καθηγητὴς Ἀθανασιάδης ρώτησε τοὺς φρουροὺς στὰ γερμανικά:
-Ποῦ μᾶς πάτε; Θὰ μᾶς σκοτώσετε;
-Μὴ φοβόσαστε! Ἀπάντησαν οἱ Γερμανοί.
Ὅταν ἔφτασαν ἐκεῖ, οἱ Γερμανοὶ τοὺς εἶπαν ὅτι μποροῦσαν νὰ καθήσουν. Χίλιοι περίπου ἄνθρωποι, ἄλλοι καθιστοὶ στὸ χῶμα κι’ ἄλλοι ὄρθιοι, συζητοῦσαν κι’ ἀγωνιοῦσαν. Τί θὰ τοὺς ἔκαναν; Ἠσαν ἐκεῖ ἄνθρωποι ὅλων τῶν τάξεων καὶ ὅλων τῶν ἐπαγγελμάτων: ἐπιστήμονες, γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές, ἱερωμένοι, δάσκαλοι, ὑπάλληλοι τοῦ κράτους καὶ τῶν τραπεζῶν, ἀγρότες καὶ ἐργάτες, βοσκοί, ἐπαγγελματίες καὶ ἔμποροι, γέροι καὶ νέοι καὶ ἀμούστακοι ἔφηβοι. Ἤσαν ἐκεῖ ὅλα τὰ Καλάβρυτα, μὲ ὅλο τὸ ἔνδοξο παρελθόν τους καὶ τὸ ἐπίσημο ἔνδοξο παρόν τους.
Μὲ ἀνησυχία εἶδαν τοὺς Γερμανοὺς νὰ στήνουν ἐννέα πολυβόλα γύρω τους.
-Γιατί στήνετε πολυβόλα; Θὰ μᾶς σκοτώσετε;
-Ὄχι, ἀπάντησαν οἱ Γερμανοί. Θὰ κάψουμε τὰ Καλάβρυτα καὶ θὰ δῆτε γιὰ τελευταία φορὰ τὴν πατρίδα σας!
- Θὰ μᾶς σκοτώσουν! εἶπε ὁ ὑπολοχαγὸς Νικολαῒδης.
- Μᾶλλον τὸ κάνουν ἐπίτηδες γιὰ νὰ μᾶς τρομάξουν, εἶπε ὁ ἀρχιμανδρίτης Δωρόθεος.
Ὁ ἀρχιδήμιος Τένερ, ποὺ ἦταν ἐπικεφαλῆς τῶν Γερμανῶν, εἶδε τὴν ἀναταραχὴ μεταξὺ τῶν Καλαβρυτινῶν καὶ ρώτησε τὸν καθηγητὴ Ἀθανασιάδη, ποὺ ἤξερε γερμανικά.
- Γιατί εἶναι ταραγμένοι;
- Πιστεύουν ὅτι θὰ μᾶς σκοτώσετε.
- Σᾶς δίνω τὸν λόγο τῆς στρατιωτικῆς μου τιμῆς, εἶπε ὁ Τένερ, ὅτι δὲν πρόκειται νὰ συμβῆ κάτι τέτοιο. Πεῖτε τους νὰ ἡσυχάσουν!
Μὰ κανεὶς δὲν τὸν πίστεψε, ἐκτὸς ἀπὸ μερικοὺς ποὺ ἐπέμεναν νὰ γαντζωθοῦν ἀπὸ ἀπόγνωση στὴν ἐλπίδα ποὺ ἔδιναν αὐτὰ τὰ λόγια. Ἀλλὰ κι’ αὐτοὶ κατάλαβαν πολὺ σύντομα ὅτι ὅλα ἔδειχναν ὅτι σὲ λίγο θὰ ἄρχιζε ἡ ἐκτέλεσή τους.
Ξαφνικά, μεγάλες φλόγες ὑψώθηκαν ἀπὸ τὰ Καλάβρυτα πρὸς τὸν οὐρανό. Ἡ πόλι τοὺς καιγόταν, ἴσως μαζὶ μὲ τὶς γυναῖκες τους καὶ τὰ παιδιά τους, κι’αὐτοὶ ἤσαν ἐκεῖ, μὴ μπορώντας νὰ κάνουν τίποτε! Τὰ πολυβόλα τοῦ κατακτητῆ ἤσαν πάντα στημένα μὲ τὰ στόμια τοὺς καταπάνω τους, ἕτοιμα νὰ ξεράσουν φωτιά, πυρωμένο ἀτσάλι καὶ θάνατο.
