Γεράσιμος Κακλαμάνης, Τό Ἀνατολικό Ζήτημα Σήμερα ( σελ.342-353)
συνέχεια τῆς προηγούμενης ἀνάρτησης http://katotokerdos.blogspot.com/2010/03/1.html
...Τὸ ἐκπληκτικὸ στὴν ἱστορία γεγονός, ὅτι ἡ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία μὲ τὸν ἕνα τρόπο ἤ τὸν ἄλλο κατάφερε νὰ κράτηση τὴν ἑνότητα τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ ἐπὶ 2.000 χρόνια σχεδόν, καὶ ὅτι μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἑνότητα ἐξεπήγασε ἡ Βενετία, ἐπῆλθε ἡ Ἀναγέννηση γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη καὶ ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξή της μὲ τὰ μαζεμένα κεφάλαια πού προείπαμε, εἶναι γεγονότα ὁλικῶς ἀνύπαρκτα στὴν σημερινὴ γενικὴ συνείδηση. Ἀλλὰ δὲν χρειάζονται αὐτὲς οἱ συνειδητοποιήσεις γιὰ μιὰ «νέα τάξη» τοῦ κόσμου; Δὲν μᾶς χρειάζεται λίγο περισσότερο ἰδεολογικὸ θάρρος; Μὲ τὸ ἀκαθορίστου περιεχομένου ἐφεύρημα «Εὐρώπη», εἶναι φυσικὸ τὰ πράγματα νὰ μὴν ἐξικνοῦνται παραπέρα ἀπὸ τὸν... Ἰωάννη Παλαιολόγο καὶ νὰ παραγνωρίζεται ἡ ὄντως βαθύτατη πανευρωπαϊκὴ συνείδηση τῶν «ἀνθενωτικῶν», οἱ ὁποῖοι ἐργάσθηκαν μὲ ἱστορικὸ αἰσθητήριο τὴν ἑνότητα τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὥστε ἀκριβῶς νὰ ἔχη σήμερα ἡ Εὐρώπη τὶς (ἐπὶ τοῦ παρόντος δυνάμει) προϋποθέσεις γιὰ μιὰ ἱστορικὴ ἑνότητα τοῦ μέλλοντος. Πολὺ πιθανὸν νὰ χρειασθῆ καὶ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, ἂν ὄχι νὰ τὸν ξεκρεμάσουμε ἀπὸ τὴν χορεία τῶν ἁγίων, ὁπωσδήποτε νὰ κρεμάσωμε τὸ πορτραῖτο του μεταξὺ τῶν μεγαλυτέρων τῆς ἱστορίας πολιτικῶν... Τονίζεται ἡ «ἕνωση», ἄλλα τί θὰ γινόταν μ' αὐτὴ τὸ χρησιμώτερο ἀπ' αὐτὸ πού ἔγινε μὲ τὴν «μὴ ἕνωση»; Δυνατὴ βέβαια ἡ «ἕνωση» πρακτικὰ καὶ θεωρητικὰ δὲν ἦταν, κάποιες νέες κατανοήσεις ὅμως τῶν πραγμάτων μᾶς χρειάζονται. Δυστυχῶς, παρὰ τὸ μυθολόγημα τῆς «Εὐρώπης» καὶ τῆς «Δύσεως», ὁ χριστιανικὸς τουλάχιστον κόσμος τῆς Ἀνατολῆς δὲν νομίζομε νὰ ἔπαψε ποτὲ νὰ αἰσθάνεται Εὐρώπη καὶ ἔτσι νὰ φέρεται. Πιθανὸν εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῆς Εὐρώπης πού μᾶς λείπει. Ὅταν ὁ Ἰωάννης Βατάτζης πολεμάη τοὺς Λατίνους στὴν Κων/πολη, ἀλλά παντρεύεται τὴν Μαρκεζίνα (σὲ μιὰ τόσο κρίσιμη ἐποχὴ καὶ μὲ δεδομένον τὸν ρόλο τῆς «Gesinnungsethik» στοὺς χώρους αὐτούς), εἶναι γιατί ἐνεργεῖ μὲ μιὰ πιὸ σύνθετη συνείδηση Εὐρωπαίου, ἀπὸ ὅσο ὑπονοοῦν οἱ ἰδεολογικοὶ μονόδρομοι τῆς σήμερον... Δυστυχῶς, ἡ βαθύτατη συνείδηση τῶν «Ἀνατολικοευρωπαίων» εἶναι μία καὶ μόνη: ὅτι αὐτοὶ πάντα ἀγωνίζονταν νὰ κρατήσουν μίαν ἑνότητα τοῦ χώρου τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἡ ὁποία πάντα ἐκαταλύετο ἀπὸ τὴν δυτική. Αὐτὸ τελικῶς εἶναι τὸ «ἱστορικὸ νόημα» τοῦ «φακιολίου» τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ...
