Ἀρνόλδος Τόϋνμπη ( 1889-1975)

Ἄγγλος ἱστορικὸς καὶ φιλόσοφος της ἱστορίας. Θεωρεῖται μία ἀπὸ τὶς σημαντικότερες πνευματικὲς φυσιογνωμίες τοῦ αἰώνα μας.. Ἔχει χαρακτηριστεῖ ἄλλωστε «Θουκυδίδης τοῦ 20ου αἰῶνα.». Γεννήθηκε στὸ Λονδῖνο ἀπὸ πατέρα ἱστορικὸ καὶ μητέρα ποὺ ἀνῆκε στὴν πρώτη γενιὰ τῶν πανεπιστημιακῶν γυναικών. Μεγάλωσε σύμφωνα μὲ τὶς ἀρχὲς τῆς κλασσικῆς ἑλληνολατινικῆς παιδείας, γεγονὸς ποὺ συνετέλεσε στὸ νὰ ἔχει μεγάλο θαυμασμὸ πρὸς τὸν ἑλληνορωμαϊκὸ πολιτισμὸ καὶ τὰ ἐπιτεύγματά του. Χρησιμοποιοῦσε πολιτισμικὰ πρότυπα τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ κόσμου ὡς παραδείγματα διεθνῶν πολιτισμικῶν μοντέλων καὶ γι’ αὐτὸ τὸ λόγο συνάντησε τὴν κριτικὴ τῆς νεώτερης ἱστορικῆς ἔρευνας.
Εἶναι κυρίως γνωστὸς ἀπὸ τὸ 12άτομο ἔργο του «Σπουδὴ τῆς Ἱστορίας», στὸ ὁποῖο πρότεινε μία φιλοσοφία τῆς ἱστορίας, βασισμένη στὴν ἀνάλυση τῆς κυκλικῆς ἀνάπτυξης καὶ παρακμῆς τῶν πολιτισμῶν ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ὡς σήμερα.
Σπούδασε κλασσικὴ φιλολογία στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Ὀξφόρδης καὶ γιὰ σύντομο χρονικὸ διάστημα στὴ Βρετανικὴ Ἀρχαιολογικὴ Σχολὴ τῆς Ἀθήνας. Τὸ 1912 ἔγινε καθηγητὴς Ἀρχαίας Ἱστορίας στὸ Κολέγιο Μπέιλιολ καὶ τὸ 1915 ἄρχισε νὰ ἐργάζεται γιὰ λογαριασμὸ τῆς Ὑπηρεσίας Πληροφοριῶν τοῦ Βρετανικοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν.


Ἀφοῦ ἔλαβε μέρος ὡς ἀντιπρόσωπος στὴ Διάσκεψη Εἰρήνης τοῦ Παρισιοῦ (1919), διορίστηκε καθηγητὴς Βυζαντινῶν καὶ Νεοελληνικῶν Σπουδῶν στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Λονδίνου. Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Ἑλληνοτουρκικοῦ Μικρασιατικοῦ Πολέμου, ὑπῆρξε ἀνταποκριτὴς μίας ἐφημερίδας. Τὸ 1923 τοῦ προτάθηκε ἀπὸ τὸν Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ ἡ θέση τοῦ καθηγητῆ ἱστορίας στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Κωνσταντινούπολης, ἀλλὰ ἐκεῖνος τὴν ἀποποιήθηκε.

Τὸ 1925 ἔγινε καθηγητὴς- ἐρευνητὴς τῆς Παγκόσμιας ἱστορίας στὴ Σχολὴ Οἰκονομικῶν Ἐπιστημῶν τοῦ Λονδίνου καὶ διευθυντὴς Σπουδῶν στὸ Βασιλικὸ Ἵδρυμα Διεθνῶν Ὑποθέσεων. Παράλληλα, τὴν περίοδο 1943- 46, εἶχε ἀναλάβει τὴ διεύθυνση τοῦ ἀρχειακοῦ καὶ ἐρευνητικοῦ τμήματος τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν τῆς Ἀγγλίας. Ὑπῆρξε μεγάλος ἑλληνολάτρης καὶ ἐπισκέφτηκε πολλὲς φορὲς τὴ χώρα μας.