Ὁ Τένερ φώναξε:
- Ὅλοι οἱ κρατούμενοι νὰ ἀναφωνήσουν μαζί μου: « Χάϊλ Χίτλερ!»
Τὰ χείλη τῶν Κλαβρυτινῶν σφίχτηκαν. Τὸ πλῆθος τῶν μελλοθανάτων ἄμεινε σιωπηλὸ καὶ ἀσάλευτο. Κατάλαβαν ὅτι εἶχε φτάσει ἡ μεγάλη στιγμή!
Καὶ τότε, πάνω ἀπὸ τὴν πλατεία τῶν Καλαβρύτων, ποὺ τὴν κατάτρωγαν οἱ φλόγες, ὑψώθηκαν τρεῖς φωτοβολίδες, δύο πράσινες κι’ ἔπειτα μία κόκκινη.
Σίγουρα, ἦταν τὸ σύνθημα τοῦ μακελλειοῦ, γιατί δόθηκε ἀμέσως διαταγὴ στοὺς πολυβολητές:
- Ἐπὶ σκοπόν!
Μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν Καλαβρυτινῶν ὑψώθηκε μία βοή. Ὅλοι ἤθελαν νὰ ἐνθαρρύνουν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Ὁ γιατρὸς Γράψας φώναξε:
- Ἂς πεθάνουμε σὰν Ἕλληνες ἀδέλφια!
-Ἀδέλφια, δώναξε ὁ δικηγόρος Γεωργαντᾶς, τῶν πολλῶν ὁ θάνατος οὐκ ἔστιν θάνατος. Εἶναι ἡ ζωὴ καὶ ἡ ἀθανασία. Ζήτω ἡ Ἑλλάς! Ζήτω τὸ ἀθῶο ἑλληνικὸ αἷμα!
Μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος ἔκανε μερικὰ βήματα μπροστὰ ὁ καθηγητὴς Ἀθανασιάδης, μὲ τὸ πρόσωπο κατακόκκινο ἀπὸ ὀργή, καὶ βροντοφώναξε στοὺς χιτλερικοὺς μὲ τὴ γλώσσα τους:
-Ποῦ εἶναι ὁ λόγος σου Τένερ; Ποῦ εἶναι ἡ στρατιωτική σου τιμή; Βάρβαροι! Ἄτιμοι! Γουρούνια!
Κι’ ἔφτυσε πάνω στοὺς δημίους.
Τότε ὁ ἐπικεφαλῆς Τένερ ἔδωσε τὴν διαταγή: Πῦρ!
Καὶ ἄρχισε τὸ ἀνατριχιαστικό, τὸ ἀσύλληπτο μακελλειό.
Τὰ πολυβόλα τερέτιζαν ὅλα μαζί, τραγουδώντας τὸ ἀπαίσιο τραγούδι τοῦ θανάτου καὶ τὰ κορμιὰ ἄρχισαν νὰ πέφτουν θερισμένα ἀπὸ τὶς σφαῖρες. Ἕνα πολύβουο βογγητὸ σηκώθηκε μέσα ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν μαρτύρων, ἀπὸ τοὺς ὁποίους πολλοὶ εἶχαν ἁπλῶς τραυματισθεῖ. Τὰ γύρω φαράγγια γέμισαν ἀπὸ τὸ βογγητὸ αὐτό, ποὺ λὲς καὶ ἦταν βογγητὸ ὅλης της μαρτυρικῆς Ἑλλάδας, ποῦ σφάδαζε κάτω ἀπὸ τὸ πέλμα τῶν ναζιστῶν δολοφόνων.