Οἱ «ἐπιβαρύνσεις» αὐτὲς δὲν ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν στὴν γενικὴ συνείδηση - ἀκόμη μέχρι πρόσφατα μὲ τὴν περίπτωση Κροατῶν καὶ Σέρβων στὸν πόλεμο -, πράγμα πού δὲν διευκολύνει τὴν γενικώτερη πολιτική. Σήμερα ἡ πολιτική, πλανητικῆς ὑποδομῆς, διεξάγεται μὲ σχεδιασμοὺς τοῦ μέλλοντος καὶ ὄχι μὲ «ἱστορικὰ δίκαια» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ τὰ «δίκαια» ἔχουν ἄλλο περιεχόμενο στὴν συνείδηση τῶν χριστιανῶν τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἤγουν τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐπιβαρύνουν τὴν πολιτική. Εἶναι πολὺ πιθανὸ ὅτι Ὀρθοδοξία καὶ Καθολικισμὸς μπορεῖ νὰ μὴν ἔχουν διαφορὲς ὡς Ὁμολογίες - σὲ τοῦτο ἄλλωστε συντελεῖ καὶ τὸ ἐπιπόλαιον του θρησκευτικοῦ αἰσθήματος ἀνὰ τὰ βόρεια παράλια της Μεσογείου...-, εἶναι ὅμως οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις τῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς πού ἔχουν σημασία. Καὶ αὐτὲς εἶναι ἰσχυρῶς διαφέρουσες...
Θὰ ἦταν βέβαια πράγμα παράταιρο καὶ διεστραμμένο, ἂν ἡ σχέση τοῦ Καθολικισμοῦ μὲ τὴν Μεσόγειο ἐσταματοῦσε στὸ Πρίντεζι. Ὁ Καθολικισμὸς ἔχει φυσικὰ δικαιώματα ἐπί τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, γιατί ἔσωσε τὴν κοινωνική της φιλοσοφία σὲ ἐξόχως κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας. Ἡ μία ἦταν μὲ τὶς εἰκονομαχίες (ἡ Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία μποροῦμε μᾶλλον νὰ ποῦμε πώς ἦταν μιὰ ὑπόθεση τοῦ Πάπα) καὶ ἡ ἄλλη μὲ τὴν πολὺ κρίσιμη πολιτικὴ τοῦ Βενετοῦ Κυρίλλου Λουκάρεως (πού ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε πώς τὸν σκότωσαν οἱ ἰησουίτες). Ἂν στὴν ἱστορικῶς δεδομένη «ἀναρχία» τῆς Ἀνατολῆς μποροῦσαν νὰ δράσουν οἱ ἰδέες τοῦ Λούκαρη, τότε κανεὶς δὲν ξέρει ποιὰ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι σήμερα ἡ ὀρθόδοξη κατάσταση τῆς Ἀνατολῆς... Πέραν λοιπὸν ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς διχογνωμίες, ὁ μεσογειακὸς Χριστιανισμὸς χρωστάει ἀρκετὰ πράγματα στὸ Βατικανό... Εἶναι καλὸ συνεπῶς νὰ ὑπάρχουν καθολικοὶ στοὺς χώρους τῆς Ὀρθοδοξίας (ὄχι ὅμως κατ' ἀνάγκην καὶ οὐνίτες) καὶ ἐξ ἴσου καλὸ θὰ ἦταν ἂν ὑπῆρχαν καὶ ὀρθόδοξοι στοὺς χώρους τοῦ Καθολικισμοῦ. Ὑπάρχουν ὅμως οἱ τελευταῖοι αὐτοί; ... Τὸ Ἰσλὰμ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία περισσότερους δεσμοὺς ἀνέπτυξε γεωγραφικὰ ἂπ' ὅτι ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Καὶ γιὰ κάποια ἔσχατα ὑπολείμματα μίας φυσικῆς τάξης πραγμάτων, ὅπως τὰ Ἑπτάνησα π.