Μέρες τοῦ 36 (1)

Τό 1936 εἶναι μία χρονιά μέ πολλά καί ἐνδιαφέροντα ἱστορικά γεγονότα. 4 θάνατοι σημαντικῶν πολιτικῶν προσωπικοτήτων. Κονδύλης, Βενιζέλος, Δεμερτζής, Τσαλδάρης. Λίγους μῆνες πρίν ἔχει πραγματοιηθεῖ ἡ παλινόρθωση τῆς βασιλείας ( Νοέμβριος 1935 ), πού ἐπαναφέρει τόν Γεώργιο τόν Β μέ ἕνα νόθο δημοψήφισμα. Ἡ ἀνάθεση στόν Μεταξά, ἀρχικά τῆς ἀντιπροεδρίας, κατόπιν τῆς πρωθυπουργίας, καί ἡ ἐξουσιοδότηση πού τοῦ παρεῖχε ἡ Βουλή, μέ προεξάρχοντα τόν ρόλο τῶν Φιλελευθέρων, ὥστε νά ἀναστείλει τήν λειτουργία της, ξεχωρίζουν σέ ἐπίπεδο πολιτικῆς ἐπικαιρότητας. Τό γεγονός ὅμως πού σημάδεψε αὐτή τή χρονιά, στό ὁποῖο ἄμεσος πρωταγωνιστής ἦταν ὁ λαός καί κυρίως ὁ λαός τῆς Θεσσαλονίκης ἦταν οἱ ἀπεργιακές κινητοποιήσεις τόν Μάϊο τοῦ 1936.
Ἡ κοινωνική κατάσταση καί τό τοπίο στήν Ἑλλάδα τοῦ 1936 ἔχουν ἀλλάξει δραματικά. Οἱ ἀπεργίες καί οἱ διαδηλώσεις λόγω τῆς διεθνοῦς οἰκονομικῆς κατάστασης ἔχουν πολλαπλασιαστεῖ. Τά ἀστικά κόμματα συνηθισμένα νά ἁλωνίζουν ἐρήμην του λαοῦ εἶναι σέ σύγχυση. Οἱ ἐκλογές τῆς 23ης Ἰανουαρίου 1936 δέν ἔχουν δώσει πλειοψηφία σέ κανένα ἀπό τά μεγάλα κόμματα, τό Λαϊκό καί τό κόμμα τῶν Φιλελευθέρων. Πρωθυπουργός ἔχει ἀναλάβει ὁ ἐξωκοινοβουλευτικός Δεμερτζής, καί μετά τόν θάνατό του στίς 13 Ἀπριλίου, μέ τήν ἀνοχή καί στήριξη τῶν ὑπολοίπων μεγάλων κομμάτων ὁ Ἰωάννης Μεταξάς. Ἡ Ἀριστερά ἐκφράζεται κυρίως μέσω τοῦ Παλλαϊκοῦ Μετώπου (ΚΚΕ καί Ἀγροτικό κόμμα ) δραστηριοποιεῖται καί αὐξάνει τήν ἐπιρροή της. Πέρα ἀπό τίς ὅποιες τακτικίστικες κινήσεις τῆς ἡγεσίας του, καί τῶν ἐσωτερικῶν ἐρίδων τό Μέτωπο, ὅπως εἶναι φυσικό, στίς προσπάθειές του θά συναντήσει ἀντίδραση ἀπό καί ἀπό τό πολιτικό κατεστημένο. 