Τὸ ἔργο καὶ οἱ ἰδέες του

Ὁ Τόϋνμπη ἐμπνεύστηκε τὴ Σπουδὴ τῆς Ἱστορίας, (ἐκδόθηκε στὸ διάστημα 1934- 61), τὸ 1922, ὅταν εἶδε τοὺς Βούλγαρους χωρικοὺς νὰ φοροῦν σκούφους παρόμοιους μὲ ἐκείνους πού, σύμφωνα μὲ τὴν περιγραφὴ τοῦ Ἡροδότου, φοροῦσαν οἱ στρατιῶτες τοῦ Ξέρξη. Τὸ περιστατικὸ αὐτὸ εἶναι ἀποκαλυπτικὸ γιὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἀντιμετώπιζε τὴν ἱστορικὴ συνέχεια, καθὼς καὶ γιὰ τὴν ἐξαιρετικὴ εὐρυμάθεια καὶ παρατηρητικότητά του, γνωρίσματα ποὺ χάρισαν στὸ ἔργο του ἕναν ἐντελῶς ἰδιαίτερο χαρακτήρα.

Ἐπιχείρησε νὰ ἀποφύγει τὰ σφάλματα τῶν προγενέστερων ἱστοριογράφων καὶ ἰδιαίτερα ὅσων εἶχαν ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὶς θεωρίες τῆς οἰκονομικῆς αἰτιοκρατίας καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ. Γι’ αὐτὸ καὶ ἀντικείμενο τῆς μελέτης του δὲν ἦταν μεμονωμένα ἔθνη, ἀλλὰ ἡ ἱστορία ὁρισμένων ἰδιόμορφων καὶ κλειστῶν πολιτισμῶν. Μελετῶντας 26 πολιτισμοὺς(21 ποὺ ἦταν ἤδη γνωστοὶ στοὺς ἱστορικοὺς καὶ ἄλλες 5 «ἀπολιθωμένες» κοινωνίες), διατύπωσε γενικὰ συμπεράσματα σχετικὰ μὲ τὴν καταγωγή, τὴν ἀνάπτυξη, τὴ φύση καὶ τὴν κατάρρευση τῶν πολιτισμῶν. Αὐτοὶ εἶναι: ὁ αἰγυπτιακός, τῶν Ἄνδεων, ὁ προκινεζικός, ὁ μινωϊκός, τῶν Σουμερίων, τῶν Μάγιας, τοῦ Γιουκατάν, ὁ μεξικανικός, τῶν Χετταίων, ὁ ἰσλαμικός, ὁ τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς, ὁ προϊνδικός, ὁ ἰνδικός, ὁ ἑλληνικός, ὁ κυρίως χριστιανικὸς ὀρθόδοξος καὶ ὁ χριστιανικὸς ὀρθόδοξος μὲ παραφυάδα τὸν ρωσικό, ὁ δυτικός. Ἔρχονται μετὰ οἱ ἀποτυχημένες ὁρολογίες ποὺ εἶναι : ὁ χριστιανικὸς πολιτισμὸς τῆς Ἄπω Δύσεως, ὁ χριστιανικὸς πολιτισμὸς τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς καὶ ὁ σκανδιναβικός.

Ἐξέφρασε τὴν ἄποψη ὅτι ὑπάρχουν ἐπαφὲς καὶ σχέσεις ἀνάμεσα σὲ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς ἰδιαίτερους αὐτοὺς πολιτισμούς, ἰδιαίτερα δὲ , διαπιστώνεται ἐπίδραση τῶν μεγάλων θρησκειῶν (π.χ. Βουδισμοῦ, Χριστιανισμοῦ, Ἰσλὰμ κτλ.) πολὺ πιὸ πέρα ἀπ΄ τὸ χῶρο τῆς ἀρχικῆς τους προέλευσης καὶ κοιτίδας.