χ. καὶ οἱ Κυκλάδες, τὸ μόνο πού ἔχει ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση εἶναι κονδύλια γιὰ τὴν «ἀνάπτυξη». Ἀλλὰ ποιὰ «ἀνάπτυξη» ὅταν ἡ Ἑλλάδα εἶναι «μέλος» καὶ τὰ κονδύλια περνᾶνε ἀπὸ τὸ ΥΠΕΧΩΔΕ καὶ τὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο Ναυτικοῦ; Ξέρουν οἱ «ἐπιτελάρχες» τὶς λεπτομέρειες τῆς βενετικῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ πολεοδομίας γιὰ νὰ «σώσουν τὸ περιβάλλον»; Οὔτε λοιπὸν καὶ μὲ τὶς «βοήθειες ἀναπτύξεως» τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης παύουν ὤρισμενα μέρη νὰ ἔχουν ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο τὴν σημασία τοῦ μουσειακοῦ ὑλικοῦ. Πρόκειται γιὰ τὴν περὶ «Εὐρώπης» συνείδηση τοῦ «λιμπεραλισμοῦ»... Ἡ Βενετία ἀκόμη καὶ σήμερα συνεχίζει νὰ ἔχη σχέση μὲ τὴν Κων/πολη, ἐπειδὴ συνεχίζει καὶ ὁ τάφος τοῦ Δάνδολου νὰ εἶναι στὴν Ἁγία Σοφία. Ἡ Ἀγγλία ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ἔχη σχέση μὲ τὰ Ἑπτάνησα, γιατί ὁ τάφος τοῦ πρώτου ναυάρχου τοῦ μεσογειακοῦ στόλου μὲ τὴν ἐπιγραφὴ σαρκοφάγο σὲ τρεῖς γλῶσσες πού βρισκόταν ἀπὸ τὸ 1815 στὸ κάστρο τῆς Λευκάδος, τὰ δυὸ τελευταία χρόνια ἐξαφανίσθηκε τμηματικῶς, δηλαδὴ ἐπιχειρησιακῶς... Ἀλλὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀπόκτηση συναίσθηση τῆς ἱστορικῆς λειτουργίας - ἄρα καὶ μιὰ αἴσθηση τοῦ ἱστορικοῦ μέλλοντος -μὲ τὴν μουσειακὴ γνώση; Τὸ ἐρώτημα ὡς ποιὸν βαθμὸ τὸ μουσεῖο σώζει καὶ τί σώζει καὶ ὡς ποιὸν βαθμὸ καταστρέφει καὶ τί καταστρέφει, εἶναι ἀκριβῶς ταυτόσημο μὲ τὸ τί σώζει καὶ τί καταστρέφει ἡ ἴδια ἡ «πρόοδος» καὶ ἡ «ἀνάπτυξη»...
Στὸ σημεῖο τοῦτο πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι δὲν ἀξιολογεῖ κανεὶς ἀναγκαστικὰ προθέσεις ἀποτιμώντας τὰ πράγματα. Σὲ πολλὰ ἀπ' αὐτὰ πολὺ πιθανὸ οἱ προθέσεις νὰ μὴν ὑπῆρξαν ἀντίστοιχές τους. Ἐφανερώθη ὅμως ὅτι ὁ κόσμος εὐρίσκετο σὲ πολὺ μεγαλύτερο χάος ἀπὸ αὐτὸ πού ἄφηνε ἡ ἰδεολογία τῆς ψυχροπολεμικῆς «τάξης» νὰ ὑπονοηθῆ, καὶ ἀσφαλῶς τοῦτο τὸ χάος σὲ κάποιο πολὺ μεγαλύτερο χάος ἰδεῶν θὰ πρέπει νὰ ὀφείλεται. Παρὰ τὶς αἰσιοδοξίες τῶν ἀφοπλισμῶν, μιὰ βαθειὰ ἀνησυχία δὲν παύει νὰ ὑφέρπη στὴν γενικὴ συνείδηση. Ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση πού ἐπιδιώκει κανεὶς τὸ χάος, μπορεῖ νὰ τὸ ἐπιδιώκει σὲ τέτοιον βαθμὸ ὥστε νὰ στρέφεται κάποτε ἐναντίον του;
Βέβαια τὸ χάος στὸν «λιμπεραλισμὸ» εἶναι ἐγγενὴς προϋπόθεση, γιατί εἶναι ἐγγενὴς συνθήκη του ἡ κρίση. Ὁ «φιλελευθερισμὸς» χωρὶς χάος καὶ κρίση δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη, στὴν δὲ βαθύτερη σημασία της ἡ ἔννοια τῆς «ἀοράτου χειρὸς» εἶναι ἀκριβῶς ἐκείνη τῆς ἀποσοβούσης περιστασιακὰ τὴν κρίση καὶ κατ' ἐμπειρίαν. Ὁ κεϋνσιανισμὸς ἐκφράζει τὴν σημασία τοῦ πράγματος στὴν οἰκονομία, ἀλλά ἡ οἰκονομία εἶναι ἁπλῶς μιὰ λεπτομέρεια τοῦ ὅλου. Ἡ ἔννοια τῆς «προόδου» στὸν λιμπεραλισμὸ συνίσταται ἀκριβῶς στὴν συνείδησή τοῦ ὅτι κάποτε θὰ ἔρθη ἡ κρίση, δηλαδὴ τὸ ἀλόγιστο ἔξοδο σὲ ἀνθρώπους, μόχθο καὶ ἀγαθά, καὶ θὰ τά... ξαναφτειάξη! Τὸ μόνο πού δὲν