Στίς 29 Ἀπριλίου 1936, οἱ καπνεργάτες τῆς Θεσσαλονίκης κατεβαίνουν σέ ἀπεργία διαρκείας ὕστερα ἀπό ἐντολή τῆς Πανελληνίου Καπνεργατικῆς Ὁμοσπονδίας. Βασικό αἴτημα ἡ ἐφαρμογή τῆς σύμβασης τοῦ 1924, πού δέν τηροῦν οἱ καπνέμποροι καί οἱ ἐργοδότες ἐκμεταλλευόμενοι τήν μεγάλη ἀνεργία ἀπό τό 1931. Τό μεροκάματο ἐκείνη τήν περίοδο, ἔχει κατέβει ἀπό τούς καπνέμπορους στό 1/3 τοῦ προβλεπομένου ἀπό τήν σύμβαση τοῦ 1924, ἀντί γιά 140-150 δραχμές βία εἶναι νά ἔφθανε τίς 50 δραχμές. Πολλοί δουλεύουν χωρίς νά πληρώνονται, γιά νά μήν χάνουν τά ἔνσημα καί τήν ὅποια περίθαλψη. Ἡ ἀπεργία ἐπεκτείνεται σέ ὅλη τήν βόρειο Ἑλλάδα καί στήν ὑπόλοιπη χώρα. Ἡ κυβέρνηση Μεταξά, προσπαθώντας νά κερδίσει χρόνο, ἀκολουθεῖ παρελκυστική τακτική ἔχοντας σάν τελικό στόχο τό πνίξιμο τῆς ἀπεργίας. Σέ ὅλη ὅμως τήν Ἑλλάδα –Σέρρες, Βόλος, Δράμα, Ξάνθη, Καρδίτσα - διοργανώνονται ἀπεργίες καί κινήσεις ἀλληλεγγύης πρός τούς καπνεργάτες.
Στίς 8 Μαῒου, ἡ Ἑνωτική Γενική Συνομοσπονδία Ἐργατῶν Ἑλλάδος καλεῖ σέ συνεχεῖς ἀπεργίες ἐπί δεκαήμερο. Τήν ἴδια μέρα στή Θεσσαλονίκη γίνεται συγκέντρωση 7000 καπνεργατῶν μπροστά στά γραφεῖα τοῦ Σωματείου. Μετά τίς ὁμιλίες ,οἱ συγκεντρωμένοι κατευθύνονται πρός τήν Γενική Διοίκηση Βορείου Ἑλλάδος νά καταθέσουν ψήφισμα. Στήν ὁδό Ἐγνατίας πεζή καί ἔφιππη χωροφυλακή τούς ἐμποδίζει, οἱ ἀπεργοί ὅμως σπᾶνε τήν ζώνη τῶν χωροφυλάκων. Ἡ χωροφυλακή ἐξαπολύει ἐπίθεση ἐναντίον τῶν ἀόπλων ἀπεργῶν οἱ ὁποῖοι ἀμύνονται μέ ξύλα, πέτρες καί τοῦβλα. Ἀρχίζουν οἱ πυροβολισμοί. Τά ἄλογα τῶν χωροφυλάκων τσαλαπατοῦν σώματα, ἐνῶ ἀπό τά παράθυρα τῶν σπιτιῶν καί τῶν καταστημάτων ὁ κόσμος πετάει γλάστρες καί πέτρες στούς χωροφύλακες. Τά μαγαζιά μετατρέπονται σέ σταθμούς παροχῆς πρώτων βοηθειῶν. Ἀπό ἄλλα σημεῖα τῆς πόλης, Βαρδάρι, Γέφυρα τοῦ Σταθμοῦ, γωνία Ἑρμοῦ καί Βασιλέως Κωνσταντίνου ξεκινᾶνε ὁμάδες καπνεργατῶν καί ὑφαντουργῶν πρός τό Διοικητήριο. Γιά τρισήμισυ ὧρες, ἡ Θεσσαλονίκη εἶναι ἕνα πεδίο μάχης μεταξύ ἐργατῶν καί ἀστυνομίας.
Σέ ἔνδειξη διαμαρτυρίας γιά τά γεγονότα τῆς 8ης Μαίου, κηρύσσονται πανελλαδικά ἀπεργίες καί ἀποστέλλονται τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας πρός τήν κυβέρνηση. Τό ἴδιο βράδυ καί ἄλλες εἰδικότητες ἐργαζομένων κηρύσσουν ἀπεργία, ἐνῶ παράλληλα τό ὑπουργικό συμβούλιο ρίχνει λάδι στή φωτιά ἐκδίδοντας διατάγματα ἐπιστράτευσης.
Τήν ἑπόμενη, 9 Μαῒου, ἔχουν κηρύξει 24ωρη ἀπεργία συμπαράστασης, οἱ αὐτοκινητιστές, οἱ σιδηροδρομικοί, οἱ ἐργάτες ἠλεκτρισμοῦ, οἱ φορτοεκφορτωτές, καί οἱ λιμενεργάτες τῆς πόλης. Τά μαγαζιά εἶναι παντοῦ κλειστά. Οἱ ἀπεργοί πού ξεπερνοῦν τίς 25 χιλιάδες βρίσκονται σέ ὁμάδες σέ διάφορα σημεῖα. Ἡ Θεσσαλονίκη στρατοκρατεῖται. Περιπολίες τῆς χωροφυλακῆς καί τοῦ στρατοῦ μαζί μέ ἀντλίες καί θωρακισμένα αὐτοκίνητα βρίσκονται σέ δρόμους καί πλατεῖες. Οἱ ἐπιθέσεις καί οἱ συγκρούσεις ἀρχίζουν ἀπό νωρίς τό πρωί σέ διάφορα σημεῖα τῆς πόλης. Μετά τίς πρῶτες συλλήψεις οἱ συγκρούσεις γενικεύονται. Ἔχουν στηθεῖ καί τά πρῶτα ὁδοφράγματα. Σέ ἕνα ἀπό αὐτά, πιθανόν χτυπημένος ἀπό σφαίρα ἀστυνομικοῦ μέ πολιτικά, πέφτει ὁ πρῶτος νεκρός ὁ αὐτοκινητιστής Ἄν.Τούσης. Ὁ θάνατος τοῦ Τούση βγάζει καί ἄλλο κόσμο στόν δρόμο. Ἡ Ἐγνατία πλημμυρίζει ἀπό διαδηλωτές. Βγάζουν μία πόρτα στήν ὁποία μεταφέρουν τό πτῶμα τοῦ νεκροῦ καί κατευθύνονται πρός τό Διοικητήριο, φωνάζοντας συνθήματα ζητώντας τήν ἱκανοποίηση τῶν αἰτημάτων, τήν παραίτηση τῆς κυβέρνησης καί τήν σύλληψη τοῦ Ντάκου, τοῦ διοικητῆ τῆς χωροφυλακῆς Θεσσαλονίκης, καί τήν ἀντικατάσταση τοῦ Πάλλη, τοῦ Γενικοῦ Διοικητῆ.
Ἡ πορεία κάνει στάση στήν πλατεία Κολόμβου πρός τιμήν τῆς ἐργάτριας Ἀναστασίας Καρανικόλα πού εἶχε δολοφονηθεῖ ἐκεῖ λίγο πρίν. Στή συμβολή τῶν ὁδῶν Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καί Ἐγνατίας οἱ διαδηλωτές βρίσκονται μπροστά σέ μεγάλη δύναμη χωροφυλακῆς καί στρατοῦ μέ πολυβόλα. Οἱ χωροφύλακες παίρνουν τά πολυβόλα ἀπό τούς στρατιῶτες, οἱ ἔφιπποι παραμερίζουν, καί οἱ διαδηλωτές βρίσκονται ἀντίκρυ στίς κάνες τῶν πολυβόλων. Ταυτόχρονα ἀπό τά ξενοδοχεῖα «Αἴγλη» καί «Παλλάδιον» πέφτουν πυροβολισμοί ἀπό ἀστυνομικούς μέ πολιτικά. Οἱ δρόμοι γεμίζουν νεκρά καί τραυματισμένα σώματα, πάνω ἀπό τά ὁποία περνοῦν οἱ ἔφιπποι μέ τά σπαθιά. Μέ τήν ἀγριότητα τῆς χωροφυλακῆς ἀγανακτοῦν οἱ στρατιῶτες. Ὁ Σπύρος Λιναρδάτος ἀναφέρει πώς ἕνας ἐπιλοχίας βλέπει ἕναν ἐνωμοτάρχη νά πυροβολεῖ καί νά τραυματίζει μία κοπέλλα. Τραβάει τό πιστόλι του καί τραυματίζει τόν ἐνωμοτάρχη καί δύο χωροφύλακες. Μετά ἀπό 4 ὧρες μάχης, ὁ ἀπολογισμός εἶναι 12 νεκροί, 300 τραυματίες, ὅλοι διαδηλωτές. Τά ὀνόματά τους : Τάσος Τούσης, Ἀναστασία Καρανικόλα, Δήμ. Λαϊλάνης, Βάσ. Σταύρου, Ἴντο Σενόρ, Σαλβατόρ Ματαράσσο, Ι.Πανόπουλος, Δήμ. Ἀλλιμίδης, Ἔμ.Ζαχαρίου, Σ.Διαμαντόπουλος, Ι.Πετάρης, Εὔθ. Μάνος…
Ἡ λαϊκή ἀγανάκτηση ξεχειλίζει. Ἐπιτροπές, ἐκπρόσωποι κομμάτων, ἐπαγγελματικῶν, ἐπιστημονικῶν καί ἐργατικῶν ὀργανώσεων ζητοῦν ἀπό τήν Γενική Διοίκηση καί τόν ἀντιστράτηγο Ζέππο τήν τιμωρία τῶν ὑπευθύνων καί ἄδεια γιά συγκέντρωση. Ὁ Ζέππος τοιχοκολλεῖ διαταγή πού ἀπαγορεύει τίς συγκεντρώσεις, παρ’ ὅλα αὐτά τό ἀπόγευμα γίνεται μία μεγάλη συγκέντρωση διαμαρτυρίας γιά τίς δολοφονίες τῶν ἐργατῶν. Οἱ χωροφύλακες ἔχουν κλειστεῖ στά ἀστυνομικά τμήματα γιά τόν φόβο τοῦ λυντσαρίσματος.
Οἱ συγκρούσεις καί οἱ δολοφονίες τῆς Θεσσαλονίκης προκαλοῦν ὀργή σέ ὅλον τόν ἑλληνικό λαό. Μεταξύ τῶν διαφόρων ἀνακοινώσεων καί δηλώσεων εἶναι καί ἡ καταγγελτική δήλωση τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν «Φιλελευθέρων» Θεμιστοκλῆ Σοφούλη, τοῦ ὁποίου τό κόμμα ὅμως θά συνεχίσει νά στηρίζει τήν κυβέρνηση Μεταξά.
Τήν ἄλλη μέρα, στίς 10 Μαῒου, στήν κηδεία τῶν νεκρῶν, περίπου 150000 κόσμος συναδελφώνεται στούς δρόμους καί τίς πλατεῖες μέ τούς ἀξιωματικούς καί τούς φαντάρους, ἐνῶ οἱ χωροφύλακες εἶναι κλεισμένοι στά ἀστυνομικά τμήματα ὑπό φρούρησιν, προσταεύονται ἀπό τό Γ Σῶμα Στρατοῦ, τό ὁποῖο ὑπό τόν ἀντιστράτηγο Ζέππο ἔχει ἀναλάβει τήν τήρηση τῆς τάξεως. Στό λιμάνι ἔχουν καταπλεύσει 4 ἀντιτορπιλικά, ἐνῶ ἔχει ἔρθει ἀπό τήν Λάρισα ἕνα σύνταγμα πεζικοῦ. Ἡ τρομακτική στρατιωτική δύναμη πού συγκεντρώνεται στή Θεσσαλονίκη εἶναι ἀπολύτως ἀπαραίτητη γιά τήν διατήρηση τῆς τάξεως, ἀφοῦ ἀπό τό προηγούμενο βράδυ ἡ πόλη οὐσιαστικά εὑρίσκεται ὑπό τόν ἔλεγχο τῶν ἐργατῶν καί τοῦ κόσμου, κάτι πού ἔχει φέρει ἀναταραχή στήν κυβέρνηση.
Στίς 12 Μαῒου ἐπέρχεται συμφωνία γιά τήν ἱκανοποίηση τῶν περισσοτέρων οἰκονομικῶν αἰτημάτων τῶν ἀπεργῶν. Ἡ κυβέρνηση ὅμως δέν δέχεται τήν ἀπόλυση τῶν συλληφθέντων καί τήν τιμωρία τῶν ἐνόχων. Ἡ « Ἑνωτική Συνομοσπανδία» ὑποχωρεῖ στήν πίεση τῆς «Γενικῆς Συνομοσπονδίας» καί μίας διακομματικῆς ἐπιτροπῆς, θεωροῦν ἱκανοποιητικές τίς διαβεβαιώσεις τοῦ ἀντιστράτηγου Ζέππου ὁ ὁποῖος δέν εἶναι εὔκολο νά χρησιμοποιήσει τόν στρατό ἐναντίον τῶν ἐργατῶν καί προσπαθεῖ μέ τήν βοήθεια τῆς διακομματικῆς ἐπιτροπῆς καί μέρους τῆς ἐργατικῆς ἡγεσίας νά τυλίξει τούς ἐργάτες, τούς καλοῦν νά ἐμπιστευθοῦν τόν λόγο ἑνός ἀνώτατου ἀξιωματικοῦ καί νά διαλυθοῦν ἡσύχως. Ἡ ἀπεργία λύνεται. Ἀκολουθεῖ ἐπέμβαση τοῦ στρατοῦ καί κατάληψη τοῦ Ἐργατικοῦ Κέντρου. Οἱ συλλήψεις φτάνουν τίς 600.
Στίς 13 Μαῒου νέα πανελλαδική ἀπεργία μέ κοινή ἀπόφαση τῶν δύο συνομοσπονδιῶν. 500 χιλιάδες ἐργαζόμενοι σέ ὅλη τήν χώρα συμμετέχουν. Ἀλλά καί πάλι ἡ «Ἑνωτική» ὑποτάσσεται στίς ἀξιώσεις τῆς «Γενικῆς Συνομοσπονδίας» καί δέν ἐπιμένει στό παλλαϊκό αἴτημα γιά παραίτηση τῆς κυβέρνησης Μεταξά.
Ἡ δολοφονία τῶν ἐργαζομένων τῆς Θεσσαλονίκης τόν Μάϊο τοῦ 1936, στάθηκε πηγή ἔμπνευσης γιά τόν Γιάννη Ρίτσο νά γράψει τόν «Ἐπιτάφιο». Τό κλίμα ἐκείνης τῆς περιόδου παρουσιάζεται στήν κινηματογραφική ταινία τοῦ Θεόδωρου Ἀγγελόπουλου «Μέρες τοῦ 36»

Τά γεγονότα τῆς Θεσσαλονίκης ἐπιτάχυναν τίς ἐξελίξεις πρός τήν δικτατορία τῆς 4ης Αὐγούστου. Μία δικτατορία πού κάλλιστα θά μποροῦσε νά εἶχε ἀποφευχθεῖ ἄν τά ἀστικά πολιτικά κόμματα τῆς περιόδου καί κυρίως τό κόμμα τῶν Φιλελευθέρων τηροῦσαν διαφορετική στάση και κυρίως στηριζόντουσαν στόν ἰδιαίτερα συνειδητοποιημένο ἐκείνη την περίοδο λαϊκό παράγοντα, τοῦ ὁποίου ἡ δυναμική μετά τά γεγονότα τῆς Θεσσαλονίκης ὑποχωρεῖ. Φυσικά τά προηγούμενα χρόνια ἔχουν προηγηθεῖ προσπάθειες κινημάτων, ἄλλες ἐπιτυχημένες καί ἄλλες ὄχι, στίς ὁποῖες σχεδόν ὅλα τά κόμματα καί οἱ προσωπικότητες παίξανε τόν ρόλο τους, λιγότερο ἡ περισσότερο ἐνεργό. Σέ ξεχωριστή ἀνάρτηση ἀξίζει νά γραφεῖ μία σύντομη ἀνασκόπηση στα γεγονότα πού προηγήθηκαν τοῦ Μάη τοῦ 1936, γιά νά καταστεῖ φανερό πώς οἱ λεγόμενοι δημοκράτες πολιτικοί δέν εἶναι κατά τῶν δικτατοριῶν καί τῶν κινημάτων, ὑπό τόν ἀπαραίτητον ὄρον νά ἐλέγχουν αὐτοί τίς ἐξελίξεις καί ὄχι οἱ στρατιωτικοί.



Ἐπιτάφιος -μέρος Α
Ἐπιτάφιος -μέρος Β
Ἐπιτάφιος -μέρος Γ