Ἐκεῖ, στὰ ριζὰ τοῦ λόφου, κοντὰ στὸ νεκροταφεῖο, θερίστηκε μέσα σὲ λίγα λεπτά, ὁλόκληρος ὁ ἀνδρικὸς πληθυσμὸς τῶν Καλαβρύτων. Δὲν εἶχαν ἀπομείνει ζωντανοί, παρὰ μόνο καμιὰ πενηνταριά, ποὺ ἔτυχε τὴν στιγμὴ ποὺ ἄρχισαν νὰ ρίχνουν τὰ πολυβόλα νὰ εἶναι ξαπλωμένοι. Καὶ δυὸ μικρὰ παιδιὰ 16 ἐτῶν, ὁ γιὸς τοῦ καθηγητῆ Δημοπουλου καὶ ὁ Νίκος Ἀλεξόπουλος. Τὰ δύο παιδιὰ τριγύριζαν ἀνάμεσα στὰ κορμιὰ τῶν νεκρῶν καὶ τῶν τραυματισμένων καὶ ἱκέτευαν τοὺς Γερμανοὺς δημίους, ποὺ πλησίασαν γιὰ τὴν χαριστικὴ βολή:
Μὴ μᾶς σκοτώσετε! Μή!
Οἱ Γερμανοὶ τὰ σκότωσαν μὲ μία σφαίρα περιστρόφου στὸ κεφάλι!
Ἔπειτα ἄρχισε τὸ δράμα τῆς «χαριστικῆς βολῆς» ποὺ ἦταν γιὰ ἀρκετούς, γιὰ ὅσους εἶχαν γλυτώσει ἀπὸ τὸν πολυβολισμό, σωστὴ ἐκτέλεσις. Μὲ πιστόλια καὶ μὲ αὐτόματα στὰ χέρια καὶ ἄλλοι μὲ τσεκούρια, οἱ δήμιοι μπῆκαν στὸν σωρὸ καὶ ἄρχισαν νὰ χτυποῦν μὲ σφαῖρες καὶ τσεκουριὲς στὸ κεφάλι τὰ κορμιὰ ἕνα ἕνα, χωρὶς νὰ ξεχωρίζουν νεκρούς, τραυματίες καὶ ζωντανούς.
Ὅταν τελειῶσαν, ὅταν δὲν εἶχε μείνει πιὰ κανένας ζωντανός, οἱ γυναῖκες ἔσπασαν τὴν πόρτα καὶ ἄνοιξαν τὸ σχολεῖο.
Σκηνὲς ἀφάνταστα τραγικές, σκηνὲς ποὺ δύσκολα μπορεῖ νὰ περιγραφοῦν ἀκολούθησαν.
Σὰν ἕνα κοπάδι τρελλῶν, οἱ γυναῖκες ἔτρεξαν στὸν τόπο τῆς σφαγῆς. Πολλὲς παραφρόνησαν μπροστὰ σ’ αὐτὸ ποὺ ἀντικρυσαν. Ἄρχισαν νὰ ψάχνουν ἀνάμεσα στὰ πτώματα, γιὰ νὰ βροῦν τοὺς δικούς τους. Οἱ σύζυγοί τους, τὰ παιδιά τους, οἱ ἀδελφοί τους, οἱ πατέρες τους, ἦταν σωριασμένοι χάμω νεκροί, λουσμένοι στὸ ἴδιο τους τὸ αἷμα, πολλοὶ παραμορφωμένοι ἀπὸ τὶς σφαῖρες καὶ τὶς τσεκουριὲς τῶν χιτλερικῶν. Μία ἀπὸ αὐτές, ἡ Νικολάου, βρῆκε νεκροὺς τὸν ἄντρα της, τοὺς πέντε γυιούς της καὶ τὸν ἀδελφό της. Οἱ συνυφάδες Ροδοπούλουβρηκαν νεκρούς τους ἄντρες τοὺς Ἡρακλῆ καὶ Ἠλία καὶ τέσσερις γυιούς τους.
Ὁ γυμνασιάρχης Οἰκονόμου βρέθηκε νεκρός, ἀγκαλιασμένος μὲ τὸν τηλεγραφητὴ Ν.Σακαλή…
Θρηνώντας καὶ μοιρολογώντας οἱ γυναῖκες ἄρχισαν νὰ θάβουν τὰ κορμιά. Μὰ δὲν εἶχαν ἐργαλεῖα. Τοὺς τὰ εἶχαν πάρει οἱ Γερμανοί. Ἔσκαψαν μὲ τὰ χέρια τὸ σκληρὸ χῶμα, κουβάλησαν πέτρες μὲ τὶς ποδιές τους, σωρίασαν τὰ πτώματα πολλὰ μαζὶ καὶ τὰ σκέπασαν μὲ πέτρες καὶ λίγο χῶμα.