μποροῦσε νὰ πρόκυψη στὴν παλαιὰ φιλοσοφία τοῦ λιμπεραλισμοῦ ἦταν ὅτι τὸ ἔξω ἀπὸ αὐτὸν χάος θὰ μποροῦσε νὰ τὸν ἐμποδίση στὴν ἀνακύκληση τῶν κρίσεών του, δηλαδὴ στὸν τρόπο ὑπάρξεώς του. Καὶ αὐτὸ βέβαια ὄχι τυχαία, διότι μέσα στὴν «φιλοσοφία» αὐτή, πού τὴν ἐξησφάλιζαν «πρὸς τὰ ἔξω» οἱ στρατοί, ἐχάθηκε κάθε συνείδηση ἱστορικότητας καὶ ὁ λιμπεραλισμὸς ἔμεινε νὰ ὕπαρχη μόνος του στὸν κόσμο! Ἡ αὐτοσυνείδηση του δηλαδὴ ὑπῆρξε τέτοια, ὥστε νὰ μὴν ὕπαρχη κόσμος ἔξω ἀπ' αὐτόν. Τὸ πιὸ χαρακτηριστικὸ στὴν «πολιτικὴ» τῶν «μεγάλων δυνάμεων» τοῦ παρελθόντος εἶναι ἀκριβῶς ἡ πλήρης ἔλλειψη καὶ τῆς παραμικρῆς ἰδέας ἱστορικοῦ δεσμοῦ, ἡ μόνιμη ἐπιδίωξη τῆς ὁριστικῆς καταστροφῆς. Ἡ ἔννοια τοῦ ἐρειπίου - ἡ ἀπαραίτητη ὅπως εἴπαμε γιὰ τὴν ἀπομύζηση τοῦ χρήματος - μεταβάλλεται σὲ ἀπόλυτη ἐπιδίωξη. Οὔτε κάν ἡ παραμικρὴ ὑπόνοια μέσα σ' αὐτή, ὅτι μπορεῖ νὰ ὑπάρξη κάποιο ἱστορικὸ μέλλον γιὰ τὸ ὁποῖον τὸ ὑπάρχον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ σὰν ρεζέρβα. Ἡ τακτικὴ τῶν «ἀνακαλύψεων» ἐφαρμόσθηκε ἀκριβῶς μὲ τὴν ἴδια συνέπεια καὶ σὲ χώρους πού ἀποτελοῦσαν τὴν ἱστορικὴ προϋπόθεση τῆς «Εὐρώπης», δηλαδὴ ἐκείνους τῆς Μεσογείου. Γι' αὐτὸ ἀκριβῶς βλέπει κανεὶς ὁλοένα ἡ σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου νὰ εἶναι σχέση ἐννοιῶν τεχνολογικῆς πολιτικῆς («στρατηγικῆς σημασίας») καὶ μέχρι σήμερα νὰ μὴν ὑπάρχη καμμία ἀπολύτως ἀνάλυση τῶν καταστάσεων τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ὑπάρχουν μόνο ἀναμασήματα καὶ «ἀναγκαιότητες». Ὑπάρχει μήπως στὴν κοινὴ συνείδηση ἡ ἱστορικὴ ἐπίγνωση περὶ τῶν λόγων πού ἔβαλαν στὸ παρελθὸν τὸ Καραμπὰχ στὸ Ἀζερμπαϊτζάν, τὸ Ναχιτσεβάν στὴν Ἀρμενία καὶ χώρισαν θρησκευτικά τούς Γεωργιανούς; Οἱ λόγοι αὐτοὶ ὑπάρχουν ἀκόμη στὴν περιοχὴ τοῦ Καυκάσου μεταξὺ Τουρκίας καὶ Ἰράν. Καὶ θὰ συνεχίσουν καὶ στὸ μέλλον νὰ ὑπάρχουν, διότι δὲν προέκυψαν ὡς ἀποτελέσματα «πολιτικῶν λογαριασμῶν» ἄλλα ὡς δημιουργήματα τῆς ἱστορίας πρὶν ἀπ' τὴν Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη. Κατὰ τὰ ἄλλα, εἶναι πολὺ εὔκολο νὰ λέμε ὅτι ὁ Στάλιν κατεπάτησε τὰ «ἀνθρώπινα δικαιώματα» μὲ τὶς μειονότητες. Δίκαιο ὅμως εἶναι νὰ ἰδοῦμε καὶ ποιὰ εἶναι τὰ δικά μας «μέσα», οἱ «δυνατότητές» μας νὰ τὰ ἀποκαταστήσωμε - ἐξαιρουμένων βέβαια τῶν βομβαρδιστικῶν γιὰ λόγους «ἀσφαλείας»...
Πρέπει ὅμως νὰ ποῦμε ὅτι σ' αὐτὴ τὴν ἔλλειψη μεσογειακῆς συνειδήσεως τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς κατὰ τοὺς δυὸ τελευταίους αἰῶνες. Δὲν διετήρησε δηλαδή τὴν Μεσόγειο στὴν συνείδηση τῶν ἀνθρώπων ὡς ἱστορικὴ σχέση, ἀλλὰ ὡς «χῶρο»... ἀρχαιολογικό. Ἔτσι δηλαδὴ ὅπως τὸν προσέφερε στὸν κόσμο καὶ ἡ περὶ Μεσογείου «ἐπιστήμη» τὸν ἴδιον αὐτὸν καιρό. Ἀπὸ τὴν σχετικὴ φιλολογία εἶναι σὲ μέγιστο βαθμὸ ἐπηρεασμένα τὰ θρησκευτικὰ κείμενα...