Πυρήνα τῶν ἱστορικῶν θέσεών του ἀποτελοῦν οἱ ἑξῆς ἀρχές:

- οἱ πολιτισμοὶ γεννιοῦνται μέσα ἀπὸ δοκιμασίες στὶς ὁποῖες ὑποβάλλονται οἱ φορεῖς τους, προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴν πρόκληση τῶν συνθηκῶν, ὄχι τόσο τοῦ περιβάλλοντος καὶ τῆς φυλῆς ὅσο τῶν συνθηκῶν ποὺ δημιουργοῦνται ἀπὸ τὶς στρατιωτικὲς ἐπιθέσεις, τὴ δουλεία καὶ τὴν ἀνάγκη γιὰ κατάκτηση νέων ἐδαφῶν. Δὲν εἶναι τὸ εὐνοϊκό, ἀλλὰ τὸ ἀντίξοο περιβάλλον ποὺ ἐνεργοποιεῖ δημιουργικὲς δυνάμεις. Ἡ ἄνοδος τοῦ πολιτισμοῦ σημαδεύεται ἀπὸ τὴν ἐφευρετικὴ ἀντιμετώπιση νέων καὶ ἀνώτερων προκλήσεων. Ἡ κοινωνία λύνει ζωτικὰ ὀργανωτικὰ προβλήματα κι ἔτσι ἀπελευθερώνονται διανοητικὲς καὶ ψυχικὲς δυνάμεις γιὰ τὴ διάπλαση καὶ τὴν ἔκφραση τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας. Ἡ στροφὴ στὴν παραγωγὴ πνευματικῶν ἀγαθῶν καὶ ὄχι ἡ ὑλικὴ εὐρωστία εἶναι τὸ γνώρισμα ἑνὸς ἀνερχόμενου πολιτισμοῦ.

- Περιγράφοντας τὴν ἀνάπτυξη καὶ τὴ φύση τῶν πολιτισμῶν, ἀναγνωρίζει ὅτι οἱ μεγάλοι ἥρωες καθορίζουν τὴν πορεία τῆς ἱστορίας. Διατυπώνει μία θεωρία «ἀπομάκρυνσης καὶ ἐπανόδου», ἀναφέροντας τὸν Μωυσῆ, τὸν Ἰησοῦ, τὸν Μωάμεθ, τὸν Ἀπόστολο Παῦλο, τὸν Βούδα καὶ ἄλλες μεγάλες προσωπικότητες, ποὺ ἀρχικὰ ἀποσύρθηκαν ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ στὴ συνέχεια ἐπέστρεψαν γιὰ νὰ προσηλυτίσουν τὶς δημιουργικὲς μειονότητες τῶν ἐκλεκτῶν (ἐλίτ), οἱ ὁποῖες μὲ τὴ σειρὰ τους ἐπηρέασαν ὁλόκληρους πολιτισμούς.

- Ἡ κινητήρια δύναμη τῶν πολιτισμῶν εἶναι οἱ ἐκλεκτοί, μία «δημιουργικὴ μειοψηφία», φορέας μίας μυστικιστικῆς «ζωτικῆς ἔξαρσης». Ἀνταποκρίνεται μὲ ἐπιτυχία στὰ διάφορα ἱστορικὰ «καλέσματα» καὶ «ἀναγκάζει» τὴν «ἀδρανῆ πλειοψηφία», τὴν «παθητικὴ μᾶζα» νὰ τὴν ἀκολουθεῖ, μέσα ἀπὸ τὸ μηχανισμὸ τῆς μίμησης, γοητευμένη ἀπὸ τὸ παράδειγμα χαρισματικῶν ἡγετικῶν ὁμάδων. Ἡ ἰδιομορφία αὐτῶν τῶν «καλεσμάτων» καὶ «ἀνταποκρίσεων» προσδιορίζει τὸν εἰδικὸ χαρακτήρα κάθε πολιτισμοῦ, τὴν ἱεραρχία τῶν κοινωνικῶν ἀξιῶν καὶ τὴ φιλοσοφικὴ ἀντίληψη σχετικὰ μὲ τὸ νόημα τῆς ζωῆς.