Μὰ δὲν εἶχε πάρει τέλος τὸ δράμα τῆς μαρτυρικῆς πόλης…
Ἐνῷ οἱ γυναῖκες τῶν Καλαβρύτων, μοιρολογώντας, ἔθαβαν κάτω ἀπὸ πέτρες μὲ τὰ ἴδια τοὺς τὰ χέρια τοὺς γονεῖς τους, τοὺς συζύγους τους καὶ τὰ παιδιά τους, ἐνῶ τὰ Καλάβρυτα καίγονταν ἀπὸ τὴ μία ἄκρη τους στὴν ἄλλη, ἄλλες ὀρδὲς χιτλερικῶν ἁλώνιζαν τὴ γύρω περιοχὴ καὶ προέβαιναν σὲ ἐκτελέσεις, λεηλασίες καὶ ἐμπρησμοὺς στὰ χωριὰ καὶ τὰ μοναστήρια. Ἡ περιφέρεια εἶχε γεμίσει ἀπὸ καπνοὺς ποὺ ὑψώνονταν πρὸς τὸν οὐρανό. Τὰ χωριὰ Ζαχλωρού, Βισωκά, Ρογοί, Ἄνω Βλασία καὶ ἄλλα καταβροχθίζονταν ἀπὸ τὶς φλόγες. Τὰ μοναστήρια τῆς Ἁγίας Λαύρας καὶ τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου, οἱ ἱστορικὲς αὐτὲς ἐθνικὲς ἑλληνικὲς ἑστίες, εἶχαν ἐπίσης παραδοθῆ ἀπὸ τοὺς Γερμανοὺς στὴ φωτιά!...
…Ὅταν ὁ Ἑλληνικὸς Ἐρυθρὸς Σταυρὸς ζήτησε νὰ πάη στὸν τόπο τῆς καταστροφῆς, ὁ Γερμανὸς φρούραρχος τῆς Πάτρας εἶπε στοὺς ἀντιπροσώπους του μὲ λύσσα:
-Ματαιοπονεῖτε. Ἔχουμε σκοπὸ νὰ ξεριζώσουμε τὰ Καλάβρυτα. Πρέπει νὰ ξεχαστῆ ὅτι στὸ μέρος αὐτὸ ζοῦσαν ἄνθρωποι. Κρατῆστε τὰ τρόφιμα καὶ τὰ φάρμακά σας γιὰ ἄλλες περιοχές, γιὰ τὴν Πάτρα ἴσως, ποὺ δὲν ἀποκλείεται νὰ πάθη ὅτι ἔπαθαν τὰ Καλάβρυτα!...
Τελικά, παρὰ τὶς ἀντιρρήσεις τῶν Γερμανῶν, οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ ΕΕΣ κατάφεραν νὰ φτάσουν ὡς τὰ Καλάβρυτα…
Ὑπεύθυνοι τῆς τραγωδίας
α) Χέλμουτ Φέλμυ, στρατηγός, διοικητὴς τοῦ 68ου σώματος στρατοῦ Ἀθήνας. Εἶχε ἔρθει σὲ ἐπαφὴ καὶ μὲ τὸν Θεοκλητὸ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν αἰχμαλώτων. Εἶναι ὁ κύριος ὑπεύθυνος γιὰ τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρυτινῶν.
β) Χὰνς Βολφίγκερ, συνταγματάρχης, διοικητὴς τοῦ 749 συντάγματος, διοικητὴς Πατρών. Στὸ σύνταγμά του ὑπαγόταν καὶ τὸ τάγμα ποὺ ξεκίνησε ἀπὸ τὸ Αἴγιο. Τραυματίστηκε σὲ ἀτύχημα καὶ δὲν πῆρε μέρος στὶς ἐπιχειρήσεις. Γνώριζε τὸν τελικὸ στόχο καὶ ἦταν ἀδίστακτος.
Οἱ Φέλμυ καὶ Βολφίγκερ στὴ δίκη τῆς Νυρεμβέργης προσπάθησαν νὰ ρίξουν τὶς εὐθύνες στὸν ὑποστράτηγο Le Suire(von), ποὺ εἶχε ἀντικαταστήσει προσωρινὰ τὸν Φέλμυ κι’ εἶχε πεθάνει στὴν ΕΣΣΔ ὡς αἰχμάλωτος πολέμου.. Ἕδρα του ἦταν ἡ Τρίπολη.
