Συλλογική συνείδηση καί αὐτονομία

Τὰ κοινωνικὰ ἔντομα -μυρμήγκια, μέλισσες, τερμίτες, καὶ σφῆκες- χρησιμοποιώντας περίπλοκη συλλογικὴ νοημοσύνη καὶ χωρὶς τὴν παρέμβαση κεντρικοῦ ἐλέγχου, κατανέμουν ἴση ἐργασία σὲ καθένα μέλος ὁλόκληρου τοῦ σμήνους, ἐπιτυγχάνοντας ἔτσι ἀγαστὴ συνεργασία προκειμένου νὰ ὁλοκληρώσουν σύνθετους, δύσκολους στόχους, τοὺς ὁποίους τὸ καθένα μέλος μόνο του δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιτύχει, ὅπως ἡ ἀνεύρεση τροφῆς καὶ ἡ ἀντιμετώπιση ἐξωτερικῶν κινδύνων. Ἡ ἀπουσία κεντρικοῦ ἐλέγχου ἢ ἀλλοιῶς αὐτοδιοίκηση ἀναφέρεται σὲ μιὰ συλλογικὴ συμπεριφορὰ ποὺ δὲν εἶναι ρητὰ προγραμματισμένη γιὰ καθένα ἐπιμέρους μέλος τοῦ σμήνους, ἀλλὰ προκύπτει ἀπὸ πολυάριθμες ἀλληλεπιδράσεις μεταξὺ τῶν μελῶν, ποὺ ἀκολουθοῦν ἁπλοὺς μεμονωμένους κανόνες ποὺ ἐκτελοῦνται βάσει τοπικὰ διαθέσιμων πληροφοριῶν. Σ’ αὐτὸ τὸ αὐτοδιοικούμενο σύστημα, ἐνῷ κανένα μέλος δὲν γνωρίζει ὅλες τὶς πιθανὲς ἐναλλακτικὲς λύσεις, καὶ κανένα μέλος δὲν κατέχει μία λύση σχεδιασμένη μὲ σαφήνεια, ὅλα τὰ μέλη μαζὶ ἔρχονται ‘ἀσυναίσθητα’ σὲ συμφωνία.


Αὐτὸ τὸ πρότυπο συνεργασίας μεταξὺ τῶν μελῶν ἑνὸς σμήνους κοινωνικῶν ἐντόμων ἔχει εἰσαχθεῖ σὲ διάφορα ἐρευνητικὰ πεδία (βιολογία, νευροεπιστῆμες, τεχνητὴ νοημοσύνη, ρομποτική, ἠλεκτρονικὴ γραφιστικὴ κλπ), γιὰ τὸν σχεδιασμὸ συστημάτων ἐπίλυσης σύνθετων προβλημάτων. Στὰ συστήματα αὐτὰ ἡ ἔμφαση ἔχει μετατοπιστεῖ ἀπὸ τὸν κεντρικὸ ἔλεγχο, καὶ τὸν προ-προγραμματισμό, σὲ χαρακτηριστικά τῆς νοημοσύνης τοῦ σμήνους ὅπως ἡ αὐτονομία, καὶ ἡ ἴση κατανομὴ ἐργασιῶν. Σμῆνος στὴν περίπτωση αὐτὴ ὁρίζεται ἕνα σύνολο Ν παραγόντων ποὺ συνεργάζονται γιὰ νὰ ἐπιτύχουν κάποιο στόχο καὶ νοημοσύνη τοῦ σμήνους εἶναι ἡ προκύπτουσα συλλογικὴ νοημοσύνη ὁμάδων μεμονωμένων αὐτόνομων παραγόντων. Αὐτόνομος παράγοντας εἶναι ἕνα ὑποσύστημα ποὺ ἀλληλεπιδρᾶ μὲ τὸ περιβάλλον του, ἀλλὰ ἐνεργεῖ σχετικὰ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους. Ὁ αὐτόνομος παράγοντας εἶναι αὐτοδιοικούμενος δὲν ἀκολουθεῖ δηλαδὴ ἐντολὲς ἑνὸς ἡγέτη, ἢ προδιαγραφὲς κάποιου συνολικοῦ σχεδίου.

Ἂς ἐξετάσουμε τὶς ὁμοιότητες μεταξύ της κοινωνίας τῶν μυρμηγκιῶν καὶ τοὺς νευρῶνες τοῦ ἐγκεφάλου. Ἕνα μυρμήγκι εἶναι μέρος μίας ἀποικίας, ὅπως ἕνας νευρώνας εἶναι μέρος τοῦ ἐγκεφάλου. Ἕνα μυρμήγκι δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ πράγματα μόνο του, ἀλλὰ μία ἀποικία μυρμηγκιῶν εἶναι ἕνα ἰδιαίτερα ἐλαστικὸ σύστημα μὲ ἱκανότητες προσαρμογῆς στὶς ἑκάστοτε συνθῆκες τοῦ περιβάλλοντος στὸ ὁποῖο ζεῖ. Ὁμοίως, ἕνας νευρώνας ἔχει περιορισμένη ἱκανότητα ἀλληλεπίδρασης μὲ ἄλλους νευρῶνες, ἀλλὰ ὁ ἐγκέφαλος ἐπιδεικνύει ἱκανότητα σύνθεσης ἰδιαίτερα περίπλοκων γνωστικῶν διαδικασιῶν. Μὲ ἄλλα λόγια, καὶ τὰ μυρμήγκια καὶ οἱ νευρῶνες συνεργάζονται μὲ τέλεια ἁρμονία μὲ ἄλλα μέλη τῆς κοινωνίας (μυρμήγκια) ἢ κύτταρα (νευρῶνες) γιὰ νὰ ὁλοκληρώσουν στόχους ποὺ ὑπερβαίνουν τὴν ἱκανότητα ἑνὸς μεμονωμένου ἀτόμου (μυρμηγκιοῦ ἢ νευρώνα). Ἡ αὐτοδιοίκηση, ὁριζόμενη ὡς ἡ ἐσωτερικὴ ὀργάνωση τῆς κοινωνίας ἢ τοῦ ἐγκεφάλου ποὺ μεταβάλλεται χωρὶς καθοδήγηση ἀπὸ μία ἐξωτερικὴ πηγή, εἶναι ὁ κοινὸς μηχανισμὸς ποὺ ἐπιτρέπει στὶς ἁπλὲς μονάδες (μυρμήγκι καὶ νευρώνας) νὰ δροῦν ἐπιδεικνύοντας σύνθετα χωροχρονικὰ σχέδια. Κατὰ συνέπεια, ἡ συμπεριφορὰ τῶν ἀποικιῶν καὶ οἱ γνωστικὲς διαδικασίες τοῦ ἐγκεφάλου θὰ μποροῦσαν νὰ ἑρμηνευθοῦν ἀπὸ ἄποψη αὐτοδιοικητικῶν κανόνων ἀλληλεπίδρασης μεταξὺ τῶν μονάδων χαμηλοῦ ἐπιπέδου καὶ τοῦ περιβάλλοντός τους.

Τί ἔχουν ὅμως ὅλα αὐτὰ νὰ κάνουν μὲ τὰ ἐρωτήματα τοῦ τί εἶναι ζωή, ἢ ἂν ἡ πολιτιστικὴ ἐξέλιξη ἀκολουθεῖ Δαρβινικοὺς κανόνες, ἢ ποιὸς εἶναι ὁ ρόλος τῆς προσαρμογῆς στὴ σκέψη ἢ μὲ ἄλλα λόγια τὴν ἀνθρώπινη νοημοσύνη;

Ἐπιφανειακὰ μᾶλλον τίποτα, ἀλλὰ ἂν ἐξετάσει κανεὶς τὸ ζήτημα μὲ προσοχὴ θὰ διεπίστωνε πὼς οἱ ἀνθρώπινες ἀντιλήψεις δὲν διαμορφώνονται στὸ μεμονωμένο ἀτομικὸ ἐπίπεδο, ἀλλὰ στὸ συλλογικό. Σὲ μελέτες συμπεριφορᾶς τοῦ πλήθους, ὅταν σὲ μιὰ ὁμάδα φοιτητῶν ὑποβλήθηκε μιὰ ἐρώτηση τὴν ὁποία τὸ κάθε μέλος τῆς ὁμάδας θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπαντήσει χωρὶς νὰ γνωρίζει ποιὰ ἀπάντηση ἔδωσαν τὰ ὑπόλοιπα μέλη, ὅσο τὸ καθένα μέλος τῆς ὁμάδας δὲν γνώριζε τὴν ἀπάντηση τῶν ὑπολοίπων ὁ μέσος ὅρος τῶν ἀπαντήσεων ἦταν κοντύτερα στὴν ἀκριβῆ ἀπάντηση. Ὅταν ἡ ἀπάντηση τοῦ κάθε μέλους τῆς ὁμάδας ἔγινε γνωστὴ στοὺς ὑπόλοιπους συμμετέχοντες ὁ μέσος ὅρος ἀπέκλινε κατὰ πολὺ ἀπὸ τὴν ἀκριβῆ ἀπάντηση.

Βέβαια λίγο πολὺ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς πὼς αὐτὰ εἶναι γνωστὰ ἀφοῦ ἔχουμε ἤδη δεῖ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο οἱ προεκλογικὲς ἀναλύσεις ὠθοῦν τὴν προτίμηση τῶν ψηφοφόρων πρὸς τὸ ἕνα ἢ τὸ ἄλλο κόμμα, ἢ οἱ παραπλανητικὲς διαφημίσεις στὴν κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων ἢ ἀκόμα καὶ στὴν ἐξώθηση τοῦ πλήθους σὲ ἐπαναστάσεις μέσῳ τοῦ facebook. Τὸ τρομακτικότερο ὅμως εἶναι πὼς οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἀπομακρύνονται περισσότερο ἀπὸ τὴν ἀκρίβεια, εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ εἶναι βεβαιότεροι γιὰ τὰ συμπεράσματά τους. Ὅπως εἶπε καὶ ὁ Friedrich Nietzsche πρὶν ἀπὸ πολλὰ χρόνια, ὅταν ἑκατὸ ἄνθρωποι στέκονται μαζί, ὁ καθένας ἀπ’ αὐτοὺς χάνει τὸ μυαλό του καὶ ἀποκτᾶ ἕνα ἄλλο.