Διευκρινίζει ὅτι πρέπει νὰ κάνουμε μία διάκριση ἀνάμεσα στοὺς δυνάμει καὶ τοὺς πραγματικοὺς ἐκλεκτούς. Ὑποθέτει ὅτι ὁ ἀριθμὸς τῶν προσωπικοτήτων ποὺ εἶναι προικισμένες μὲ ἐξαιρετικὴ δημιουργικὴ δύναμη, εἶναι ὁμοιόμορφα διαμοιρασμένες σὲ ὅλες τὶς ἐποχές, τὶς περιοχὲς τῆς γὴς καὶ τὶς κοινωνικὲς τάξεις. Οἱ πραγματικοὶ ὅμως ἐκλεκτοὶ εἶναι ἕνα μέρος τῶν ἐν δυνάμει, ποὺ βρίσκουν σὲ ἕνα ὁρισμένο κοινωνικό, πολιτικό, οἰκονομικὸ ἢ θρησκευτικὸ πλαίσιο, τὴν πραγματικὴ εὐκαιρία γιὰ νὰ ἐπιδράσουν πάνω στὴν ὑπόλοιπη κοινωνία.

-Ὑποστηρίζει ὅτι οἱ πολιτισμοὶ καταρρέουν ἐπειδὴ πέφτουν θύματα τῆς «νέμεσης τῆς δημιουργικότητας». Ἡ «δημιουργικὴ μειοψηφία τῶν ἐκλεκτῶν» μετατρέπεται σὲ «κυρίαρχη μειονότητα τῶν ἐκλεκτῶν», ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ θὰ χάσει τὴ δημιουργικότητά της, ποὺ τὸ παράδειγμά της δὲ θὰ ἀρκεῖ γιὰ νὰ κοινωνικοποιήσει τὸ πλῆθος, ὅποτε θὰ καταφύγει στὴ βία γιὰ νὰ διατηρήσει τὴν ἐξουσία.

Ἀκολουθοῦν ἐσωτερικὲς καὶ ἐξωτερικὲς ἀναταραχὲς ποὺ ὁρίζουν τὸ τέρμα τοῦ πολιτισμοῦ. Γίνεται φανερὸ ὅμως ὅτι ὁ θάνατος μίας πολιτισμικῆς κοινότητας δὲν εἶναι ἐκμηδένιση ἀλλὰ ἀπαρχὴ μίας παλιγγενεσίας. Ἡ ἱστορικὴ ἐμπειρία ἐπαληθεύει, κατὰ τὸν Τόυνμπη, τὴ χριστιανικὴ θεωρία τῆς Ἀνάστασης.

Ἀσχολήθηκε ἐπίσης πολὺ μὲ τὰ σύγχρονα κοινωνικὰ προβλήματα τῆς καπιταλιστικῆς Δύσης. Σύμφωνα μὲ αὐτὸν ἡ διέξοδος ἀπὸ τὴ σύγκρουση Δύσης – Τρίτου Κόσμου κι ἀπ’ τὶς βαθιὲς ἀντιθέσεις τοῦ συστήματος, βρίσκεται στὸ δρόμο τῆς πνευματικῆς ἀνανέωσης. Ἡ Δύση πρέπει νὰ ἀνακαλύψει ἐκ νέου μία παγκόσμια, ἑνιαία, συγκριτικὴ θρησκεία τοῦ μέλλοντος, ἂν θέλει νὰ ἐπιβιώσει.