γ) Elsenberker, ταγματάρχης, διοικητὴς ὅλων τῶν γερμανικῶν ταγμάτων τῆς ἐπαρχίας Αἰγιαλείας.
δ) Τένερ. Ὁ γνωστὸς δολοφόνος. Στὴν κατάσταση τῶν ἐγκληματιῶν πολέμου φέρεται ὡς ἀνθυπασπιστής. Οἱ Αἰγιῶτες θυμοῦνται ὅτι ἔφερε τὰ διακριτικά του λοχία κι ὅτι ἦταν τῶν SS, δηλαδὴ μὲ ἐξουσίες περισσότερες καὶ ἀπὸ στρατηγὸ τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ.
ε) ὁ λοχαγὸς Γκνάς, ὁ ὁποῖος βρισκόταν στὶς 8/12/1943 ἐπικεφαλῆς μεγάλης δύναμης στὸ Μαζί.
στ) οἱ «Ἕλληνες» τῆς Πάτρας καὶ οἱ διάφοροι ἄλλοι ντόπιοι δωσίλογοι, ἀνώνυμοι καὶ ἐπώνυμοι.
>Μερικοὶ ἔχουν ὑποστηρίξει πώς ἡ σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων ἀποτελεῖ γερμανικὰ ἀντίποινα γιὰ τὴν ἐκτέλεση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὴν μάχη τῆς Κερπινῆς. Εἶναι ὅμως γεγονὸς ὅτι οἱ Γερμανοὶ ποὺ ἐξαφάνισαν τὰ Καλάβρυτα καὶ εκτέλεσαν τοὺς κατοίκους, δὲν τὸ γνώριζαν μέχρι τὶς 17 Δεκεμβρίου. Τότε ἔμαθαν γιὰ τὴν ἐκτέλεση, ἀπὸ προδότες ποὺ τοὺς ὁδήγησαν ἐπὶ τόπου καὶ πίστεψαν ὅτι ἔγινε ἐκείνη τὴν ἡμέρα. Τὸ ἀνήγγειλαν μάλιστα μὲ διακήρυξη στὶς κατοχικὲς ἐφημερίδες τῆς Πελοποννήσου, ἡ ὁποία ἄρχιζε ὡς ἑξῆς:
«ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
Τὴν 17.12.1943 ἐφονεύθησαν καὶ ἠκρωτηριάσθησαν ( κτηνωδῶς) Γερμανοὶ στρατιῶται ὑπὸ κομμουνιστικῶν συμμοριῶν εἰς τὴν περιοχὴν Καλαβρύτων-Μαζέϊκων…»
Σὲ ἔρευνα τοῦ Περικλῆ Ροδάκη ( περιοδικὸ ΤΟΤΕ τεῦχος 6 )ἀποδεικνύεται ἡ ὕπαρξη πλαστῶν γερμανικῶν ἐγγράφων, ποὺ κατασκευάστηκαν ἀργότερα γιὰ νὰ στηριχτεῖ ἡ γερμανικὴ ἄποψη. Ἡ ἔρευνα καταλήγει: (Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τῶν Μπιναρδόπουλου -Ρούπα-Χλιάπα " Ἡ Αἰγιάλεια στὴν Κατοχὴ καὶ στὴν Ἀντίσταση 1941-1944")
Συνοψίζοντας καταλήγουμε στὰ παρακάτω συμπεράσματα
-Ἡ ἐκτέλεση τῶν Γερμανῶν αἰχμαλώτων ἀπὸ τὸν ΕΛΑΣ εἶναι γεγονὸς ἀλλὰ δὲν ἀποτελεῖ τὴν αἰτία τῆς σφαγῆς τῶν Καλαβρύτων. Κι εἶναι θλιβερὸ ὅτι μετὰ τὸν πόλεμο βρέθηκαν Ἕλληνες ποὺ συνηγόρησαν στὰ ἐπιχειρήματα τῶν δημίων του ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ δικαιολόγησαν ἔτσι τὸ ἔγκλημά τους.
-Ἡ σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων εἶχε ἀποφασισθεῖ πολὺ πρὶν ξεκινήσουν οἱ Γερμανοὶ τὶς ἐκκαθαριστικὲς ἐπιχειρήσεις στὴν κεντρικὴ Πελοπόννησο. ( ἐπιχειρήσεις ποὺ ἀποφασίσθηκαν μετὰ τὴν πανωλεθρία τους στὴν μάχη τῆς Κερπινῆς) . Ἀπόδειξη γὶ αὐτὸ ἀποτελοῦν οἱ μαρτυρίες τοῦ Θεοκλητοῦ στὸν ὁποῖο ὁ Φέλμι εἶχε μιλήσει γιὰ τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρύτων ἀπὸ τὸ Νοέμβριο.