Ὁ ἱδρυτὴς τῆς περί... Μεσογείου ἐπιστήμης στὰ νεώτερα χρόνια εἶναι ὁ Μέγας Ναπολέων. Πρὸ τοῦ Ναπολέοντος, ἡ Γαλλία εἶχε ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν Μεσόγειο καὶ δὲν συνετέλεσε λίγο - στὴν διατήρηση τῆς ἱστορικῆς δομῆς ὁλόκληρου τοῦ μεσογειακοῦ χώρου καὶ ὑπὸ τὴν ὀθωμανικὴ κυριαρχία - τὸ γεγονός, ὅτι ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ φορέα εἶχε τὴν γαλλικὴ πολιτικὴ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Μὲ τὸν Ναπολέοντα ὅμως τὰ πράγματα ἐλαφρῶς ἀλλάζουν. Ὃ Ναπολέοντας εἶναι ὁ πρῶτος μονάρχης πού ἐπανδρώνει τὶς ἐκστρατεῖες του μὲ εἰδικοὺς «μεσογειολόγους». Οἱ Ἄγγλοι, ἀρκούμενοι συνήθως ἀτὸ σύστημα τῆς «indirect rule», δὲν πολυασχολοῦνται μὲ τά... ἐσωτερικὰ (στὰ νεώτερα μάλιστα χρόνια τούς ἀρκοῦσε μόνο τὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν ἀπὸ κάθε χώρα...), ἡ Γαλλία ὅμως θὰ δώση ἰδιαίτερη βαρύτητα στὴν μελέτη τῶν ἐσωτερικῶν δομῶν. Ὁ Ναπολέων στὴν ἐκστρατεία του τῆς Αἰγύπτου παίρνει μαζί του σωρεία ἐπιστημόνων γιὰ νὰ μελετήσουν τὸν... πολιτισμό. Κλασσικὸ εἶναι τὸ παράγγελμα του πρὶν ἀπὸ κάθε μάχη: «οἱ σοφοὶ καὶ τὰ γαϊδούρια στὴν μέση». Στὶς ἐργασίες τῶν Γάλλων ἡ ἐπιστήμη θὰ ἴδη τεράστιες προόδους καὶ ὁ θεσμὸς τῶν «ἀρχαιολογικῶν ἑταιρειῶν» θὰ γενικευθῆ γιὰ ὅλα τὰ εὐρωπαϊκὰ κράτη, μόνο ὅμως πού οἱ ἐργασίες αὐτὲς δὲν παύουν νὰ ἔχουν τὴν σκοπιμότητα τῆς ἀρχικῆς των δημιουργίας. Ἀπὸ τὸ 1830 καὶ μετά, μὲ τὴν κατάληψη τῆς Ἀλγερίας καὶ τοῦ Μαρόκου, ὁ ρόλος τῆς διανόησης καὶ τῶν στρατιωτικῶν γίνεται σχεδὸν ταυτόσημος. Κάθε φορά πού στὶς χῶρες αὐτὲς θὰ ξεσπάση κι' ἕνα κίνημα κατὰ τῆς γαλλικῆς κυριαρχίας, ἀμέσως θὰ ἰδοῦν τὸ φῶς μελέτες γιὰ τὸν «πολιτισμό», τῶν ὁποίων σκοπὸς εἶναι νὰ χρησιμεύσουν σὰν ἐργαλεῖα στὶς διοικήσεις τῶν ἀποστολῶν. Στὴν Ταγγέρη θὰ ἱδρυθῆ ὁλόκληρος ἐπὶ τούτου ὀργανισμός, ἡ «Mission scientifique au Maroc», μὲ τεράστια μέσα οἰκονομικὰ καὶ ἄλλα, ἀπὸ τὴν ὁποίαν θὰ προκύψουν ὄντως ἔργα ὑψηλῆς ἐπιστημονικῆς ἀξίας - π.χ. τοῦ Ε. Doutte - πού θὰ ἀποτελέσουν μάλιστα ἀργότερα τὸ ὑλικὸ ὁλόκληρης κοινωνιολογικῆς σχολῆς στὴν Εὐρώπη, τοῦ Ε.Durkheim. Ἀνάλογες εἶναι καὶ οἱ «φιλολογικὲς δραστηριότητες» τῶν θρησκευτικῶν ἀποστολῶν στοὺς ἴδιους χώρους, μὲ τὰ δικά τους ἔντυπα. Ἡ στάθμη τους εἶναι ἐπίσης ὑψηλὴ ἄλλα καί... τὸ μῆκος κύματος τὸ ἴδιο (λ.χ. τὴν τελευταία φορὰ πού μιλάει τὸ Βατικανὸ γιὰ Ἑπτάνησα εἶναι γύρω στὸ 1840, σὲ κάποια ἔντυπά του, ὅπου διαμαρτύρεται γιὰ τὴν θρησκευτικὴ πολιτικὴ τῶν Ἀγγλων ἐκεῖ. Σήμερα ἡ λέξη «Ἑπτάνησα» δὲν ὑπάρχει σὲ κανένα λεξικό...).