Ἀνάμεσα στὰ ὑπόλοιπα ἔργα του ξεχωρίζουν: -Ὁ πολιτισμὸς σὲ δοκιμασία, -Ἀπὸ τὴν Ἀνατολὴ στὴ Δύση. Ὁ γύρος τοῦ κόσμου, -Ἑλληνισμός. Ἡ ἱστορία ἑνὸς πολιτισμοῦ, - Ὁ Κωνσταντῖνος Πορφυρογέννητος καὶ ὁ κόσμος του, -Οἱ Ἕλληνες καὶ οἱ κληρονομιές τους, -Ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς καὶ χαρακτήρας κλπ.

Ἡ αὐστηρὴ κριτικὴ ποὺ ἀσκήθηκε στὸν Τόυνμπη ἐπικεντρωνόταν σὲ δύο κυρίως σημεῖα. Τὸ πρῶτο ἦταν ὅτι τεκμηρίωνε τὶς ἀπόψεις του μὲ τὴ βοήθεια μυθολογικῶν καὶ μεταφορικῶν στοιχείων, στὰ ὁποῖα ἀπέδιδε τὴν ἴδια ἀξία μὲ τὰ γεγονότα. Τὸ δεύτερο ἀφοροῦσε τὴ γενικὴ θέση του γιὰ τὴν ἄνοδο καὶ τὴν πτώση τῶν πολιτισμῶν, ὅπου ἔδινε ὑπερβολικὴ βαρύτητα στὸ δρόμο τῆς θρησκείας ὡς ἀναγεννητικῆς δύναμης. Ἐν τούτοις, τὸ ἔργο του ἐπαινέθηκε ὡς πρωτοπόρα ἀπάντηση στὴν τάση τῆς ἐξειδίκευσης ποὺ χαρακτηρίζει τὴ νεώτερη ἱστορικὴ ἔρευνα.

Ἀποσπάσματα ἀπὸ ἄρθρο τοῦ Τόυνμπη στὸ περιοδικὸ «Ἱστορία εἰκονογραφημένη»,

«Πῶς βλέπω τὴν Ἱστορία» ...Πάνω ἀπ’ ὅλα σὰν ἀδιάσπαστο σύνολο κι ὄχι σὰν μία συσσώρευση ἀσύνδετων μεταξύ τους ἐπεισοδίων....Σὰν κάτι ποὺ ἔχει νόημα κι ὄχι σὰν ἕνα παραμύθι χωρὶς καμία σημασία. ...Γιὰ μένα ἡ ἱστορία εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ κλειδιὰ τοῦ μυστηρίου τοῦ σύμπαντος καὶ σὰν ἄνθρωπος δὲν μπορῶ παρὰ νὰ δοκιμάσω νὰ διεισδύσω σὲ αὐτὸ τὸ μυστήριο, μολονότι ἀναγνωρίζω, ὅτι ὅταν θέτω τὰ βασικὰ ἐρωτήματα γιὰ τὸ σύμπαν καὶ τὴ θέση τοῦ ἀνθρώπου σὲ αὐτό, δὲ θὰ μπορέσω νὰ φτάσω σὲ ἑξακριβώσιμες ἀπαντήσεις... Ὅταν κανεὶς βλέπει κάτι σὰν σύνολο, τὸ βλέπει καὶ σὰν νὰ ἔχει μία μορφὴ ἢ ἕνα ρυθμὸ ἐφόσον εἶναι κάτι ζωντανὸ καὶ κινούμενο...Ἡ ἀνθρώπινη ἱστορία εἶναι ἕνα συνεχῶς μεταβαλλόμενο δίκτυο σχέσεων μεταξὺ τῶν ἀνθρωπίνων ὄντων...

Ἡ οὐσία τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας βρίσκεται στὶς μεταξὺ μας σχέσεις γιὰ τὸ καλύτερο καὶ γιὰ τὸ χειρότερο. Ἡ τραγωδία τῶν ἀνθρώπινων πραγμάτων ἔγκειται στὸ ὅτι εἴχαμε λαμπρὴ ἐπιτυχία στὴν προσπάθεια ὑποταγῆς της μὴ ἀνθρώπινης φύσεως, ἀλλὰ σχετικὴ ἀποτυχία στὴν πολὺ σημαντικότερη ἀνθρώπινη προσπάθεια ἁρμονικῆς συμβιώσεως. Ἐνῶ ἐπιταχύνθηκε ἡ πρόοδος τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας, τὸ χάσμα μεταξὺ τῶν διανοητικῶν καὶ τῶν ἠθικῶν ἐπιτευγμάτων τοῦ ἀνθρώπου διευρυνόταν, ἕως ὅτου σήμερα αὐτὴ ἡ ἀσυμφωνία ἀπειλεῖ τὸ ἀνθρώπινο εἶδος μὲ αὐτοκαταστροφή...

Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ πιστεύω ὅτι ἡ ἀγάπη εἶναι τὸ κλειδὶ τόσο γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ παρελθόντος ὅσο καὶ γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ μέλλοντος τῶν ἀνθρώπων. Βλέπω τὸ παρελθὸν σὰν ἕνα ἀγώνα τῆς ἀγάπης, γιὰ νὰ παρακινήσει τὴ ζωὴ νὰ ἀκολουθήσει τὴν ὁδὸ τῆς ἀγάπης. ...Ἡ ἀγάπη εἶναι θεότητα...Ὁ ἀγώνας μεταξύ του Καλοῦ καὶ τοῦ Κακοῦ δὲν παύει ποτὲ καὶ τὸ ἀποτέλεσμά του δὲν εἶναι ποτὲ ἀποφασιστικό... Τὸ μόνο γιὰ τὸ ὁποῖο μποροῦμε νὰ εἴμαστε βέβαιοι εἶναι ὅτι οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἀκολουθοῦν τὴν ὁδὸ τῆς ἀγάπης εἶναι ἀπόλυτα ὁλοκληρωμένοι."Βιβλιογραφία
-Μεγάλη Σοβιετικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ. 33
-Παγκόσμιο βιογραφικὸ λεξικό, ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, τόμ. β
-Ἐγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα, τόμ. 57
-Ἐγκυκλοπαίδεια Ὑδρία, τόμ. 51
-Μεγάλη Ἀμερικάνικη Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ. 20
-Περιοδικὸ : Ἱστορία εἰκονογραφημένη, τεύχ. 91, Ἰανουάριος 1976
-Περιοδικὸ : Ἱστορία εἰκονογραφημένη, τεύχ. 90, Δεκέμβριος 1975
-Σπουδὴ τῆς Ἱστορίας, Ἐπιτομή, ὑπὸ Δ.Κ. Σόμερβελλ, ἐκδ. Συρόπουλοι

http://biographies.nea-acropoli.gr/index.php?option=com_content&view=article&catid=1:anthropologia-ethnologia&id=1:-1889-1975-arnold-j-toynbee&Itemid=2

Σφοδρός ἐπικριτής τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, τῆς φυσιογνωμίας του, τῆς πρακτικῆς του καί τῆς σχέσης του μέ τούς ὑπολοίπους πολιτισμούς. Τό ἄρθρο Why I Dislike Western Civilization εἷναι ἐνδεικτικό. Στό βιβλίο του "Οἱ Ἕλληνες καί οἱ κληρονομιές τους" ἐξετάζει τόν ρόλο τῆς μνήμης, τῆς κληρονομιᾶς σάν κάρμα, τήν ἐπίδραση ἑνός μακροχρόνιου πολιτισμοῦ καί παρελθόντος σέ ἕναν λαό σύγχρονο. Θεωρεῖ πώς ἀπό τούς σημερινούς λαούς, τρεῖς ἔχουν τίς πιό μακροχρόνιες μνῆμες, οἱ Ἑβραῖοι, οἱ Κινέζοι, καί οἱ Ἕλληνες. Ἐπικεντρώνοντας στούς Ἔλληνες γράφει: "... Ἡ ἐμπειρία τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων ὑπῆρξε ἐπίσης μοναδική -καί μoναδικά ένδιαφέρουσα - ἀπό μιάν ἄλλη ἄποψη. Ἡ εἰκόνα πού εἷχαν γιά τό παρελθόν τους ἧταν μιά διπλή εἰκόνα. Οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες εἷχαν νά ἀφομοιώσουν καί τό βυζαντινό καί τό ἀρχαιοελληνικό παρελθόν, καί οἱ ἀντιλήψεις τῶν Βυζαντινῶν καί τῶν Ἀρχαίων Ἑλλήνων γιά τή ζωή δέν εἷναι μόνο διαφορετικές μεταξύ τους, εἷναι ἀντίθετες ἡ μία στήν ἄλλη. Οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες νοιώθουν καί πράττουν ὡς κληρονόμοι τῶν Βυζαντινῶν ἤ ὥς κληρονόμοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων; Γιά νά θέσουμε τό ἐρώτημα διαφορετικά: διεκδικοῦν τήν πνευματική τους ἀνεξαρτησία καί ἀπό τά δύο αὐτά παρελθόντα, ὅπως οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες διεκδίκησαν τήν ἀνεξαρτησία τους ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς μυκηναϊκῆς ἐποχῆς; Ἡ διατήρηση τοῦ παρελθόντος ἀπό τούς σύγχρονους Ἕλληνες δέν ειναι ἰσχυρότερη ἀπό ἐκείνη τῶν σύγχρονων Ἑβραίων ἤ τῶν σύγχρονων Κινέζων, ἀλλά γιά τούς Ἔλληνες τό πρόβλημα ὑπῆρξε πολυπλοκώτερο. Θά τό ἐπιλύσουν μόνο στό μέτρο πού θά πετύχουν νά ἀντιμετωπίσουν αὐτά τά ἐπιβλητικά παρελθόντα μέ αὐτοπεποίθηση, καί δέν θά νιώθουν σίγουροι γιά τόν ἑαυτό τους, ἕως ὅτου πεισθοῦν πώς ἁμιλλῶνται τίς ἐκθαμβωτικές ἐπιτυχίες τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς περιόδου καί τῶν Βυζαντινῶν, καί δέν ἐπαναλάβουν τίς καταθλιπτικές ἀποτυχίες τους. Συναναστρέφομαι τούς σύγρονους Ἕλληνες ἐδῶ καί 63 χρόνια, καί ἔχω παρατηρήσει πώς βαθμιαῖα κερδίζουν ἔδαφος στήν ἐπίμοχθη μάχη τους νά κυριαρχήσουν πάνω στίς κληρονομιές τους ἀφομοιώνοντάς τες καί ὑπερβαίνοντάς τες."
Στὸ βιβλίο του "Tό Δυτικὸ Ζήτημα μεταξὺ Ἑλλάδας καὶ Τουρκίας" , ὁ Ἄρνολντ Τόυνμπη παρουσίασε τὰ γεγονότα τῆς περιόδου τοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ πολέμου 1920-1922, μέσα ἀπὸ τὴν ὀπτική τῆς ἐπαφῆς δύο πολιτισμῶν. Τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς (1) - χρησιμοποιοῦσε αὐτὸν τὸν δόκιμο στὴν ἐποχὴ του ὅρο, γιὰ νὰ περιγράψει «τὸν πολιτισμὸ ποὺ ξεπήδησε ἀπὸ τὰ ἀπομεινάρια τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ ἢ ἑλληνορωμαϊκοῦ πολιτισμοῦ στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη, (παράλληλα μὲ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ δικοῦ μας πολιτισμοῦ στὴ Δύση)», καὶ κατ’ἐπέκτασιν καὶ τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο μὲ τὴν ἀνατολικορωμαϊκὴ (βυζαντινὴ) κληρονομιά του - ἀπὸ τὸ τὸ ἕνα μέρος. Καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Μέσης Ἀνατολῆς (2), θεωρώντας ὡς κύριο τότε ἐκπρόσωπό του τὴν εὑρισκόμενη σὲ ἐπιθανάτια ἀγωνία Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Ἡ ἐπαφὴ αὐτὴ θεωροῦσε ὅτι λάμβανε χώρα ὑπὸ τὴν σκιὰ ἑνὸς τρίτου, παντοδύναμου πολιτισμοῦ, τοῦ δυτικοῦ. Ἀναλύοντας αὐτὴ τὴν σκιὰ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Δύσης, ὁ Τoynbee τόνιζε τὴν ἰδιαίτερη σημασία τῆς υἱοθέτησης ἀπὸ μὴ δυτικοὺς πληθυσμοὺς ἑνὸς συγκεκριμένου παραγώγου του, τοῦ ἔθνους-κράτους, τῆς ‘‘πολιτικῆς ἐθνότητας’’ - κατὰ τὴν ἔκφρασή του. Αὐτὴ τὴν πράξη ἢ/καὶ διαδικασία τὴν θεωροῦσε ὡς μετάδοση ἑνὸς ξένου, ἐπικίνδυνου, μᾶλλον νοσογόνου ἰδεολογήματος. Μὲ κριτήρια βασιζόμενα σ’αὐτὴ τὴν ἀντίληψη ἐπέκρινε τόσο τὶς Δυτικὲς δυνάμεις, διότι μὲ τὴ στάση τους ἐνθάρρυναν τὴν σύγκρουση Ἑλλήνων καὶ Τούρκων στὴν Ἀνατολία, ὅσο καὶ τοὺς συγκρουόμενους, οἱ ὁποῖοι, ἐκτιμοῦσε ὅτι λειτουργοῦσαν ὡς πιόνια ποὺ διεξήγαγαν τὸν πόλεμο ἄλλων, ἔχοντας ἀποδεχτεῖ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ἰδεολόγημα τοῦ κράτους-ἔθνους καὶ ἐκ Δύσεως εἰσαγόμενες μεθόδους διοίκησης, ὀργάνωσης καὶ διεξαγωγῆς τοῦ πολέμου.

Arnold Toynbee, [The Western Question in Greece and Turkey; A Study in the Contact of Civilisations, New York: H. Fertig, 1970 (ἐπανέκδοση τοῦ ἔργου ποὺ πρωτοδημοσιεύτηκε στὸ Λονδίνο τὸ 1922. Ἑλληνικὴ ἔκδοση)] Τὸ Δυτικὸ Ζήτημα μεταξὺ Ἑλλάδας καὶ Τουρκίας, Μία μελέτη ἐπαφῆς πολιτισμῶν, Θεσσαλονίκη: University Studio Press A.E., 2003
http://palio.antibaro.gr/diplomacy/batrakoulhs_tourkia_ee.php
Ἐνδιαφέρον ἔχει καί ἡ ἄποψη τοῦ Τόϋνμπη, κατά πολλούς θεωρούμενου ὡς πρύτανη τῶν ἱστορικῶν, σέ σχέση μέ τό πῶς ἀντιμετωπίζει ἡ λεγόμενη διεθνής κοινότητα τήν στάση τοῦ Ἰσραήλ ἔναντι τῶν Παλαιστινίων, ἀποδεικνύοντας πώς ἀναγκαῖο χαρακτηριστικό τοῦ διανοούμενου εἶναι ἡ σύγκρουση μέ τήν κρατοῦσα καί ἐπιβαλλόμενη ἄποψη. "...Τὸ σωστὸ καὶ τὸ λάθος δὲν λαμβάνονται ὑπόψη γιὰ τοὺς Παλαιστίνιους, ὅπως ὁπουδήποτε στὸν κόσμο. Ἐκεῖνο ποὺ εἶναι πρωτοφανὲς γιὰ τὴν σύγκρουση στὴν Παλαιστίνη εἶναι πὼς ὁ κόσμος ἀκούει τὴν πλευρὰ ποὺ ἀδικεῖ ἐπιτιθέμενη καὶ κωφεύει στὴν κραυγὴ τῶν θυμάτων...."