-Οἱ Γερμανοὶ προκάλεσαν τὴν ἐκτέλεση τῶν συμπατριωτῶν τοὺς τορπιλλίζοντας τὶς διαπραγματεύσεις ἀνταλλαγῆς τους, καὶ καταδιώκοντας χωρὶς προφυλάξεις καὶ προσχήματα τὸ ἀπόσπασμα τοῦ ΕΛΑΣ ποὺ τοὺς κρατοῦσε. Εἶναι πολὺ λογικὸ νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἐπιθυμοῦσαν τὴν ἐκτέλεση αὐτὴ , ἀκριβῶς γιὰ νὰ δικαιολογήσουν τὴν ἐκτέλεση ποὺ εἶχαν βάλει στὰ σκαριά.
-Σήμερα 40 χρόνια ἀπὸ τὰ τραγικὰ ἐκεῖνα γεγονότα , καιρὸς εἶναι νὰ λάμψει ἡ ἀλήθεια καὶ νὰ πάψουν οἱ ποικιλώνυμοι ἐχθροί της Ἐθνικῆς Ἀντίστασης νὰ ρίχνουν σ’αὐτὴν εὐθύνες γιὰ τὴ ναζιστικὴ κτηνωδία στὰ Καλάβρυτα.
Γερμανοὶ ἱστορικοὶ καὶ δημοσιογράφοι ἀλλὰ καὶ Ἕλληνες, ὅλο καὶ περισσότερο τὰ τελευταῖα χρόνια συμμερίζονται τὴν ἄποψη περὶ γερμανικῶν ἀντιποίνων. Κάποιοι ἄλλοι φτάνουν στὸ σημεῖο νὰ δικαιολογοῦν ὄχι μόνο τὴν σφαγὴ τῶν Καλαβρυτινῶν ἀλλὰ καὶ τὴν δράση τῶν ταγματασφαλιτῶν. Ἡ προσπάθεια ὅλων αὐτῶν, ἂν καὶ τῶν Γερμανῶν εἶναι κατανοητὴ ἀπὸ τὴν μεριά τους, συμβάλλει σαφῶς στὴν τάση τῶν καιρῶν νὰ ἐξισώνονται, νὰ κρίνονται μὲ τὰ ἴδια μέτρα καὶ σταθμά, ὁ θύτης καὶ τὸ θύμα, ὁ ἀμυνόμενος μὲ τὸν ἐπιτιθέμενο. Τὸ ἔχουμε δεῖ στὴν Παλαιστίνη, στὴν Σερβία, στὸ Ἰράκ, καὶ στὸ Ἀφγανιστάν. Καί τά τελευταῖα χρόνια στήν Κύπρο. Γιὰ ὅλους αὐτοὺς καὶ στὴν γερμανικὴ Κατοχή, ὅπως καὶ σὲ ὁποιαδήποτε εἰσβολὴ καὶ κατοχή, ὁ εἰσβολέας ἔχει ἴδια δικαιώματα μὲ τὸν ἀμυνόμενο. Στὶς παρακάτω ἰστοσελίδες παρουσιάζονται οἱ ἀνακρίβειες καὶ οἱ ψευδολογίες αὐτῶν τῶν ὄψιμων καὶ «ἀντικειμενικῶν» ἐρευνητῶν.
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=1060972&publDate=9/12/2001 (Τό Ὁλοκαύτωμα τῶν Καλαβρύτων –Ριζοσπάστης 9/12/2001)
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=3148236&publDate=11/12/2005 (Το Ὁλοκαύτωμα τῶν Καλαβρύτων -Ἡ θεωρία τῶν ἀντιποίνων –Ριζοσπάστης 11/12/2005
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=2642475&publDate=25/12/2004 (Μιά προσπάθεια γιά παραποίηση τῆς ἱστορίας – τοῦ Εὐάγγελου Μαχαίρα)
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=2554366&publDate=31/10/2004 ( ψευδολογίες σχετικά μέ τό ὁλοκαύτωμα των Καλαβρύτων)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου