Γεράσιμος Κακλαμάνης -Τό Ἀνατολικό Ζήτημα Σήμερα ( σελ. 332-342 )
...Εἴπαμε ἤδη προηγουμένως ὅτι ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ζῆ ἀνέκαθεν εἰς βάρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, πράγμα πού μὲ μιὰ πρόχειρη ματιὰ στὴν ἱστορία προκύπτει εὐχερῶς. Εἶναι τώρα ἡ ὥρα νὰ τὸ ἀποδείξωμε κάπως πιὸ ἐμπεριστατωμένα, προκειμένου νὰ δείξωμε ὅτι αὐτὸς ὁ χῶρος ἔχει πολλὰ ἀκόμη νὰ προσφέρη. Ἀλλὰ ὄχι ὅπως εἶναι. Πρὸς τοῦτο δὲν εἶναι ἀνάγκη προφανῶς νὰ συμφωνήσωμε μὲ ὅλες τὶς ἐπικρατοῦσες ἀπόψεις στὴν ἱστοριογραφικὴ ἐπιστήμη, οἱ ὁποῖες συνήθως ἐξηγοῦν λιγώτερα ἀπὸ ὅσα διατείνονται (οὔτε ἄλλωστε ἔχουν καμμιὰν ἀποδεικτικὴ ἰσχύ, διότι τότε οὔτε ἡ Εὐρώπη θὰ ἦταν ἡ μικρὴ δύναμη πού εἶναι σήμερα, οὔτε ἡ Ἀγγλία λ.χ. τὸ περιφερειακὸν κράτος πού εἶναι...).
Οἱ σταυροφορίες ἀγαθὰ ἀποτελέσματα γιὰ τὸν δυτικὸν Χριστιανισμὸ δὲν εἶχαν. Κατέστησαν ἁπλῶς τὴν ἐν συνεχείᾳ ἐπελθοῦσα Μεταρρύθμιση πιὸ ἀναγκαία. Εἶχαν ὅμως γιὰ τὴν Εὐρώπη μιὰ ἀνυπολογίστου σημασίας εὐεργετικὴ συνέπεια: τὸν ἁπλοϊκὸ ζῆλο τῶν σταυροφόρων μπόρεσε νὰ τὸν χρησιμοποίηση ἡ Βενετικὴ Δημοκρατία γιὰ τὴν θεμελίωση τῆς θέσεώς της στὴν Ἀνατολή. Καὶ ἡ ὁποία, ὡς πολιτιστικὸς ὀργανισμὸς πού ἦταν, μπόρεσε ἐν συνεχείᾳ νὰ χρησιμοποίηση ὡς φορέα της τὸν «λατινελληνισμὸ» τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς και νὰ δημιουργήση ὁλόκληρον τὸν σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό, ὅπως μᾶς ἔδειξε καὶ ὁ κ. Greenaway. Ὄχι βέβαια ἀκριβῶς ὑπὸ τύπον μεταφερομένου ἐμπορεύματος, ὅπως μᾶς δείχνει τὸ πολὺ προωθημένο στὸ εἶδος του αὐτὸ φίλμ, ἀλλά δημιουργώντας τὰ δικά της πολιτιστικὰ ρεύματα διὰ τῶν ὁποίων θὰ ἐγίνονταν οἱ πολιτιστικὲς ἐπιμιξίες. Αὐτὰ ἀπαιτοῦν κάποιους αἰῶνες καὶ κάποιαν πρόνοια, δὲν μποροῦν νὰ γίνουν «σύντομα», σὲ διαστήματα δεκαετιῶν... Ἡ Βενετία δὲν ἐλειτουργοῦσε σὰν χριστιανικὴ δύναμη καὶ εἶχε τὴν δική της πολιτικὴ ἐναντί τοῦ Βατικανοῦ (ἦταν ἄλλωστε καὶ θρησκευτικὰ αὐτοκέφαλη). Δὲν ἐκλατίνιζε θρησκευτικά. Προσπαθοῦσε ἀντίθετα νὰ συντήρηση ἐκεῖνον τὸν ἰδιόρρυθμο χαρακτήρα τοῦ «λατινελληνισμοῦ» στὴν Μεσόγειο, ὁ ὁποῖος θὰ ἦταν ὁ ἀναγκαστικὸς φορέας τῶν σχέσεών της μὲ τὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία καὶ γενικά τούς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τὸ πολιτικὸ κέντρο τῆς Βενετίας δὲν ἦταν ἡ πόλη ἀλλὰ τὰ Ἑπτάνησα, διὰ τῶν ὁποίων συντηροῦσε ὅλες τὶς βάσεις της στὴν Μεσόγειο. Ὁ δεσμὸς «Ἀνατολῆς» καὶ «Δύσης» στὴν Μεσόγειο εἶναι ἀκριβῶς τὰ Ἑπτάνησα (πράγμα πού θὰ διατηρηθῆ καὶ ἀργότερα μὲ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία). Ἡ Βενετία δὲν μεταφέρει μόνο «βιβλία» πρὸς τὴν Εὐρώπη καί... ἁλάτι ἤ λάδι, ἀλλά δημιουργεῖ κυρίως καὶ τὴν κλασσικὴ εὐρωπαϊκὴ μουσική, σὺν τοῖς ἄλλοις. Ἂν ὅλοι οἱ μεγάλοι μουσουργοί τῆς Εὐρώπης (Μότσαρτ, Μπετόβεν, Χάϋντ, Χαΐντελ κλπ.) ἀναπτύσσωνται στὴν Βιέννη, εἶναι γιατί ἡ Αὐστρία (τῆς ὁποίας ἡ σύσταση εἶναι τόσο δυτικοευρωπαϊκή, ὅσο βαλκανικὴ καὶ κεντροευρωπαϊκὴ) γίνεται ὁ πολιτιστικὸς κληρονόμος τῆς Βενετίας λόγῳ παραλληλίας πολιτιστικῆς δομῆς. Ἡ «ἀντιμαχία» τοῦ Μότσαρτ μὲ τὸν Σαλιέρι καὶ τὸ «ἀκατανόητον γεγονὸς» κατὰ τὸν Braudel ὅτι ἡ Αὐστροουγγρικὴ Μοναρχία στήριξε τὴν πρὸς Νότον δραστηριότητά της σὲ «κάθε λογῆς πρόσωπα» ἀπὸ τὸν βαλκανικὸν χῶρο (τὰ ὁποῖα ὅμως παρεμπόδιζαν ἰσχυρῶς τὴν εἴσοδο ἄλλων δυνάμεων στὰ ἐμπορικὰ κυκλώματα τῆς Ἀνατολῆς!...), εἶναι ἱκανὲς ἐνδείξεις τῶν πραγμάτων τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Οἱ ἀπαρχὲς τῆς εὐρωπαϊκῆς κλασσικῆς μουσικῆς εἶναι ἡ βενετικὴ μουσικὴ τῶν ἑπτανησιακῶν καντάδων, πού ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν καὶ οὔτε φυσικὰ γιὰ κανέναν ἀπώλεια συνιστοῦν... Ἡ ἀποδιώκουσα τὴν μεσογειακὴν της σχέση νεώτερη δύτ. Εὐρώπη ἀλλοιῶς θέλει τὰ πράγματα: τὰ θέλει ἐξ οὐρανοῦ παραγόμενα στὸν βοημικὸ δρυμό, καὶ πρὸς τοῦτο βέβαια τῆς χρειάζεται κάποια... «Alpiner Rasse» (J. Graf, Vererbungslehre etc., 1939, σελ. 251, πρβλ. ἐπίσης F. Glum μν. ε, σελ. 53). Μὲ τὴν μουσικὴ τοῦ Μοντεβέρντι λ.χ. ὑπάρχουν μέχρι σήμερα διαρκῶς «δυσκολίες»...
Οἱ σταυροφορίες ἔδωσαν ἐπίσης καὶ ὅ,τι μπόρεσε νὰ πάρη ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ὀργάνωση τοῦ κράτους τοῦ Φρειδερίκου τοῦ Β' στὴν Σικελία, πού ἦταν ἐπίσης ἕνα κράτος «λατινελληνικό»...
Ἔμμεσες εὐεργεσίες ὅμως - καὶ ἴσως πολὺ μεγαλύτερης ἱστορικῆς σημασίας - εἶχαν οἱ σταυροφορίες καὶ γιὰ τοὺς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τυπικὰ βέβαια κατέστρεψαν τὴν Κων/πολη καὶ κατέλυσαν πρὸς στιγμὴν τὸ βυζαντινὸ κράτος, τὸ πρόβλημα ὅμως εἶναι κατὰ πόσον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ ἰδεολογικὰ καὶ στρατιωτικὰ τὸ Βυζάντιο ἔναντι τοῦ Ἰσλάμ. Οἱ σταυροφορίες προσέδωσαν τὴν δυνατότητα ἑνὸς κοινοῦ σημείου ἀνοχῆς μεταξὺ Ἀράβων καὶ Βυζαντινῶν ἔναντι τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ πού ἀντιμετώπιζαν, πράγμα πού σημαίνει τὸν μείζονα ἐκεῖνον βαθμὸ ἀνεξιθρησκείας πού ἐπέτρεψε ἀργότερα τὴν σύγκλιση τῶν δύο θρησκειῶν στὸ ἱστορικὸ μόρφωμα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Οἱ σταυροφορίες ἔτσι κατήργησαν ὁποιοδήποτε ἰδεολογικὸ περιεχόμενο τοῦ «ἱεροῦ πολέμου» τοῦ παρελθόντος (καὶ ἐπειδὴ τὰ πράγματα διεσαφήθησαν ἤδη πρὸ χιλίων ἐτῶν καὶ ἐπιβεβαιώθηκαν διὰ μίας πρακτικῆς πεντακοσίων, ἀσφαλῶς δὲν εἶναι ἐπιστήμη τὸ νὰ γράφωνται σήμερα «διατριβὲς» γιὰ τὸν «ἱερὸ πόλεμο»...). Τὸ κυριώτερο ὅμως πού συνεπήγαγε ἡ συνανοχὴ Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμ ἦταν ἡ προαγωγὴ τῶν θρησκευτικῶν σχέσεων μὲ τὸ σλαβικὸ ἠμισφαίριο καὶ ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἡσυχασμοῦ, πού ἔδινε ἰδεολογικὴ αὐτοτέλεια στὴν Ὀρθοδοξία, ἀποφεύγοντας ἔτσι τὸν θρησκευτικὸ συγκρητισμὸ (οἱ «ἐνέργειες» τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ παραπέμπουν στὴν νεοπλατωνικὴ φιλοσοφία περὶ ἐννάδων κατὰ τὴν ἔννοια μεταξὺ «συνθέτου» καὶ «ἁπλοῦ» πού εἴπαμε στὴν ἀρχή).
Ἡ τάξη αὐτὴ πραγμάτων ὑπῆρξε πολὺ εὐτυχὴς γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη κατὰ τοὺς νεώτερους αἰῶνες. Ἐὰν ὄντως εἶχε γίνει κάποια ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν τότε, εἶναι πολὺ ἀμφίβολο ἂν θὰ εἴχαμε τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη πού ἔχομε σήμερα... Ἡ συνεργασία μὲ τὸ Ἰσλὰμ διέσωσε τὴν δομὴ τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὴ λειτουργοῦσε ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς κορασίδος Εὐρώπης, δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ τῶν Φοινίκων. Ὅτι σ' αὐτὴν τὴν περιοχὴ ἐδημιουργήθηκαν οἱ μεγαλύτεροι πολιτισμοὶ κατὰ τὸ παρελθόν, δὲν εἶναι ἐκπληκτικό: ἡ περιοχὴ εἶναι ὁ φυσικὸς κόμβος συγκεντρώσεως τοῦ διεθνοῦς ἐμπορίου, ἑνώνων τρεῖς ἠπείρους. Ἔτσι λοιπὸν διατηρήθηκε λειτουργῶν καὶ μὲ τὴν 'Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, πράγμα πού σημαίνει ὅτι ἡ Εὐρώπη κατὰ τὸν 19ον αἰώνα εὑρῆκε ἐδῶ συγκεντρωμένο τὸ χρῆμα πού ἀπαιτοῦσε ἡ λεγομένη «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Ἡ ξαφνικὴ ἀνεύρεση μαζεμένου χρήματος ἔφερε βέβαια τὴν γνωστὴ ἐπιτάχυνση στὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἀλλά τὸ «ξαφνικόν» τοῦ πράγματος ἐδημιούργησε καὶ τὸν πρῶτον παγκόσμιο πόλεμο (τοῦ ὁποίου συνέπεια ὑπῆρξε καὶ ὁ δεύτερος).
Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε ἀπ' τὰ Βαλκάνια. Ἡ «δεύτερη» λοιπὸν βιομηχανικὴ ἐπανάσταση ἔγινε ἀκριβῶς μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐδῶ δὲν ὑπῆρξε ἰμπεριαλισμὸς τύπου Ἰνδίας ἡ Ἀφρικῆς- ὑπῆρξε ἁπλῶς ἡ ἀπορρόφηση τῶν κεφαλαίων καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα τὰ πράγματα ἔγιναν θέματα «πολιτικῶν ἰσορροπιῶν», διότι, ὅπως θὰ δείξωμε, ἕνα μέρος τῶν κεφαλαίων αὐτῶν ἦταν χρῆμα τῆς Ρωσίας. Λέγεται καὶ διατυμπανίζεται βεβαίως - κατὰ τοὺς προσεγμένους ἐκείνους τρόπους πού ὑποβάλλονται τὰ πράγματα ὡς συνθήματα... - ὅτι ἡ ἀνακάλυψη τοῦ ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς 'Ἐλπίδος καὶ τῆς Ἀμερικῆς ἔφεραν τὸ μαράζωμα τῆς Μεσογείου. Κανεὶς ὅμως δὲν μᾶς ἔχει ἐξηγήσει, γιατί ἡ ἀνακάλυψη ἄλλων ἠπείρων ἔπρεπε νὰ φέρη σώνει καὶ καλὰ τὴν παρακμὴ τῆς Μεσογείου. Τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν εἶχαν οἱ Ὀλλανδοὶ πιπέρι, ἐπὶ παραδείγματι, καὶ βρῆκαν τέτοιο στὴν Κεϋλάνη, δὲν σημαίνει ἀναγκαίως καὶ οἰκονομικὴ κάμψη τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, διότι αὐτὸς ἦταν καὶ λειτουργοῦσε πάντα σὰν ἕνα κύκλωμα κλειστό. Ἂν ὁ δρόμος τῆς Ἀφρικῆς μποροῦσε νὰ ἔχη μίαν δυσμενῆ συνέπεια, αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ συμβῆ μόνο γιὰ τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ἔτσι ἐχάνονταν οἱ δυτικοευρωπαϊκὲς ἀγορές. Ὡς ἕνα καὶ πάλι βαθμό, γιατί ἡ Βενετία μὲ τὶς κτήσεις ἐπί τῆς Ἀδριατικῆς μποροῦσε νὰ εἶναι αὐτοδύναμος παράγοντας στὸ κλειστὸ ἐμπόριο τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ἡ ἴδια σὰν αὐτοτελὲς ἐμπορικὸ τμῆμα τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς διατηροῦσε ἰδιαίτερες σχέσεις μὲ τὸν περσικὸ κόσμο καὶ τὴν Ρωσία. Μὲ τὴν δυτικὴ Μεσόγειο πάλι οἱ ἐμπορικὲς σχέσεις τῆς ἀνατολικῆς ἦσαν περιωρισμένες, λόγω τῆς ἀνέκαθεν διαστάσεως τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τὴν ὁποίαν ἐνίσχυσαν ὄχι μόνο μὲ κάθε τρόπο οἱ Τοῦρκοι, ἄλλα καὶ οἱ ἴδιες οἱ ἀνώμαλες σχέσεις τῆς Βενετίας μὲ τὸ Βατικανό. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε ὅτι οἱ σουλτάνοι ἀποκαλοῦσαν τὸν Δόγη «πατέρα» τους στὶς διπλωματικὲς των ἐπαφές, ἐνῶ ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ στὴν Ἀνατολὴ ὡδηγοῦσε πολλὲς φορὲς σὲ ὄχι, εὐχάριστες καταστάσεις γιὰ τὰ χριστιανικὰ σύνολα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως λ.χ. μὲ τὸν «πατριάρχη» τῶν μονοφυσιτῶν στὴν Συρία Κύριλλο Τάνα καὶ τὴν «ἐπαναφορὰ» τῶν Ἀρμενίων (βλ. π.χ. Iorga, μν. ἒ τόμ. 4ος, σέλ. 374). Καὶ φυσικὰ ὄχι καὶ ὡς πρὸς τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ὁ Καθολικισμὸς ἦταν «sui generis», μπορώντας νὰ ὑπάρχη πάρα πολὺ δημιουργικὰ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία, πράγμα πού ἐδημιούργησε τὴν ἐξαίσια κατάσταση συνύπαρξης στὰ Ἑπτάνησα καὶ πού ἀκόμα δὲν ἔχει μελετηθῆ (σὲ πολλὲς ἐκκλησίες ὑπῆρχε ὀρθόδοξη καὶ καθολικὴ Ἁγία Τράπεζα ταυτόχρονα, δηλαδὴ ἡ Βενετία, τῆς ὁποίας τὰ θρησκευτικὰ πράγματα διηύθυνε ἡ Σινιορία, ἦταν «οἰκουμενικὴ» πρὶν ἀνακαλυφθῆ ὁ ὅρος...).
Παρὰ λοιπὸν τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰῶνος ἡ εἰκόνα τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κάθε ἄλλο παρὰ τὴν ἰδέα παρακμῆς ὑπέβαλε στὸν ἐπισκέπτη (βλ. Iorga, ε,α., σέλ. 364 κ.ε.). Παντοῦ ὑπῆρχαν βιοτεχνίες, ἐργαστήρια, οἰκοδομικὸς ὀργασμός, δημόσια σχολεῖα (515 στὴν Κων/πολη), δημιουργία μεγάλης μεσοαστικῆς τάξης καὶ ὕπαρξη συμβολαιογράφων (καλεμτζήδων) λόγω τῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἐμπορίου - φαινόμενο ἀνάλογο μὲ αὐτὸ πού σημειώνει ὁ Braudel γιὰ τὴν δύτ. Εὐρώπη (βλ. μν. ἒ τόμ. Π, σέλ. 64, καὶ 346) -, στὴν ὕπαιθρο ἔβλεπε κανεὶς παραγωγικοὺς ἀγρότες καὶ ζουμερὲς κοπέλλες, πού κάθε ἄλλο παρὰ φόβο γιὰ τοὺς ἄνδρες εἶχαν. Πλήρως χειραφετημένες χωρὶς «φεμινισμοὺς» καὶ σὲ ὡρισμένα μέρη τῆς Ἠπείρου, μάλιστα, ὅπως στὸ Σούλι, ἀπολύτως ἐξισωμένες μὲ τοὺς ἄνδρες (χαρακτηριστικὲς ἐν προκειμὲνῳ εἶναι οἱ περιγραφὲς τοῦ Καζανόβα, κατὰ τὴν δραπέτευσή του στὴν Ἀλβανία καὶ τὴν φιλοξενία του ἐκεῖ). Μεταξὺ 16ου καὶ 17ου αἰώνα, σημειώνει ὁ Braudel (μν. ἒ τόμ. III, σελ. 524), ὁ πληθυσμὸς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διπλασιάζεται, ἡ ἀνάπτυξη τῆς παραγωγικῆς δραστηριότητας ἀνεβαίνει συνεχῶς καὶ ὁδηγεῖ σὲ πλήρη ἄνθηση τὸν 18ον αἰώνα. Ἡ ἄποψη συνεπῶς περὶ τοῦ «δρόμου τῶν Ἰνδιῶν» καὶ τῶν ὑπερατλαντικῶν ἀνακαλύψεων δὲν μοιάζει νὰ συμφωνῆ πρακτικὰ μὲ τὶς καταστάσεις.
Ἡ ἀνακάλυψη τῶν ἀποικιῶν ἔσημαινε γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρόσκτηση πρώτων ὑλῶν καὶ ἀποικιακῶν προϊόντων. Τοῦτο σημαίνει ἐκμετάλλευση ἄλλα ὄχι κατ' ἀνάγκην καὶ ἐμπόριο, δηλαδὴ εἰσροὴ χρήματος, διότι ἁπλούστατα οἱ Ἰνδιάνοι στὴν Ἀμερικὴ ἤ οἱ Ἰνκας δὲν εἶχαν λεφτά. Ὡρισμένες στατιστικὲς φαίνεται νὰ ἐπιβεβαιοῦν αὐτὸ τὸ πράγμα, ἤ μᾶλλον αὐτὴ τὴν λογικὴ τῶν πραγμάτων. Πρόκειται γιὰ στατιστικὲς μὲ σύγχρονα μέσα (κομπιοῦτερ κλπ.) τῶν ὁποίων ἡ ἀκρίβεια εἶναι δύσκολο νὰ ἀμφισβητηθῆ, ὅποια ὅμως κι' ἂν εἶναι τὰ νούμερα καὶ ὅποιες καὶ ἂν εἶναι οἱ πιθανὲς ἀποκλίσεις, τὸ νόημα παραμένει τὸ ἴδιο. Ἰδοὺ λοιπὸν πώς ἔχουν τὰ πράγματα, ὅπως τὰ ἀναφέρει ὁ Braudel στὸ παραπάνω ἔργο του (σελ. 597):
Τὸ 1700 τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα τῆς Ἀγγλίας κυμαίνεται μεταξὺ 150 καὶ 170 δολλαρίων (μὲ ὑπολογισμὸ τιμῆς τοῦ δολλαρίου τοῦ 1960). Τὸν ἴδιο αὐτὸν καιρὸ οἱ ἀγγλικὲς ἀποικίες στὴν Ἀμερική, δηλαδὴ οἱ κατοπινὲς Ἡνωμένες Πολιτεῖες ἔχουν (τὸ 1710) μεταξὺ 250-290 δολλάρια. Ἡ Γαλλία (1781-1790) ἀπὸ 170 ἕως 200. Ἡ Ἰνδία τὸ 1800 ἀπὸ 160-210 καὶ τὸ 1900 ἀπὸ 140-180. Ἡ Ἰαπωνία τὸ 1750, 160 δολλάρια. Ἡ Κίνα τὸ 1800, 228 δολ. (τὸ 1950 170).
Τὸ 1800 συνεπῶς, ἐπάγεται ὁ Braudel, τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα στὴν Εὐρώπη εἶναι 213 δολλάρια (στὴν Ἀμερικὴ 266) ἔναντι τῶν 200 περίπου πού εἶναι τοῦ τότε «τρίτου κόσμου». Καὶ ἀμέσως πιὸ κάτω συμπεραίνει: «Τὸ 1750 τὸ ἀκαθάριστο κοινωνικὸ προϊὸν τῶν σημερινῶν ἀνεπτυγμένων (δυτ. Εὐρώπης, Σοβ. Ἑνώσεως, Β. Ἀμερικῆς, Ἰαπωνίας) εἶναι 35 δισεκατομμύρια δολλάρια ἔναντι τῶν 120 τοῦ "ὑπολοίπου κόσμου". Τὸ 1860 115 ἔναντι 165. Ἡ ἀνατροπὴ συμβαίνει μόλις μεταξὺ 1880 καὶ 1900: τὸ 1880 ὑπάρχουν 176 ἔναντι 169, τὸ 1900 290 ἔναντι 188 καὶ τὸ 1976 3.000 ἔναντι 1.000».
Βλέπομε συνεπῶς κατὰ ἀδιαμφισβήτητον πλέον μαθηματικὸν τρόπον, ὅτι παρὰ τοὺς πέντε αἰῶνες «ἐξερευνήσεων» καὶ ἀποικιῶν, τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα στὴν δύτ. Εὐρώπη παραμένει τὸ μικρότερον τοῦ κόσμου, δηλαδὴ ὅτι οἱ ἀποικίες δίνουν μὲν πρῶτες ὕλες ἄλλα ὄχι λεφτά. Συμβαίνει δὲ αὐτό, διότι ἡ ἀγορὰ πού θὰ μποροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι νὰ πουλήσουν τὰ προϊόντα τους, δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος ( ἡ πιὸ ἐκτεταμένη ἀγορὰ μὲ χρῆμα, φθάνουσα ἀπὸ τὰ κινεζικὰ σύνορα μέχρι τὴν Βιέννη καὶ ἀπὸ τὴν Ἰνδία μέχρι τὴν Σκανδιναβία), παραμένει ἀκόμα ἕνας χῶρος σχετικὰ κλειστός. Ἡ ἱστοριογραφικὴ συνεπῶς ἄποψη περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» εἶναι ἀνάγκη, γιὰ λόγους ἐπιστημονικῆς ἀκριβείας τουλάχιστον, νὰ ἀναθεωρηθῆ. Καὶ συμβαίνει ἡ ἀνατροπή, μᾶς λέει ὁ Braudel, μεταξὺ 1880 καὶ 1900. οἱ χρονολογίες εἶναι τόσο ἀκριβεῖς, ὥστε δὲν ἐπιτρέπουν οὐδὲ τὴν παραμικρὴ ἀμφισβήτηση. Τί συμβαίνει ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν ἐποχὴ πού φέρνει τὴν ἀπότομη μεταβολή; Ἀκριβῶς τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀνακαλύπτεται ὁ θεσμὸς τῆς κατόπιν Διεθνοῦς Τραπέζης καὶ τοῦ Διεθνοῦς Νομισματικοῦ Ταμείου. Καὶ ἐδῶ δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος εἶναι ὁ «πρωτοδιδάχος» τοῦ κόσμου!... Ὄντως τὸ 1838 ἀναγκάζεται ἡ Τουρκία (Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη τότε ἄλλα τόσο σμικρυμένη, ὥστε νὰ μποροῦμε νὰ μιλήσωμε περὶ Τουρκίας) νὰ κλείση μίαν σύμβαση μὲ τοὺς Ἀγγλους περὶ τῆς γνωστῆς μας «ἀνοικτῆς θύρας». Τὸ 1881 χρεοκοπεῖ καὶ μπαίνει ὑπὸ «Διεθνῆ Οἰκονομικὸ Ἔλεγχο». Κατὰ παράξενο ὅμως τρόπο χρεοκοπεῖ ταυτόχρονα καὶ ὅλη ἡ περιοχὴ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου: Διεθνὴς Οἰκονομικὸς Ἔλεγχος στὴν Αἴγυπτο τὸ 1867, Σερβία τὸ 1894, Βουλγαρία τὸ 1899, Ἑλλάδα τὸ 1898 κλπ. 'Ἀκριβῶς δηλαδὴ μεταξὺ 1880 καὶ 1900 ὁλοκληρώνεται ἄμεσα διὰ τῶν Διεθνῶν Ἔλεγχων ἡ ἀπομύζηση ἑτοίμου χρήματος τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὁπότε οἱ στατιστικοὶ δεῖκτες ἀπότομα ἀλλάζουν. Καὶ φυσικά, κατὰ τὸ δεύτερο μισό του 19ου αἰώνα βρίσκεται ἔτσι τὸ μαζεμένο ἕτοιμο κεφάλαιο γιὰ τὴν «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Στὶς παραπάνω ὅμως στατιστικὲς παρατηρήσεις τοῦ Braudel ὑπάρχει μιὰ ἀσάφεια (καὶ τοῦτο βέβαια ἀπὸ τὴν ἄλλη προβληματική τοῦ συγγραφέα) τεραστίας κοσμοϊστορικῆς σημασίας. Τὴν ἀνατροπὴ τῶν στατιστικῶν δεικτῶν δὲν τὴν φέρνει ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἄλλα ἀντίθετα εἶναι ἡ ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν - διὰ τῶν διαδικασιῶν πού λέμε - πού φέρνει τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη. Διότι στὴν ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν δὲν συμβάλλουν ὅλοι οἱ ἀνεπτυγμένοι, ὅπως λέει ὁ Braudel. Οὔτε ἡ Ἀμερικὴ οὔτε ἡ Ἰαπωνία ἔχουν σχέση μὲ τὸ κεφάλαιο τῆς Μεσογείου. Ἡ δὲ Ρωσία χάνει ἀντὶ νὰ κερδίση. Ὅπως εἴπαμε, ἡ δυτικὴ Μεσόγειος παραμένει - γιὰ τὴν ἀνατολικὴ - χῶρος ἀποκλεισμένος λὸγῳ τῆς θρησκευτικῆς καὶ πολιτικῆς προϊστορίας. Δὲν διεξάγεται μ' αὐτὴ κανένα ἐμπόριο καὶ οὔτε ἔχει τίποτε ἡ δυτικὴ Εὐρώπη νὰ πούληση στοὺς χώρους τῆς 'Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, δηλαδὴ κάτι πού νὰ μὴν τὸ ἔχη ὁ χῶρος καὶ νὰ χρειάζεται νὰ τὸ εἴσαγη (αὐτὸ - ὅπως θὰ ἰδοῦμε -τὸ σημειώνει ὁ ἴδιος ὁ Braudel). Τὰ συγκοινωνιακὰ μέσα πού στηρίζουν αὐτὸ τὸ ἐμπόριο εἶναι τὰ ἀπολύτως ἀποτελεσματικὰ καὶ προσαρμοσμένα στὶς γεωφυσικὲς συνθῆκες τοῦ χώρου: τὰ καραβάνια καὶ μικρὰ ἱστιοφόρα πλοῖα, πού ἀνταποκρίνονται στὶς γεωλογικὲς ἰδιομορφίες τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, ἀλλά μποροῦν κατὰ περίπτωση νὰ φθάνουν καὶ μέχρι τὸ Μάντσεστερ ἤ τὴν 'Ἰνδοκίνα. Πρόκειται δηλαδὴ περὶ μίας... «Οἰκουμένης», πού μπορεῖ θεωρητικὰ νὰ ἀγνόηση τὴν ὅποια τεχνολογικὴ ἐξέλιξη καὶ νὰ ζῆ καλά! Τὸ ἀπὸ θαλάσσης συνεπῶς ἐμπόριο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διεξήγετο στὴν περιοχὴ τῆς Μαύρης Θαλάσσης, δήλ. μὲ τὴν Ρωσία. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Βυζαντίου ἤδη καὶ τῶν ἰταλικῶν Δημοκρατιῶν, ἡ Μαύρη Θάλασσα ἦταν ὁ κύριος σκοπὸς κάθε ἐμπορικῆς δραστηριότητος στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Ἡ Μαύρη Θάλασσα καὶ ἡ μικρασιατικὴ ἐνδοχώρα ἀποτελοῦν - ἀπὸ ὑπάρξεως ἱστορίας - χώρους οἰκονομικὰ συμπληρωματικούς. Καὶ τὴν αὐτὴν τάξη διετήρηααν τὰ πράγματα καὶ ὑπό τούς Ὀθωμανούς. Συνεπῶς ἕνα μεγάλο μέρος τῶν διὰ τοῦ Νότου «ἀποληφθέντων κεφαλαίων» μὲ τοὺς «Διεθνεῖς Ἔλεγχους» ἦταν τὸ ἀπαραίτητο κεφάλαιο γιὰ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς Ρωσίας καὶ προήρχετο ἀπὸ τὸ ἐμπόριο μ' αὐτή. Ἀκριβῶς τὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἔλειψε ἀπὸ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς τσαρικῆς Ρωσίας, ὁπότε αὐτὴ ἔπρεπε νὰ ἐπιτευχθῆ μὲ κοινωνικὸ κόστος, ἄρα μὲ τὶς γνωστές μας καταστάσεις ἐπὶ Τσάρων καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῆς κομμουνιστικῆς ἐπανάστασης τὸ 1917... Τὴν ἑπόμενη συνέχεια μέχρι σήμερα, ὅπου ἐπιχειρεῖται νὰ δοθῆ ἕνα μέρος τῶν στερηθέντων τότε χρημάτων πρὸς μιὰ πιὸ δίκαιη διαμόρφωση τοῦ κόσμου, τὴν ξέρομε.
Ἡ πολιτικὴ ἱστορία συνεπῶς τοῦ 19ου αἰῶνος - ὡς πρὸς τὰ μεσογειακὰ πράγματα - πρέπει νὰ θεωρηθῆ μᾶλλον ὡς μιὰ τεχνητὴ μυθολογία πρὸς κάλυψη τῆς βαθύτερης σημασίας τῶν πραγμάτων. Ἡ μέριμνα τῆς Εὐρώπης, λέγεται, ὑπῆρξε νὰ προστατευθῆ ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος ἀπὸ τὸν ρωσικὸ ἰμπεριαλισμό. Αὐτὸ ὅμως πού θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη ἀποδειχθῆ προηγουμένως εἶναι οἱ λόγοι πού θὰ ἔκαναν ἕναν τέτοιον ἀπὸ οἰκονομικῆς ἀπόψεως ἰμπεριαλισμὸ πιστευτόν. Ὅτι ἡ Ρωσία εἶχε πατροπαράδοτους δεσμοὺς μὲ τὸν χῶρο τῶν Βαλκανίων εἶναι ἄλλο θέμα ἀπὸ τὴν θεωρία περὶ ἰμπεριαλισμοῦ. Εἰδικοὺς λόγους νὰ κατεβῆ ἡ Ρωσία στὴν Μεσόγειο, πέραν τῶν πολιτιστικῆς φύσεως δεσμῶν, δὲν εἶχε, διότι τὴν πάσαν οἰκονομικὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ χώρου τὴν εἶχε διὰ τῆς Μαύρης Θαλάσσης. Ἡ «σωτηρία» συνεπῶς τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἦταν μιὰ ἀναγκαία ἐπιταγὴ γιὰ τὴν δυτικὴ μόνο Εὐρώπη, προκειμένου νὰ διατηρηθῆ ἡ «θύρα» ἀπομυζήσεως τοῦ ἑτοίμου χρήματος, τοῦ ὁποίου μεγαλύτερο μέρος προήρχετο ὅπως εἴπαμε ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν Μαύρη Θάλασσα. Αὐτὴ ἡ ἀπομύζηση ἔχει στὴν ἱστορία τὸ ὄνομα «Ἀνατολικὸ Ζήτημα». Κατὰ τὴν ἱστορία τοῦ «ζητήματος» αὐτοῦ εἶναι πρώτη φορὰ πού ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀποκτᾶ ἑνιαία πολιτικὴ συνείδηση καὶ ὑπερβαίνει τὸ χάσμα τῶν θρησκευτικῶν της διαφορῶν πού ἐκφράζεται μεταξὺ Γαλλίας καὶ Ἀγγλίας κυρίως. Τὸ ὑπερβαίνει πολιτικά. Τὸ «ἰσοζύγιο» τῶν δυνάμεων εἶναι μεταξὺ τῶν ἐχόντων «θύρα» πρὸς τὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο (Ρωσίας, Αὐστροουγγαρίας) καὶ τῶν μὴ ἐχόντων (Ἀγγλίας, Γαλλίας). Τὰ πράγματα ἀρχίζουν βιαίως διὰ τῆς ἐκστρατείας τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο καὶ ἐπισημοποιοῦνται διὰ τοῦ Συνεδρίου τῆς Βιέννης. Δὲν θὰ ἐπεκταθοῦμε περισσότερο ἐπ' αὐτῶν, διότι θὰ ἀσχοληθοῦμε ἀμέσως μὲ τὴν πρακτική τους. Θέλομε ἁπλῶς ἀκόμη μιὰ φορὰ νὰ τονίσωμε ὅτι ἡ θεωρία περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» (ὄχι τυχαία βέβαια ὠνομασμένο ἔτσι, διότι τὰ πράγματα μέχρι τότε δὲν εἶχαν ὑπερβῆ τὸ ἐπίπεδο τῆς ἐλπίδας...), συσκοτίζει ἀνεπιτρέπτως τὰ πράγματα, ἰδιαίτερα σήμερα πού μᾶς χρειάζεται μιὰ μείζων εὐκρίνεια ἐπ' αὐτῶν. Ἂν ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο σκοπὸ εἶχε νὰ ἀποκόψη τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», προηγουμένως θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη δειχθῆ, ὅτι εἶχαν οἱ Ἀγγλοι καὶ οἱ Ὀλλανδοὶ τέτοιον δρόμο μέςῳ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Εἶχαν ὅμως; Οὔτε καὶ ἀπολύτως τίποτε θὰ συνέβαινε, ἂν οἱ Ἀγγλοι εὕρισκαν ἁπλῶς κάποιο «μονοπάτι» μέσῳ τῆς Μέσης Ἀνατολῆς πρὸς τὴν Ἰνδία. Τὰ πράγματα θὰ ἔμεναν στὸ ἴδιο νόημα πού ἔμειναν καὶ κατὰ τοὺς πρὶν πέντε αἰῶνες... Ἄλλο συνεπῶς ἦταν τὸ πρόβλημα, πού ἐνδιέφερε ἐξ ἴσου καὶ τὸν Ναπολέοντα. Ἡ περὶ «μεγάλου ἀσθενοῦς» θεωρία δὲν ἐξηγεῖ τὸ ἕξης: ἦταν οἱ Ἀγγλοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ρωσικὸ ἐπεκτατισμό, ἤ οἱ Ρῶσοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ἀγγλογαλλικό; Δὲν ἔχομε ἀπάντηση, δηλαδὴ δὲν ὑπάρχει ἐπιστημονικὴ ἀπάντηση, διότι ἔγινε ὁ κριμαϊκὸς πόλεμος. (Πρβλ. V. Gitermann, μν. ε. III, σέλ. 61).
Βλέπομε λοιπὸν ὅτι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (καὶ κατ' ἐπέκταση τῆς Μέσης Ἀνατολῆς) δὲν εἶναι ἁπλῶς «στρατηγικῆς σημασίας», ὅπως ἐκτιμοῦν οἱ τρέχοντες εἰδικοί. Εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, καὶ ἦταν ἀνέκαθεν τέτοιος. Τὸ πρόβλημα ἄρα σήμερα εἶναι, ἂν καὶ πώς μπορῆ νὰ ὀργανωθῆ αὐτὸς ὁ χῶρος, προκειμένου νὰ ἐκτέλεση τὸν ἴδιον αὐτὸ ρόλο του γιὰ τὸ μέλλον. Ἀλλὰ προϋπόθεση γιὰ ἕνα τέτοιο ἐρώτημα εἶναι προφανῶς ἡ ἓν γένει συνείδηση τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ὡς πρὸς τὸν μεσογειακὸν χῶρο. Ἡ ἔννοια τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας εἶναι διάφορη ἀπὸ τὴν τῆς «ζωτικῆς». «Στρατηγικὴ» σημαίνει ὅτι εἶναι ἴσως κάτι τώρα ἀπαραίτητο, αὔριο ὅμως μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι. «Ζωτικὴ» ἀντίθετα σημαίνει κάτι πού δὲν μπορεῖ νὰ πάψη νὰ εἶναι.
Καθ' ὅλη τὴν τρέχουσα χιλιετία, ἡ σχέση ἀπολαβῆς τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ἀπὸ τὴν Μεσόγειο δὲν σταματάει καθόλου. Εἶναι ὅθεν ἐνδιαφέρον νὰ ξέρωμε ἂν αὐτὴ ἡ σχέση μπορεῖ νὰ συνεχισθῆ καὶ στὸ μέλλον ἤ μήπως, μέσα στὶς ἐκτιμήσεις τῶν στατιστικολόγων καὶ τῶν ἄλλων εἰδικῶν, εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναμένωμε ὅτι θὰ μεταβληθῆ σὲ ἄνευ σημασίας χῶρο, ὅπως π.χ. καὶ ἡ κεντρικὴ Ἀφρικὴ γιὰ τὸ διεθνὲς ἐμπόριο πού εἴδαμε... Πρὸς τοῦτο βέβαια θὰ μᾶς ἔχρειαζετο μιὰ καθαρώτερη συνείδηση τῶν πραγμάτων, ἡ ὁποία ὅμως δυστυχῶς ἀκόμη δὲν ἔχει ἀρχίσει νὰ ἐμφανίζεται στὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης. Ἡ μέση κοινὴ συνείδηση συνεχίζει νὰ ὑφίσταται μέσα στὸ κλῖμα τῆς ἰδεολογικῆς σκοτοδίνης, πού ἐδημιούργησαν οἱ προηγούμενοι αἰῶνες ὡς πρὸς τὴν σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου. Αὐτὰ τὰ πράγματα βέβαια δὲν εἶναι εὔκολο ν' ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη, ἄλλα δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη οὔτε κὰν οἱ ἐνδείξεις γιὰ κάτι τέτοιο. Πῶς μποροῦν νὰ ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη οἱ ἀντιλήψεις, ὅταν ἡ λεγόμενη Βυζαντινολογία» (Byzantinistik) λόγου χάριν, ἱδρύεται ὡς ἐπιστήμη, ἤ μᾶλλον ὡς ἔρευνα, γιὰ νὰ δείξη τὴν διαφορὰ Βυζαντίου καὶ ἀρχαίας 'Ἑλλάδος; Ὅτι συνεπῶς στοὺς χώρους τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (ὅλου τοῦ χώρου τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἰσλὰμ συμπεριλαμβανομένου) μπορεῖ νὰ ἐπεβίωσαν ὡς ὕπατες κοινωνικὲς πραγματοποιήσεις τὰ κυριώτερα νοήματα τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, αὐτὸ εἶναι ἑπόμενο νὰ ἀποτελῆ ἕναν ὕποπτο ἰσχυρισμὸ στὴν μέση κοινὴ συνείδηση τοῦ σημερινοῦ Εὐρωπαίου. Ἐξ οὗ ἀκριβῶς καὶ μόνο τὸ νόημα τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας τοῦ μεσογειακοῦ χώρου ἤ τὸ ἀκαταμέτρητο σύνολο τῶν παρανοήσεων σχετικὰ μὲ τὶς ἱστορικὲς καὶ κοινωνικὲς καταστάσεις τῆς μεσογειακῆς Ἀνατολῆς, πού συναντᾶ κανεὶς ὁλοένα σήμερα σὲ διάφορα κείμενα. Νὰ φέρναμε συγκεκριμένα παραδείγματα, θὰ ἔσημαινε ὅτι ἐπι-διώκομε τὴν παρουσίαση ἐδῶ κάποιας φιλολογικῆς συλλογῆς... Δυστυχῶς ἡ δυτικὴ Εὐρώπη παραμένει δέσμια τῶν ἰδεολογικῶν της προλήψεων, πράγμα πού ἐλάχιστα συντελεῖ γιὰ μιὰ νέα πολιτικὴ ὀργάνωση τοῦ κόσμου. Βασικὰ ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἔχει πρὸ πολλοῦ περιθωριοποιηθῆ ἰδεολογικὰ μέσα στὶς ἀνακατατάξεις τοῦ συγχρόνου κόσμου καὶ ἰδιαίτερα ὡς πρὸς τὴν σχέση της μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἡ πιὸ τρέχουσα ἀπόδειξη εἶναι τὸ ἀναφερθὲν φὶλμ τοῦ κ. Greenaway. Ἕνα φὶλμ πού θὰ ἔπρεπε νὰ πάρη ὅλα σχεδὸν τὰ Oscar καὶ νὰ συζητῆται ἐπὶ μῆνες καὶ μῆνες γιὰ τὴν ἀπόκτηση μίας ἄλλης συνείδησης μὲ τὸ μεσογειακὸ παρελθὸν τῆς Εὐρώπης, πέρασε σχεδὸν ἀπαρατήρητο, οἱ εἰσπράξεις του ἀπετέλεσαν μίαν πλήρη ἀποτυχία καὶ οἱ κριτικοὶ στὰ πιὸ ἔγκριτα ἔντυπα, μὴ διαθέτοντας ἄλλην αἴσθηση τῶν πραγμάτων, ἀρκέσθηκαν νὰ ἐξυμνήσουν τὴν τεχνολογικὴ τελειότητα τῶν μηχανῶν πού γύρισε ὁ κ. Greenaway τὴν ταινία του!... Δὲν ὑπάρχει ἡ συνείδηση καὶ γι' αὐτὸ πλεονάζουν οἱ θεωρίες... Ἀλλὰ σ' αὐτὴν τὴν κατάσταση - πρέπει νὰ ὁμολογήσωμε δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν μεσογειακὴ πολιτικὴ του κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες καὶ τὸ τεῖχος πού ἐπέβαλε στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων ἰδεολογικά. Ἀκόμη καὶ σήμερα υἱοθετεῖ ἡ σχετικὴ φιλολογία τὴν ἀντίληψη περί... «σπαθιοῦ» γιὰ τὸ Ἰσλάμ, πού «δὲν ὑποχρεώνει τὸν καθέκαστον πιστό, ἄλλα ὄχι καὶ τὸ Ἰσλὰμ σὰν σύνολο, ἒφ' ὅσον θὰ μποροῦσε νὰ τὸ κάνη...» (βλ. μν. ἒ ἀρθρ. «Ἰσλάμ»). Μὰ αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι καὶ ἡ ἰδεολογία τοῦ «λιμπεραλισμοῦ» πού γιὰ νὰ «ἀντιμετωπισθῆ» προτείνει τὸν ἐγκαινιασμὸ τῶν ἄνευ τέλους τοπικῶν πολέμων... Αἴρονται ὅμως μ' αὐτὲς τὶς «εὔκολες» στρατηγικὲς τὰ εὐρωπαϊκὰ σχίσματα καὶ προωθεῖται κάποιος Οἰκουμενισμός; Τὴν ἐσωτερικὴ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμ - πού εὐτυχῶς τὸ συμβολικὸ ὑπόλειμμα της ἔχομε ἀκόμη στὴν Κων/πολη καὶ τὰ πολὺ γόνιμα ἱστορικὰ ἀποτελέσματα της ἐπί του χάρτη - ὁ Καθολικισμός, ἤ μᾶλλον ὁ δυτικὸς Χριστιανισμὸς γενικώτερα, δὲν θέλησε νὰ καταλάβη. Ἐνδεικτικὴ εἶναι ἡ πενιχρότατη φιλολογία. Ἀκόμη δηλαδὴ τὰ πράγματα βρίσκονται στὸ ἐπίπεδο «ἑνωτικῶν» καὶ «ἀνθενωτικῶν». Ἐκεῖ ἔχουν σταματήσει οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις...
( συνεχίζεται)
...Εἴπαμε ἤδη προηγουμένως ὅτι ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ζῆ ἀνέκαθεν εἰς βάρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, πράγμα πού μὲ μιὰ πρόχειρη ματιὰ στὴν ἱστορία προκύπτει εὐχερῶς. Εἶναι τώρα ἡ ὥρα νὰ τὸ ἀποδείξωμε κάπως πιὸ ἐμπεριστατωμένα, προκειμένου νὰ δείξωμε ὅτι αὐτὸς ὁ χῶρος ἔχει πολλὰ ἀκόμη νὰ προσφέρη. Ἀλλὰ ὄχι ὅπως εἶναι. Πρὸς τοῦτο δὲν εἶναι ἀνάγκη προφανῶς νὰ συμφωνήσωμε μὲ ὅλες τὶς ἐπικρατοῦσες ἀπόψεις στὴν ἱστοριογραφικὴ ἐπιστήμη, οἱ ὁποῖες συνήθως ἐξηγοῦν λιγώτερα ἀπὸ ὅσα διατείνονται (οὔτε ἄλλωστε ἔχουν καμμιὰν ἀποδεικτικὴ ἰσχύ, διότι τότε οὔτε ἡ Εὐρώπη θὰ ἦταν ἡ μικρὴ δύναμη πού εἶναι σήμερα, οὔτε ἡ Ἀγγλία λ.χ. τὸ περιφερειακὸν κράτος πού εἶναι...).
Οἱ σταυροφορίες ἀγαθὰ ἀποτελέσματα γιὰ τὸν δυτικὸν Χριστιανισμὸ δὲν εἶχαν. Κατέστησαν ἁπλῶς τὴν ἐν συνεχείᾳ ἐπελθοῦσα Μεταρρύθμιση πιὸ ἀναγκαία. Εἶχαν ὅμως γιὰ τὴν Εὐρώπη μιὰ ἀνυπολογίστου σημασίας εὐεργετικὴ συνέπεια: τὸν ἁπλοϊκὸ ζῆλο τῶν σταυροφόρων μπόρεσε νὰ τὸν χρησιμοποίηση ἡ Βενετικὴ Δημοκρατία γιὰ τὴν θεμελίωση τῆς θέσεώς της στὴν Ἀνατολή. Καὶ ἡ ὁποία, ὡς πολιτιστικὸς ὀργανισμὸς πού ἦταν, μπόρεσε ἐν συνεχείᾳ νὰ χρησιμοποίηση ὡς φορέα της τὸν «λατινελληνισμὸ» τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς και νὰ δημιουργήση ὁλόκληρον τὸν σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό, ὅπως μᾶς ἔδειξε καὶ ὁ κ. Greenaway. Ὄχι βέβαια ἀκριβῶς ὑπὸ τύπον μεταφερομένου ἐμπορεύματος, ὅπως μᾶς δείχνει τὸ πολὺ προωθημένο στὸ εἶδος του αὐτὸ φίλμ, ἀλλά δημιουργώντας τὰ δικά της πολιτιστικὰ ρεύματα διὰ τῶν ὁποίων θὰ ἐγίνονταν οἱ πολιτιστικὲς ἐπιμιξίες. Αὐτὰ ἀπαιτοῦν κάποιους αἰῶνες καὶ κάποιαν πρόνοια, δὲν μποροῦν νὰ γίνουν «σύντομα», σὲ διαστήματα δεκαετιῶν... Ἡ Βενετία δὲν ἐλειτουργοῦσε σὰν χριστιανικὴ δύναμη καὶ εἶχε τὴν δική της πολιτικὴ ἐναντί τοῦ Βατικανοῦ (ἦταν ἄλλωστε καὶ θρησκευτικὰ αὐτοκέφαλη). Δὲν ἐκλατίνιζε θρησκευτικά. Προσπαθοῦσε ἀντίθετα νὰ συντήρηση ἐκεῖνον τὸν ἰδιόρρυθμο χαρακτήρα τοῦ «λατινελληνισμοῦ» στὴν Μεσόγειο, ὁ ὁποῖος θὰ ἦταν ὁ ἀναγκαστικὸς φορέας τῶν σχέσεών της μὲ τὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία καὶ γενικά τούς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τὸ πολιτικὸ κέντρο τῆς Βενετίας δὲν ἦταν ἡ πόλη ἀλλὰ τὰ Ἑπτάνησα, διὰ τῶν ὁποίων συντηροῦσε ὅλες τὶς βάσεις της στὴν Μεσόγειο. Ὁ δεσμὸς «Ἀνατολῆς» καὶ «Δύσης» στὴν Μεσόγειο εἶναι ἀκριβῶς τὰ Ἑπτάνησα (πράγμα πού θὰ διατηρηθῆ καὶ ἀργότερα μὲ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία). Ἡ Βενετία δὲν μεταφέρει μόνο «βιβλία» πρὸς τὴν Εὐρώπη καί... ἁλάτι ἤ λάδι, ἀλλά δημιουργεῖ κυρίως καὶ τὴν κλασσικὴ εὐρωπαϊκὴ μουσική, σὺν τοῖς ἄλλοις. Ἂν ὅλοι οἱ μεγάλοι μουσουργοί τῆς Εὐρώπης (Μότσαρτ, Μπετόβεν, Χάϋντ, Χαΐντελ κλπ.) ἀναπτύσσωνται στὴν Βιέννη, εἶναι γιατί ἡ Αὐστρία (τῆς ὁποίας ἡ σύσταση εἶναι τόσο δυτικοευρωπαϊκή, ὅσο βαλκανικὴ καὶ κεντροευρωπαϊκὴ) γίνεται ὁ πολιτιστικὸς κληρονόμος τῆς Βενετίας λόγῳ παραλληλίας πολιτιστικῆς δομῆς. Ἡ «ἀντιμαχία» τοῦ Μότσαρτ μὲ τὸν Σαλιέρι καὶ τὸ «ἀκατανόητον γεγονὸς» κατὰ τὸν Braudel ὅτι ἡ Αὐστροουγγρικὴ Μοναρχία στήριξε τὴν πρὸς Νότον δραστηριότητά της σὲ «κάθε λογῆς πρόσωπα» ἀπὸ τὸν βαλκανικὸν χῶρο (τὰ ὁποῖα ὅμως παρεμπόδιζαν ἰσχυρῶς τὴν εἴσοδο ἄλλων δυνάμεων στὰ ἐμπορικὰ κυκλώματα τῆς Ἀνατολῆς!...), εἶναι ἱκανὲς ἐνδείξεις τῶν πραγμάτων τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Οἱ ἀπαρχὲς τῆς εὐρωπαϊκῆς κλασσικῆς μουσικῆς εἶναι ἡ βενετικὴ μουσικὴ τῶν ἑπτανησιακῶν καντάδων, πού ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν καὶ οὔτε φυσικὰ γιὰ κανέναν ἀπώλεια συνιστοῦν... Ἡ ἀποδιώκουσα τὴν μεσογειακὴν της σχέση νεώτερη δύτ. Εὐρώπη ἀλλοιῶς θέλει τὰ πράγματα: τὰ θέλει ἐξ οὐρανοῦ παραγόμενα στὸν βοημικὸ δρυμό, καὶ πρὸς τοῦτο βέβαια τῆς χρειάζεται κάποια... «Alpiner Rasse» (J. Graf, Vererbungslehre etc., 1939, σελ. 251, πρβλ. ἐπίσης F. Glum μν. ε, σελ. 53). Μὲ τὴν μουσικὴ τοῦ Μοντεβέρντι λ.χ. ὑπάρχουν μέχρι σήμερα διαρκῶς «δυσκολίες»...
Οἱ σταυροφορίες ἔδωσαν ἐπίσης καὶ ὅ,τι μπόρεσε νὰ πάρη ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ὀργάνωση τοῦ κράτους τοῦ Φρειδερίκου τοῦ Β' στὴν Σικελία, πού ἦταν ἐπίσης ἕνα κράτος «λατινελληνικό»...
Ἔμμεσες εὐεργεσίες ὅμως - καὶ ἴσως πολὺ μεγαλύτερης ἱστορικῆς σημασίας - εἶχαν οἱ σταυροφορίες καὶ γιὰ τοὺς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τυπικὰ βέβαια κατέστρεψαν τὴν Κων/πολη καὶ κατέλυσαν πρὸς στιγμὴν τὸ βυζαντινὸ κράτος, τὸ πρόβλημα ὅμως εἶναι κατὰ πόσον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ ἰδεολογικὰ καὶ στρατιωτικὰ τὸ Βυζάντιο ἔναντι τοῦ Ἰσλάμ. Οἱ σταυροφορίες προσέδωσαν τὴν δυνατότητα ἑνὸς κοινοῦ σημείου ἀνοχῆς μεταξὺ Ἀράβων καὶ Βυζαντινῶν ἔναντι τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ πού ἀντιμετώπιζαν, πράγμα πού σημαίνει τὸν μείζονα ἐκεῖνον βαθμὸ ἀνεξιθρησκείας πού ἐπέτρεψε ἀργότερα τὴν σύγκλιση τῶν δύο θρησκειῶν στὸ ἱστορικὸ μόρφωμα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Οἱ σταυροφορίες ἔτσι κατήργησαν ὁποιοδήποτε ἰδεολογικὸ περιεχόμενο τοῦ «ἱεροῦ πολέμου» τοῦ παρελθόντος (καὶ ἐπειδὴ τὰ πράγματα διεσαφήθησαν ἤδη πρὸ χιλίων ἐτῶν καὶ ἐπιβεβαιώθηκαν διὰ μίας πρακτικῆς πεντακοσίων, ἀσφαλῶς δὲν εἶναι ἐπιστήμη τὸ νὰ γράφωνται σήμερα «διατριβὲς» γιὰ τὸν «ἱερὸ πόλεμο»...). Τὸ κυριώτερο ὅμως πού συνεπήγαγε ἡ συνανοχὴ Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμ ἦταν ἡ προαγωγὴ τῶν θρησκευτικῶν σχέσεων μὲ τὸ σλαβικὸ ἠμισφαίριο καὶ ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἡσυχασμοῦ, πού ἔδινε ἰδεολογικὴ αὐτοτέλεια στὴν Ὀρθοδοξία, ἀποφεύγοντας ἔτσι τὸν θρησκευτικὸ συγκρητισμὸ (οἱ «ἐνέργειες» τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ παραπέμπουν στὴν νεοπλατωνικὴ φιλοσοφία περὶ ἐννάδων κατὰ τὴν ἔννοια μεταξὺ «συνθέτου» καὶ «ἁπλοῦ» πού εἴπαμε στὴν ἀρχή).
Ἡ τάξη αὐτὴ πραγμάτων ὑπῆρξε πολὺ εὐτυχὴς γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη κατὰ τοὺς νεώτερους αἰῶνες. Ἐὰν ὄντως εἶχε γίνει κάποια ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν τότε, εἶναι πολὺ ἀμφίβολο ἂν θὰ εἴχαμε τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη πού ἔχομε σήμερα... Ἡ συνεργασία μὲ τὸ Ἰσλὰμ διέσωσε τὴν δομὴ τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὴ λειτουργοῦσε ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς κορασίδος Εὐρώπης, δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ τῶν Φοινίκων. Ὅτι σ' αὐτὴν τὴν περιοχὴ ἐδημιουργήθηκαν οἱ μεγαλύτεροι πολιτισμοὶ κατὰ τὸ παρελθόν, δὲν εἶναι ἐκπληκτικό: ἡ περιοχὴ εἶναι ὁ φυσικὸς κόμβος συγκεντρώσεως τοῦ διεθνοῦς ἐμπορίου, ἑνώνων τρεῖς ἠπείρους. Ἔτσι λοιπὸν διατηρήθηκε λειτουργῶν καὶ μὲ τὴν 'Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, πράγμα πού σημαίνει ὅτι ἡ Εὐρώπη κατὰ τὸν 19ον αἰώνα εὑρῆκε ἐδῶ συγκεντρωμένο τὸ χρῆμα πού ἀπαιτοῦσε ἡ λεγομένη «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Ἡ ξαφνικὴ ἀνεύρεση μαζεμένου χρήματος ἔφερε βέβαια τὴν γνωστὴ ἐπιτάχυνση στὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἀλλά τὸ «ξαφνικόν» τοῦ πράγματος ἐδημιούργησε καὶ τὸν πρῶτον παγκόσμιο πόλεμο (τοῦ ὁποίου συνέπεια ὑπῆρξε καὶ ὁ δεύτερος).
Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε ἀπ' τὰ Βαλκάνια. Ἡ «δεύτερη» λοιπὸν βιομηχανικὴ ἐπανάσταση ἔγινε ἀκριβῶς μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐδῶ δὲν ὑπῆρξε ἰμπεριαλισμὸς τύπου Ἰνδίας ἡ Ἀφρικῆς- ὑπῆρξε ἁπλῶς ἡ ἀπορρόφηση τῶν κεφαλαίων καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα τὰ πράγματα ἔγιναν θέματα «πολιτικῶν ἰσορροπιῶν», διότι, ὅπως θὰ δείξωμε, ἕνα μέρος τῶν κεφαλαίων αὐτῶν ἦταν χρῆμα τῆς Ρωσίας. Λέγεται καὶ διατυμπανίζεται βεβαίως - κατὰ τοὺς προσεγμένους ἐκείνους τρόπους πού ὑποβάλλονται τὰ πράγματα ὡς συνθήματα... - ὅτι ἡ ἀνακάλυψη τοῦ ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς 'Ἐλπίδος καὶ τῆς Ἀμερικῆς ἔφεραν τὸ μαράζωμα τῆς Μεσογείου. Κανεὶς ὅμως δὲν μᾶς ἔχει ἐξηγήσει, γιατί ἡ ἀνακάλυψη ἄλλων ἠπείρων ἔπρεπε νὰ φέρη σώνει καὶ καλὰ τὴν παρακμὴ τῆς Μεσογείου. Τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν εἶχαν οἱ Ὀλλανδοὶ πιπέρι, ἐπὶ παραδείγματι, καὶ βρῆκαν τέτοιο στὴν Κεϋλάνη, δὲν σημαίνει ἀναγκαίως καὶ οἰκονομικὴ κάμψη τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, διότι αὐτὸς ἦταν καὶ λειτουργοῦσε πάντα σὰν ἕνα κύκλωμα κλειστό. Ἂν ὁ δρόμος τῆς Ἀφρικῆς μποροῦσε νὰ ἔχη μίαν δυσμενῆ συνέπεια, αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ συμβῆ μόνο γιὰ τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ἔτσι ἐχάνονταν οἱ δυτικοευρωπαϊκὲς ἀγορές. Ὡς ἕνα καὶ πάλι βαθμό, γιατί ἡ Βενετία μὲ τὶς κτήσεις ἐπί τῆς Ἀδριατικῆς μποροῦσε νὰ εἶναι αὐτοδύναμος παράγοντας στὸ κλειστὸ ἐμπόριο τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ἡ ἴδια σὰν αὐτοτελὲς ἐμπορικὸ τμῆμα τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς διατηροῦσε ἰδιαίτερες σχέσεις μὲ τὸν περσικὸ κόσμο καὶ τὴν Ρωσία. Μὲ τὴν δυτικὴ Μεσόγειο πάλι οἱ ἐμπορικὲς σχέσεις τῆς ἀνατολικῆς ἦσαν περιωρισμένες, λόγω τῆς ἀνέκαθεν διαστάσεως τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τὴν ὁποίαν ἐνίσχυσαν ὄχι μόνο μὲ κάθε τρόπο οἱ Τοῦρκοι, ἄλλα καὶ οἱ ἴδιες οἱ ἀνώμαλες σχέσεις τῆς Βενετίας μὲ τὸ Βατικανό. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε ὅτι οἱ σουλτάνοι ἀποκαλοῦσαν τὸν Δόγη «πατέρα» τους στὶς διπλωματικὲς των ἐπαφές, ἐνῶ ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ στὴν Ἀνατολὴ ὡδηγοῦσε πολλὲς φορὲς σὲ ὄχι, εὐχάριστες καταστάσεις γιὰ τὰ χριστιανικὰ σύνολα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως λ.χ. μὲ τὸν «πατριάρχη» τῶν μονοφυσιτῶν στὴν Συρία Κύριλλο Τάνα καὶ τὴν «ἐπαναφορὰ» τῶν Ἀρμενίων (βλ. π.χ. Iorga, μν. ἒ τόμ. 4ος, σέλ. 374). Καὶ φυσικὰ ὄχι καὶ ὡς πρὸς τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ὁ Καθολικισμὸς ἦταν «sui generis», μπορώντας νὰ ὑπάρχη πάρα πολὺ δημιουργικὰ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία, πράγμα πού ἐδημιούργησε τὴν ἐξαίσια κατάσταση συνύπαρξης στὰ Ἑπτάνησα καὶ πού ἀκόμα δὲν ἔχει μελετηθῆ (σὲ πολλὲς ἐκκλησίες ὑπῆρχε ὀρθόδοξη καὶ καθολικὴ Ἁγία Τράπεζα ταυτόχρονα, δηλαδὴ ἡ Βενετία, τῆς ὁποίας τὰ θρησκευτικὰ πράγματα διηύθυνε ἡ Σινιορία, ἦταν «οἰκουμενικὴ» πρὶν ἀνακαλυφθῆ ὁ ὅρος...).
Παρὰ λοιπὸν τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰῶνος ἡ εἰκόνα τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κάθε ἄλλο παρὰ τὴν ἰδέα παρακμῆς ὑπέβαλε στὸν ἐπισκέπτη (βλ. Iorga, ε,α., σέλ. 364 κ.ε.). Παντοῦ ὑπῆρχαν βιοτεχνίες, ἐργαστήρια, οἰκοδομικὸς ὀργασμός, δημόσια σχολεῖα (515 στὴν Κων/πολη), δημιουργία μεγάλης μεσοαστικῆς τάξης καὶ ὕπαρξη συμβολαιογράφων (καλεμτζήδων) λόγω τῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἐμπορίου - φαινόμενο ἀνάλογο μὲ αὐτὸ πού σημειώνει ὁ Braudel γιὰ τὴν δύτ. Εὐρώπη (βλ. μν. ἒ τόμ. Π, σέλ. 64, καὶ 346) -, στὴν ὕπαιθρο ἔβλεπε κανεὶς παραγωγικοὺς ἀγρότες καὶ ζουμερὲς κοπέλλες, πού κάθε ἄλλο παρὰ φόβο γιὰ τοὺς ἄνδρες εἶχαν. Πλήρως χειραφετημένες χωρὶς «φεμινισμοὺς» καὶ σὲ ὡρισμένα μέρη τῆς Ἠπείρου, μάλιστα, ὅπως στὸ Σούλι, ἀπολύτως ἐξισωμένες μὲ τοὺς ἄνδρες (χαρακτηριστικὲς ἐν προκειμὲνῳ εἶναι οἱ περιγραφὲς τοῦ Καζανόβα, κατὰ τὴν δραπέτευσή του στὴν Ἀλβανία καὶ τὴν φιλοξενία του ἐκεῖ). Μεταξὺ 16ου καὶ 17ου αἰώνα, σημειώνει ὁ Braudel (μν. ἒ τόμ. III, σελ. 524), ὁ πληθυσμὸς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διπλασιάζεται, ἡ ἀνάπτυξη τῆς παραγωγικῆς δραστηριότητας ἀνεβαίνει συνεχῶς καὶ ὁδηγεῖ σὲ πλήρη ἄνθηση τὸν 18ον αἰώνα. Ἡ ἄποψη συνεπῶς περὶ τοῦ «δρόμου τῶν Ἰνδιῶν» καὶ τῶν ὑπερατλαντικῶν ἀνακαλύψεων δὲν μοιάζει νὰ συμφωνῆ πρακτικὰ μὲ τὶς καταστάσεις.
Ἡ ἀνακάλυψη τῶν ἀποικιῶν ἔσημαινε γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρόσκτηση πρώτων ὑλῶν καὶ ἀποικιακῶν προϊόντων. Τοῦτο σημαίνει ἐκμετάλλευση ἄλλα ὄχι κατ' ἀνάγκην καὶ ἐμπόριο, δηλαδὴ εἰσροὴ χρήματος, διότι ἁπλούστατα οἱ Ἰνδιάνοι στὴν Ἀμερικὴ ἤ οἱ Ἰνκας δὲν εἶχαν λεφτά. Ὡρισμένες στατιστικὲς φαίνεται νὰ ἐπιβεβαιοῦν αὐτὸ τὸ πράγμα, ἤ μᾶλλον αὐτὴ τὴν λογικὴ τῶν πραγμάτων. Πρόκειται γιὰ στατιστικὲς μὲ σύγχρονα μέσα (κομπιοῦτερ κλπ.) τῶν ὁποίων ἡ ἀκρίβεια εἶναι δύσκολο νὰ ἀμφισβητηθῆ, ὅποια ὅμως κι' ἂν εἶναι τὰ νούμερα καὶ ὅποιες καὶ ἂν εἶναι οἱ πιθανὲς ἀποκλίσεις, τὸ νόημα παραμένει τὸ ἴδιο. Ἰδοὺ λοιπὸν πώς ἔχουν τὰ πράγματα, ὅπως τὰ ἀναφέρει ὁ Braudel στὸ παραπάνω ἔργο του (σελ. 597):
Τὸ 1700 τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα τῆς Ἀγγλίας κυμαίνεται μεταξὺ 150 καὶ 170 δολλαρίων (μὲ ὑπολογισμὸ τιμῆς τοῦ δολλαρίου τοῦ 1960). Τὸν ἴδιο αὐτὸν καιρὸ οἱ ἀγγλικὲς ἀποικίες στὴν Ἀμερική, δηλαδὴ οἱ κατοπινὲς Ἡνωμένες Πολιτεῖες ἔχουν (τὸ 1710) μεταξὺ 250-290 δολλάρια. Ἡ Γαλλία (1781-1790) ἀπὸ 170 ἕως 200. Ἡ Ἰνδία τὸ 1800 ἀπὸ 160-210 καὶ τὸ 1900 ἀπὸ 140-180. Ἡ Ἰαπωνία τὸ 1750, 160 δολλάρια. Ἡ Κίνα τὸ 1800, 228 δολ. (τὸ 1950 170).
Τὸ 1800 συνεπῶς, ἐπάγεται ὁ Braudel, τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα στὴν Εὐρώπη εἶναι 213 δολλάρια (στὴν Ἀμερικὴ 266) ἔναντι τῶν 200 περίπου πού εἶναι τοῦ τότε «τρίτου κόσμου». Καὶ ἀμέσως πιὸ κάτω συμπεραίνει: «Τὸ 1750 τὸ ἀκαθάριστο κοινωνικὸ προϊὸν τῶν σημερινῶν ἀνεπτυγμένων (δυτ. Εὐρώπης, Σοβ. Ἑνώσεως, Β. Ἀμερικῆς, Ἰαπωνίας) εἶναι 35 δισεκατομμύρια δολλάρια ἔναντι τῶν 120 τοῦ "ὑπολοίπου κόσμου". Τὸ 1860 115 ἔναντι 165. Ἡ ἀνατροπὴ συμβαίνει μόλις μεταξὺ 1880 καὶ 1900: τὸ 1880 ὑπάρχουν 176 ἔναντι 169, τὸ 1900 290 ἔναντι 188 καὶ τὸ 1976 3.000 ἔναντι 1.000».
Βλέπομε συνεπῶς κατὰ ἀδιαμφισβήτητον πλέον μαθηματικὸν τρόπον, ὅτι παρὰ τοὺς πέντε αἰῶνες «ἐξερευνήσεων» καὶ ἀποικιῶν, τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα στὴν δύτ. Εὐρώπη παραμένει τὸ μικρότερον τοῦ κόσμου, δηλαδὴ ὅτι οἱ ἀποικίες δίνουν μὲν πρῶτες ὕλες ἄλλα ὄχι λεφτά. Συμβαίνει δὲ αὐτό, διότι ἡ ἀγορὰ πού θὰ μποροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι νὰ πουλήσουν τὰ προϊόντα τους, δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος ( ἡ πιὸ ἐκτεταμένη ἀγορὰ μὲ χρῆμα, φθάνουσα ἀπὸ τὰ κινεζικὰ σύνορα μέχρι τὴν Βιέννη καὶ ἀπὸ τὴν Ἰνδία μέχρι τὴν Σκανδιναβία), παραμένει ἀκόμα ἕνας χῶρος σχετικὰ κλειστός. Ἡ ἱστοριογραφικὴ συνεπῶς ἄποψη περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» εἶναι ἀνάγκη, γιὰ λόγους ἐπιστημονικῆς ἀκριβείας τουλάχιστον, νὰ ἀναθεωρηθῆ. Καὶ συμβαίνει ἡ ἀνατροπή, μᾶς λέει ὁ Braudel, μεταξὺ 1880 καὶ 1900. οἱ χρονολογίες εἶναι τόσο ἀκριβεῖς, ὥστε δὲν ἐπιτρέπουν οὐδὲ τὴν παραμικρὴ ἀμφισβήτηση. Τί συμβαίνει ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν ἐποχὴ πού φέρνει τὴν ἀπότομη μεταβολή; Ἀκριβῶς τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀνακαλύπτεται ὁ θεσμὸς τῆς κατόπιν Διεθνοῦς Τραπέζης καὶ τοῦ Διεθνοῦς Νομισματικοῦ Ταμείου. Καὶ ἐδῶ δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος εἶναι ὁ «πρωτοδιδάχος» τοῦ κόσμου!... Ὄντως τὸ 1838 ἀναγκάζεται ἡ Τουρκία (Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη τότε ἄλλα τόσο σμικρυμένη, ὥστε νὰ μποροῦμε νὰ μιλήσωμε περὶ Τουρκίας) νὰ κλείση μίαν σύμβαση μὲ τοὺς Ἀγγλους περὶ τῆς γνωστῆς μας «ἀνοικτῆς θύρας». Τὸ 1881 χρεοκοπεῖ καὶ μπαίνει ὑπὸ «Διεθνῆ Οἰκονομικὸ Ἔλεγχο». Κατὰ παράξενο ὅμως τρόπο χρεοκοπεῖ ταυτόχρονα καὶ ὅλη ἡ περιοχὴ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου: Διεθνὴς Οἰκονομικὸς Ἔλεγχος στὴν Αἴγυπτο τὸ 1867, Σερβία τὸ 1894, Βουλγαρία τὸ 1899, Ἑλλάδα τὸ 1898 κλπ. 'Ἀκριβῶς δηλαδὴ μεταξὺ 1880 καὶ 1900 ὁλοκληρώνεται ἄμεσα διὰ τῶν Διεθνῶν Ἔλεγχων ἡ ἀπομύζηση ἑτοίμου χρήματος τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὁπότε οἱ στατιστικοὶ δεῖκτες ἀπότομα ἀλλάζουν. Καὶ φυσικά, κατὰ τὸ δεύτερο μισό του 19ου αἰώνα βρίσκεται ἔτσι τὸ μαζεμένο ἕτοιμο κεφάλαιο γιὰ τὴν «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Στὶς παραπάνω ὅμως στατιστικὲς παρατηρήσεις τοῦ Braudel ὑπάρχει μιὰ ἀσάφεια (καὶ τοῦτο βέβαια ἀπὸ τὴν ἄλλη προβληματική τοῦ συγγραφέα) τεραστίας κοσμοϊστορικῆς σημασίας. Τὴν ἀνατροπὴ τῶν στατιστικῶν δεικτῶν δὲν τὴν φέρνει ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἄλλα ἀντίθετα εἶναι ἡ ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν - διὰ τῶν διαδικασιῶν πού λέμε - πού φέρνει τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη. Διότι στὴν ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν δὲν συμβάλλουν ὅλοι οἱ ἀνεπτυγμένοι, ὅπως λέει ὁ Braudel. Οὔτε ἡ Ἀμερικὴ οὔτε ἡ Ἰαπωνία ἔχουν σχέση μὲ τὸ κεφάλαιο τῆς Μεσογείου. Ἡ δὲ Ρωσία χάνει ἀντὶ νὰ κερδίση. Ὅπως εἴπαμε, ἡ δυτικὴ Μεσόγειος παραμένει - γιὰ τὴν ἀνατολικὴ - χῶρος ἀποκλεισμένος λὸγῳ τῆς θρησκευτικῆς καὶ πολιτικῆς προϊστορίας. Δὲν διεξάγεται μ' αὐτὴ κανένα ἐμπόριο καὶ οὔτε ἔχει τίποτε ἡ δυτικὴ Εὐρώπη νὰ πούληση στοὺς χώρους τῆς 'Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, δηλαδὴ κάτι πού νὰ μὴν τὸ ἔχη ὁ χῶρος καὶ νὰ χρειάζεται νὰ τὸ εἴσαγη (αὐτὸ - ὅπως θὰ ἰδοῦμε -τὸ σημειώνει ὁ ἴδιος ὁ Braudel). Τὰ συγκοινωνιακὰ μέσα πού στηρίζουν αὐτὸ τὸ ἐμπόριο εἶναι τὰ ἀπολύτως ἀποτελεσματικὰ καὶ προσαρμοσμένα στὶς γεωφυσικὲς συνθῆκες τοῦ χώρου: τὰ καραβάνια καὶ μικρὰ ἱστιοφόρα πλοῖα, πού ἀνταποκρίνονται στὶς γεωλογικὲς ἰδιομορφίες τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, ἀλλά μποροῦν κατὰ περίπτωση νὰ φθάνουν καὶ μέχρι τὸ Μάντσεστερ ἤ τὴν 'Ἰνδοκίνα. Πρόκειται δηλαδὴ περὶ μίας... «Οἰκουμένης», πού μπορεῖ θεωρητικὰ νὰ ἀγνόηση τὴν ὅποια τεχνολογικὴ ἐξέλιξη καὶ νὰ ζῆ καλά! Τὸ ἀπὸ θαλάσσης συνεπῶς ἐμπόριο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διεξήγετο στὴν περιοχὴ τῆς Μαύρης Θαλάσσης, δήλ. μὲ τὴν Ρωσία. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Βυζαντίου ἤδη καὶ τῶν ἰταλικῶν Δημοκρατιῶν, ἡ Μαύρη Θάλασσα ἦταν ὁ κύριος σκοπὸς κάθε ἐμπορικῆς δραστηριότητος στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Ἡ Μαύρη Θάλασσα καὶ ἡ μικρασιατικὴ ἐνδοχώρα ἀποτελοῦν - ἀπὸ ὑπάρξεως ἱστορίας - χώρους οἰκονομικὰ συμπληρωματικούς. Καὶ τὴν αὐτὴν τάξη διετήρηααν τὰ πράγματα καὶ ὑπό τούς Ὀθωμανούς. Συνεπῶς ἕνα μεγάλο μέρος τῶν διὰ τοῦ Νότου «ἀποληφθέντων κεφαλαίων» μὲ τοὺς «Διεθνεῖς Ἔλεγχους» ἦταν τὸ ἀπαραίτητο κεφάλαιο γιὰ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς Ρωσίας καὶ προήρχετο ἀπὸ τὸ ἐμπόριο μ' αὐτή. Ἀκριβῶς τὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἔλειψε ἀπὸ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς τσαρικῆς Ρωσίας, ὁπότε αὐτὴ ἔπρεπε νὰ ἐπιτευχθῆ μὲ κοινωνικὸ κόστος, ἄρα μὲ τὶς γνωστές μας καταστάσεις ἐπὶ Τσάρων καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῆς κομμουνιστικῆς ἐπανάστασης τὸ 1917... Τὴν ἑπόμενη συνέχεια μέχρι σήμερα, ὅπου ἐπιχειρεῖται νὰ δοθῆ ἕνα μέρος τῶν στερηθέντων τότε χρημάτων πρὸς μιὰ πιὸ δίκαιη διαμόρφωση τοῦ κόσμου, τὴν ξέρομε.
Ἡ πολιτικὴ ἱστορία συνεπῶς τοῦ 19ου αἰῶνος - ὡς πρὸς τὰ μεσογειακὰ πράγματα - πρέπει νὰ θεωρηθῆ μᾶλλον ὡς μιὰ τεχνητὴ μυθολογία πρὸς κάλυψη τῆς βαθύτερης σημασίας τῶν πραγμάτων. Ἡ μέριμνα τῆς Εὐρώπης, λέγεται, ὑπῆρξε νὰ προστατευθῆ ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος ἀπὸ τὸν ρωσικὸ ἰμπεριαλισμό. Αὐτὸ ὅμως πού θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη ἀποδειχθῆ προηγουμένως εἶναι οἱ λόγοι πού θὰ ἔκαναν ἕναν τέτοιον ἀπὸ οἰκονομικῆς ἀπόψεως ἰμπεριαλισμὸ πιστευτόν. Ὅτι ἡ Ρωσία εἶχε πατροπαράδοτους δεσμοὺς μὲ τὸν χῶρο τῶν Βαλκανίων εἶναι ἄλλο θέμα ἀπὸ τὴν θεωρία περὶ ἰμπεριαλισμοῦ. Εἰδικοὺς λόγους νὰ κατεβῆ ἡ Ρωσία στὴν Μεσόγειο, πέραν τῶν πολιτιστικῆς φύσεως δεσμῶν, δὲν εἶχε, διότι τὴν πάσαν οἰκονομικὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ χώρου τὴν εἶχε διὰ τῆς Μαύρης Θαλάσσης. Ἡ «σωτηρία» συνεπῶς τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἦταν μιὰ ἀναγκαία ἐπιταγὴ γιὰ τὴν δυτικὴ μόνο Εὐρώπη, προκειμένου νὰ διατηρηθῆ ἡ «θύρα» ἀπομυζήσεως τοῦ ἑτοίμου χρήματος, τοῦ ὁποίου μεγαλύτερο μέρος προήρχετο ὅπως εἴπαμε ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν Μαύρη Θάλασσα. Αὐτὴ ἡ ἀπομύζηση ἔχει στὴν ἱστορία τὸ ὄνομα «Ἀνατολικὸ Ζήτημα». Κατὰ τὴν ἱστορία τοῦ «ζητήματος» αὐτοῦ εἶναι πρώτη φορὰ πού ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀποκτᾶ ἑνιαία πολιτικὴ συνείδηση καὶ ὑπερβαίνει τὸ χάσμα τῶν θρησκευτικῶν της διαφορῶν πού ἐκφράζεται μεταξὺ Γαλλίας καὶ Ἀγγλίας κυρίως. Τὸ ὑπερβαίνει πολιτικά. Τὸ «ἰσοζύγιο» τῶν δυνάμεων εἶναι μεταξὺ τῶν ἐχόντων «θύρα» πρὸς τὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο (Ρωσίας, Αὐστροουγγαρίας) καὶ τῶν μὴ ἐχόντων (Ἀγγλίας, Γαλλίας). Τὰ πράγματα ἀρχίζουν βιαίως διὰ τῆς ἐκστρατείας τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο καὶ ἐπισημοποιοῦνται διὰ τοῦ Συνεδρίου τῆς Βιέννης. Δὲν θὰ ἐπεκταθοῦμε περισσότερο ἐπ' αὐτῶν, διότι θὰ ἀσχοληθοῦμε ἀμέσως μὲ τὴν πρακτική τους. Θέλομε ἁπλῶς ἀκόμη μιὰ φορὰ νὰ τονίσωμε ὅτι ἡ θεωρία περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» (ὄχι τυχαία βέβαια ὠνομασμένο ἔτσι, διότι τὰ πράγματα μέχρι τότε δὲν εἶχαν ὑπερβῆ τὸ ἐπίπεδο τῆς ἐλπίδας...), συσκοτίζει ἀνεπιτρέπτως τὰ πράγματα, ἰδιαίτερα σήμερα πού μᾶς χρειάζεται μιὰ μείζων εὐκρίνεια ἐπ' αὐτῶν. Ἂν ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο σκοπὸ εἶχε νὰ ἀποκόψη τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», προηγουμένως θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη δειχθῆ, ὅτι εἶχαν οἱ Ἀγγλοι καὶ οἱ Ὀλλανδοὶ τέτοιον δρόμο μέςῳ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Εἶχαν ὅμως; Οὔτε καὶ ἀπολύτως τίποτε θὰ συνέβαινε, ἂν οἱ Ἀγγλοι εὕρισκαν ἁπλῶς κάποιο «μονοπάτι» μέσῳ τῆς Μέσης Ἀνατολῆς πρὸς τὴν Ἰνδία. Τὰ πράγματα θὰ ἔμεναν στὸ ἴδιο νόημα πού ἔμειναν καὶ κατὰ τοὺς πρὶν πέντε αἰῶνες... Ἄλλο συνεπῶς ἦταν τὸ πρόβλημα, πού ἐνδιέφερε ἐξ ἴσου καὶ τὸν Ναπολέοντα. Ἡ περὶ «μεγάλου ἀσθενοῦς» θεωρία δὲν ἐξηγεῖ τὸ ἕξης: ἦταν οἱ Ἀγγλοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ρωσικὸ ἐπεκτατισμό, ἤ οἱ Ρῶσοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ἀγγλογαλλικό; Δὲν ἔχομε ἀπάντηση, δηλαδὴ δὲν ὑπάρχει ἐπιστημονικὴ ἀπάντηση, διότι ἔγινε ὁ κριμαϊκὸς πόλεμος. (Πρβλ. V. Gitermann, μν. ε. III, σέλ. 61).
Βλέπομε λοιπὸν ὅτι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (καὶ κατ' ἐπέκταση τῆς Μέσης Ἀνατολῆς) δὲν εἶναι ἁπλῶς «στρατηγικῆς σημασίας», ὅπως ἐκτιμοῦν οἱ τρέχοντες εἰδικοί. Εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, καὶ ἦταν ἀνέκαθεν τέτοιος. Τὸ πρόβλημα ἄρα σήμερα εἶναι, ἂν καὶ πώς μπορῆ νὰ ὀργανωθῆ αὐτὸς ὁ χῶρος, προκειμένου νὰ ἐκτέλεση τὸν ἴδιον αὐτὸ ρόλο του γιὰ τὸ μέλλον. Ἀλλὰ προϋπόθεση γιὰ ἕνα τέτοιο ἐρώτημα εἶναι προφανῶς ἡ ἓν γένει συνείδηση τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ὡς πρὸς τὸν μεσογειακὸν χῶρο. Ἡ ἔννοια τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας εἶναι διάφορη ἀπὸ τὴν τῆς «ζωτικῆς». «Στρατηγικὴ» σημαίνει ὅτι εἶναι ἴσως κάτι τώρα ἀπαραίτητο, αὔριο ὅμως μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι. «Ζωτικὴ» ἀντίθετα σημαίνει κάτι πού δὲν μπορεῖ νὰ πάψη νὰ εἶναι.
Καθ' ὅλη τὴν τρέχουσα χιλιετία, ἡ σχέση ἀπολαβῆς τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ἀπὸ τὴν Μεσόγειο δὲν σταματάει καθόλου. Εἶναι ὅθεν ἐνδιαφέρον νὰ ξέρωμε ἂν αὐτὴ ἡ σχέση μπορεῖ νὰ συνεχισθῆ καὶ στὸ μέλλον ἤ μήπως, μέσα στὶς ἐκτιμήσεις τῶν στατιστικολόγων καὶ τῶν ἄλλων εἰδικῶν, εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναμένωμε ὅτι θὰ μεταβληθῆ σὲ ἄνευ σημασίας χῶρο, ὅπως π.χ. καὶ ἡ κεντρικὴ Ἀφρικὴ γιὰ τὸ διεθνὲς ἐμπόριο πού εἴδαμε... Πρὸς τοῦτο βέβαια θὰ μᾶς ἔχρειαζετο μιὰ καθαρώτερη συνείδηση τῶν πραγμάτων, ἡ ὁποία ὅμως δυστυχῶς ἀκόμη δὲν ἔχει ἀρχίσει νὰ ἐμφανίζεται στὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης. Ἡ μέση κοινὴ συνείδηση συνεχίζει νὰ ὑφίσταται μέσα στὸ κλῖμα τῆς ἰδεολογικῆς σκοτοδίνης, πού ἐδημιούργησαν οἱ προηγούμενοι αἰῶνες ὡς πρὸς τὴν σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου. Αὐτὰ τὰ πράγματα βέβαια δὲν εἶναι εὔκολο ν' ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη, ἄλλα δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη οὔτε κὰν οἱ ἐνδείξεις γιὰ κάτι τέτοιο. Πῶς μποροῦν νὰ ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη οἱ ἀντιλήψεις, ὅταν ἡ λεγόμενη Βυζαντινολογία» (Byzantinistik) λόγου χάριν, ἱδρύεται ὡς ἐπιστήμη, ἤ μᾶλλον ὡς ἔρευνα, γιὰ νὰ δείξη τὴν διαφορὰ Βυζαντίου καὶ ἀρχαίας 'Ἑλλάδος; Ὅτι συνεπῶς στοὺς χώρους τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (ὅλου τοῦ χώρου τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἰσλὰμ συμπεριλαμβανομένου) μπορεῖ νὰ ἐπεβίωσαν ὡς ὕπατες κοινωνικὲς πραγματοποιήσεις τὰ κυριώτερα νοήματα τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, αὐτὸ εἶναι ἑπόμενο νὰ ἀποτελῆ ἕναν ὕποπτο ἰσχυρισμὸ στὴν μέση κοινὴ συνείδηση τοῦ σημερινοῦ Εὐρωπαίου. Ἐξ οὗ ἀκριβῶς καὶ μόνο τὸ νόημα τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας τοῦ μεσογειακοῦ χώρου ἤ τὸ ἀκαταμέτρητο σύνολο τῶν παρανοήσεων σχετικὰ μὲ τὶς ἱστορικὲς καὶ κοινωνικὲς καταστάσεις τῆς μεσογειακῆς Ἀνατολῆς, πού συναντᾶ κανεὶς ὁλοένα σήμερα σὲ διάφορα κείμενα. Νὰ φέρναμε συγκεκριμένα παραδείγματα, θὰ ἔσημαινε ὅτι ἐπι-διώκομε τὴν παρουσίαση ἐδῶ κάποιας φιλολογικῆς συλλογῆς... Δυστυχῶς ἡ δυτικὴ Εὐρώπη παραμένει δέσμια τῶν ἰδεολογικῶν της προλήψεων, πράγμα πού ἐλάχιστα συντελεῖ γιὰ μιὰ νέα πολιτικὴ ὀργάνωση τοῦ κόσμου. Βασικὰ ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἔχει πρὸ πολλοῦ περιθωριοποιηθῆ ἰδεολογικὰ μέσα στὶς ἀνακατατάξεις τοῦ συγχρόνου κόσμου καὶ ἰδιαίτερα ὡς πρὸς τὴν σχέση της μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἡ πιὸ τρέχουσα ἀπόδειξη εἶναι τὸ ἀναφερθὲν φὶλμ τοῦ κ. Greenaway. Ἕνα φὶλμ πού θὰ ἔπρεπε νὰ πάρη ὅλα σχεδὸν τὰ Oscar καὶ νὰ συζητῆται ἐπὶ μῆνες καὶ μῆνες γιὰ τὴν ἀπόκτηση μίας ἄλλης συνείδησης μὲ τὸ μεσογειακὸ παρελθὸν τῆς Εὐρώπης, πέρασε σχεδὸν ἀπαρατήρητο, οἱ εἰσπράξεις του ἀπετέλεσαν μίαν πλήρη ἀποτυχία καὶ οἱ κριτικοὶ στὰ πιὸ ἔγκριτα ἔντυπα, μὴ διαθέτοντας ἄλλην αἴσθηση τῶν πραγμάτων, ἀρκέσθηκαν νὰ ἐξυμνήσουν τὴν τεχνολογικὴ τελειότητα τῶν μηχανῶν πού γύρισε ὁ κ. Greenaway τὴν ταινία του!... Δὲν ὑπάρχει ἡ συνείδηση καὶ γι' αὐτὸ πλεονάζουν οἱ θεωρίες... Ἀλλὰ σ' αὐτὴν τὴν κατάσταση - πρέπει νὰ ὁμολογήσωμε δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν μεσογειακὴ πολιτικὴ του κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες καὶ τὸ τεῖχος πού ἐπέβαλε στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων ἰδεολογικά. Ἀκόμη καὶ σήμερα υἱοθετεῖ ἡ σχετικὴ φιλολογία τὴν ἀντίληψη περί... «σπαθιοῦ» γιὰ τὸ Ἰσλάμ, πού «δὲν ὑποχρεώνει τὸν καθέκαστον πιστό, ἄλλα ὄχι καὶ τὸ Ἰσλὰμ σὰν σύνολο, ἒφ' ὅσον θὰ μποροῦσε νὰ τὸ κάνη...» (βλ. μν. ἒ ἀρθρ. «Ἰσλάμ»). Μὰ αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι καὶ ἡ ἰδεολογία τοῦ «λιμπεραλισμοῦ» πού γιὰ νὰ «ἀντιμετωπισθῆ» προτείνει τὸν ἐγκαινιασμὸ τῶν ἄνευ τέλους τοπικῶν πολέμων... Αἴρονται ὅμως μ' αὐτὲς τὶς «εὔκολες» στρατηγικὲς τὰ εὐρωπαϊκὰ σχίσματα καὶ προωθεῖται κάποιος Οἰκουμενισμός; Τὴν ἐσωτερικὴ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμ - πού εὐτυχῶς τὸ συμβολικὸ ὑπόλειμμα της ἔχομε ἀκόμη στὴν Κων/πολη καὶ τὰ πολὺ γόνιμα ἱστορικὰ ἀποτελέσματα της ἐπί του χάρτη - ὁ Καθολικισμός, ἤ μᾶλλον ὁ δυτικὸς Χριστιανισμὸς γενικώτερα, δὲν θέλησε νὰ καταλάβη. Ἐνδεικτικὴ εἶναι ἡ πενιχρότατη φιλολογία. Ἀκόμη δηλαδὴ τὰ πράγματα βρίσκονται στὸ ἐπίπεδο «ἑνωτικῶν» καὶ «ἀνθενωτικῶν». Ἐκεῖ ἔχουν σταματήσει οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις...
( συνεχίζεται)
Ἀξίζει νά προσεχθῆ ἰδιαίτερα τό ὑπογραμμισμένο κομμάτι, εἰδικά γιά ὅσους δέν ἔχουν ξεκαθαρίσει στό μυαλό τους τήν ἀρχή τῆς αἰτιότητας...σέ πολλά ἐπίπεδα...
ΑπάντησηΔιαγραφήΟ γερμανός ασθενής
ΑπάντησηΔιαγραφήhttp://www.sofokleous10.gr/portal2/toprotothema/toprotothema/2010-03-07-23-53-15-2010030720754/