Κατὰ πόσον τώρα οἱ ἐπιστημονικὲς αὐτὲς δραστηριότητες συνετέλεσαν σὲ μιὰ πραγματικὴ ἀλληλοκατανόηση τῶν μεσογειακῶν κόσμων, εἶναι δύσκολο νὰ ἀποφανθῆ κανείς. Οἱ ἄραβες πάντως ἀνατολιστές, ἐνῶ ἐγκωμιάζουν τὴν ὑψηλὴ ἐπιστημονικὴ στάθμη τῶν ἐργασιῶν αὐτῶν, ἐπιμένουν νὰ ἰσχυρίζωνται ὅτι δὲν ἀποδίδουν τὸ ἐσωτερικὸ πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ των καὶ μερικοὶ μάλιστα τὴν ἐπιλεγόμενη «Orientalistik» τὴν χαρακτηρίζουν καθαρὰ ὡς ἰμπεριαλιστικὸ ἐργαλεῖο... Εἶναι συνεπῶς πιθανὸ ὅτι χρειάζεται νὰ ἐγκύψωμε ἀκόμη μιὰ φορὰ στὰ πράγματα μὲ βάση τὰ τρέχοντα δεδομένα. Γιατί ἔχομε ἀναμφισβήτητα μίαν ἀπέραντη φιλολογία γιὰ τὰ βιβλία τοῦ Πλάτωνα. Ἄν ἔχωμε καὶ τὴν φιλοσοφία του καὶ τοὺς σκοπούς της, εἶναι ἕνα ἐρώτημα διαφορετικό.
Ὁπωσδήποτε πάντως τὰ μεσογειακὰ προβλήματα σήμερα δὲν λύνονται μὲ βάση τὰ «ἱστορικὰ δίκαια» ἀπὸ «ἀναλύσεις» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ ἁπλῶς παραπέμπουν σὲ «ἰσοζύγια» τοῦ παρελθόντος καὶ ἐμποδίζουν τὶς φυσιολογικὲς σχέσεις γειτονίας τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν (λ.χ. Ἰταλίας, Γερμανίας) μὲ τὴν ἐπιλεγομένην «νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη». Ἄλλου εἴδους σχέσεις δὲν εἶναι σήμερα δυνατές, διότι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἔχει ἤδη διεθνοποιηθῆ πρὸ πολλοῦ. Ἡ ἐπαναλειτουργία του ἀπαιτεῖ ἀποκατάσταση ὀργανικῶν σχέσεων τῆς ἴδιας του ἐσωτερικῆς προϊστορίας. Ὑπάρχουν φυσικὰ ὡρισμένες ὑποχρεώσεις τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ὡς πρὸς τὴν ἀποκατάσταση τῶν θρησκευτικῶν δεσμῶν τῆς Μεσογείου πού ὁ καπιταλισμὸς μετέβαλε σὲ «σύνορα κρατῶν», ὅπως π.χ. ἡ ἐπισκευὴ μερικῶν ἐκκλησιῶν πού γκρέμισαν οἱ σεισμοὶ στὰ Ἑπτάνησα καὶ ἴσως στὶς Κυκλάδες, ἄλλα ἡ ἓν γένει πολιτικὴ πού εἶναι σήμερα νοητὴ γιὰ τὸν χῶρο εἶναι ἀκριβῶς ἡ πολιτικὴ τῆς Βενετίας: ἐνίσχυση τοῦ ὑπάρχοντος ὡς τέτοιου καὶ μέσα στοὺς ἱστορικοὺς τρόπους λειτουργίας του. Κατὰ πάσαν πιθανότητα, μιὰ πολιτικὴ γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐπανασύστασης τῆς ἀρχαίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Σήμερα ἡ Δύση εἶναι περισσότερη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ἄλλα τὸ πρόβλημα τῆς ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας παραμένει αὐτὸ πού ἦταν πάντα: ἡ διπολικότητα μεταξὺ Αἰγαίου (ἄρα καὶ Μαύρης Θαλάσσης) καὶ Περσίας. Μόνο ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἔλυσε αὐτὸ τὸ λεπτεπίλεπτο πρόβλημα καὶ συνεπῶς κάθε ἰδέα «ἐπανασυστάσεως» τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πρέπει νὰ ξεκινάη ἀπὸ τὸ δεδομένο τοῦτο. Τὰ πράγματα ὑπάρχουν πάντα δυνάμει πρὸς ἐπαναλειτουργία, εἶναι ὅμως τόσα τὰ φρικαλέα προβλήματα πού ἐκόμισε ἡ εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ στὸν μεσογειακὸ χῶρο, μὲ τὸ τέλος τῆς «ἀπομύζησης» κατὰ τὸν περασμένο αἰώνα, ὥστε κάθε «ἐπιδιόρθωση» τους σήμερα ἀπαιτεῖ πολὺ περισσότερον κόπο ἀπὸ αὐτὸν πού καταβάλλουν οἱ (τελείως ἀκατάλληλοι) «διεθνεῖς ὀργανισμοὶ» καὶ μεγαλύτερην ἐνεργητικότητα ἀπὸ αὐτὴν πού ἐπιτρέπουν τὰ ἄλλα διεθνῆ προβλήματα τῶν καιρῶν μας. Ὅπως εἴπαμε, ἡ νεώτερη ἱστορία τῆς Μεσογείου ἀρχίζει μὲ τὸν Ναπολέοντα καὶ τελειώνει μὲ τὸ Κουρδικό, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξὺ συντελέστηκε καὶ ἡ πλήρης γενοκτονία τοῦ ἑλληνισμοῦ, μὲ τὸν ὁποῖον ἡ δυτικὴ Εὐρώπη «ἐσυνδεόταν» ἰδιαίτερα...Ἀλλὰ ὄχι μόνο ὁ ἑλληνισμός. Ἐπίσης οἱ Ἀρμένιοι καὶ ὅσες πιθανὲς μειονότητες ἔτυχαινε νὰ ἔχουν κάποιαν εἴδικωτερη ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, εἶναι αὐτὲς πού ἐβίωσαν τὶς μεγαλύτερες γενοκτονικὲς καταστάσεις στὴν νεώτερη ἱστορία καὶ ἡ σημασία τους γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ ἐμηδενίσθη σχεδὸν τελείως. Καθόλου ὅμως τυχαῖα, ὅπως μᾶς διευκρινίζει ὁ Braudel. (Βλ. ἐπίσης καὶ Ε. Banse, Das Orientbuch, Strassburg 1914). Διότι ὅλες οἱ μειονότητες, μὲ τὶς ὁποῖες ἡ Εὐρώπη τοῦ περασμένου αἰώνα ἀνεκάλυπτε νὰ ἔχη «πνευματικὲς σχέσεις», συνέβαινε νὰ εἶναι στὰ μάτια της ἕνα εἶδος... ἐνοχλητικῶν ποντικῶν πού ἔπρεπε πάση θυσία νά... ἀπολυμανθοῦν. Ἂς δοῦμε ὅμως κατὰ λέξη τὶς αἰτίες τῆς «ἐξυγίανσης». Διατηροῦμε ἐπίσης καὶ τὸ λεξιλόγιο ἐπακριβῶς, διότι ἔχει σημασία: ὅταν πρόκειται γιὰ καθαρῶς ἐπιθετικοὺς σκοπούς, οἱ λέξεις ἀνακαλοῦν στερεοτύπως ὑποσυνείδητα περιεχόμενα «ἔχθρων» καὶ «πολιτιστικῆς ἀμύνης» [«Τοῦρκος» σημαίνει πάντα κάτι τὸ ἐχθρικό, τὸν κίνδυνο, καὶ «Δύση» (Occident, Abendland) τὴν πολιτιστικὴ ἑνότητα τοϋ Χριστιανισμοῦ, ἄλλα μόνο τοῦ δυτικοῦ]. Τὸ κεφάλαιο μας ἐπιγράφεται εἰδικὰ «Ἢ μοίρα τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας» καὶ ἡ ἑνότης ἀπ' ὅπου ἀντιγράφομε «Ἔμποροι στὴν ὑπηρεσία τῶν Τούρκων» (βλ. μν. ε. τόμ. III, σέλ. 521 κ.ε.):
«Ἡ οἰκονομικὴ δομὴ τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας ἐξασφαλίζεται ἀπὸ μιὰ τεράστια στρατιὰ ἐμπόρων, οἱ ὁποῖοι θέτουν ὅρια ὀτὴν διείσδυοη τῆς Δύσεως καὶ τὴν ἐμποδίζουν. Ἡ Γαλλία διατηρεῖ στὸ Λεβάντε ἕνα προσωπικὸ ἀπὸ 150-200 ἄτομα καὶ τὸ ἴδιο καὶ τὰ ἄλλα δυτικὰ "ἔθνη". Τὶς μεγάλες ἐπιχειρήσεις ὅμως τὶς διεξάγουν Ἄραβες, Ἀρμένιοι, Ἑβραῖοι, καὶ Ἕλληνες... Σ' αὐτὴ τὴν δραστήρια ἀγορὰ μένει γιὰ τὸν δυτικὸ ἔμπορα πολὺ μικρὸ περιθώριο... ὅλες του τὶς δραστηριότητες πρέπει νὰ τὶς διακινεῖ μέσῳ Ἀρμενίων καὶ Ἑβραίων πού πρέπει νὰ τοὺς κοιτᾶ στὰ δάχτυλα". Καὶ τὸ οὐσιωδέστερο, οἱ ἀνατολικοὶ ἔμποροι οὔτε καὶ τὸ ἐξωτερικὸ ἐμπόριο τῆς αὐτοκρατορίας ἀφήνουν στὰ χέρια τῶν Εὐρωπαίων... Λιγώτερο ἐντυπωσιακὴ ἄλλα ὄχι καὶ λιγώτερο ἐκπληκτικὴ ὑπῆρξε κατὰ τὸν 18ον αἵ. ἡ διασπορὰ τῶν «ὀρθοδόξων» ἔμπορων στὶς κατοχυρωθεῖσες διὰ τῆς Συνθήκης τοϋ Βελιγραδίου τὸ 1739 χῶρες τῶν Ἀψβούργων... Αὐτὸν τὸν χῶρο τὸν κατέλαβαν γιὰ τὸν ἑαυτὸ τοὺς ἕλληνες ἔμποροι καὶ πολὺ γρήγορα μάλιστα ὑπερέβησαν τὰ ὅρια του. Ἐπισκέπτονταν τὴν Ἔκθεση στὴν Λειψία, συναλλάσσονταν στὸ Ἀμστερνταμ καὶ βρίσκονταν παντοῦ στὴν Εὐρώπη, στὴν Ρωσία καὶ σ' αὐτὴν ἀκόμη τὴν Σιβηρία.
Γεννιέται λοιπὸν ἀφ' ἑαυτοῦ τὸ ἐρώτημα, ἐὰν αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι ἦταν ἕνα ξένο σῶμα στὸ ἐσωτερικό τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας. Συνεισέφεραν στὴν διατήρηση τῆς τουρκικῆς οἰκονομίας, ὅπως προσωπικῶς νομίζω, ἤ ἔμοιαζαν μὲ ποντικοὺς πού ἀφήνουν τὸ βυθισμένο καράβι; Αὐτὸ τὸ ἐρώτημα μᾶς φέρνει πίσω στὸ πρόβλημα τῆς τούρκικης παρακμῆς - ἕνα πρόβλημα πού προξενεῖ μεγάλες σπαζοκεφαλιὲς χωρὶς νὰ διαφαίνεται στὸν ὁρίζοντα ἡ λύση του. Κατὰ τὴν γνώμη μου, ἡ παρακμὴ τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας ἀρχίζει μόνο κατὰ τὴν ἀρχὴ τοϋ 19ου αἵ., ἤ μᾶλλον, γιὰ νὰ προσδιορίσωμε ἀκριβέστερα τὴν διαδικασία, ἐπὶ τῶν Βαλκανίων, τὴν πιὸ ζωντανὴ ἄλλα κινδυνεύουσα ζώνη ἀπὸ τὴν ὁποία προήρχετο ὁ στρατὸς καὶ οἱ φόροι...».
Ἀναφέραμε ἀναλυτικὰ τὸ κείμενο, ἀκριβῶς γιὰ νὰ φανῆ τὸ εἶδος τῶν παραστάσεων πίσω ἀπὸ τὸ τυπικὸ λεξιλόγιο. Πουθενὰ δὲν ὑπάρχει ἡ λέξη Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Τὰ πάντα εἶναι... τουρκικά, διότι μέσα στὰ ἰδεολογικὰ σημαινόμενα αὐτοῦ τοῦ ὄρου δικαιολογεῖται αὐτὸ πού μᾶς λέει σὲ ἄλλη θέση ὁ Braudel καὶ πού ἦταν τὸ μόνο γιὰ νὰ ἀνοίξη... «θύρα»: ἡ βία. Κατ' ἀρχὴν ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ τὰ κανόνια ἐχρησιμοποιήθηκαν κατὰ τὸ παραδεδομένο νόημα τῆς παρούσης χιλιετίας, ἤτοι ὡς ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ προκύπτει ἀμέσως τὸ θέμα πῶς θὰ μποροῦσαν οἱ χριστιανικοὶ λαοὶ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας νὰ γίνουν «ξένο σῶμα» στὸ κράτος τους, ὁπότε φυσικὰ δὲν ἔμενε παρὰ ἱστορικὰ νά... ποντικοποιηθοῦν! Καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πού εἶχαν σχέση μὲ τὴν Μοσούλη, εἴδαμε πῶς. Τὴν αὐτὴν ὅμως ἂν μὴ χειρότερη τύχη εἶχαν καὶ οἱ Ἀρμένιοι, πού εἶχαν σχέση μὲ τὰ πετρέλαια τοῦ Βακοῦ. Προκειμένου νὰ ἐξασφαλισθῆ διὰ τῶν Ἀρμενίων ἡ κατεύθυνση πρὸς τὸ Βακοῦ, ἔπρεπε νὰ ἀποκτήσουν ὅλες οἱ χριστιανικὲς Ὁμολογίες ὀπαδοὺς μεταξὺ τῶν Ἀρμενίων, ἐξ ἴσου δηλ. καὶ οἱ προτεστάντες, οἱ ὁποῖοι ἐπεδόθηκαν μὲ ἰδιαίτερον ζῆλον στὸ θεάρεστον ἔργο τῆς ἱεραποστολικῆς σωτηρίας... Ποιὰ ὑπῆρξαν τὰ ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν δραστηριοτήτων, γνωρίζομε ἤδη. Γιὰ τὴν ἐπὶ Γῆς σωτηρία, ἀπό τους Ἀρμενίους ἐσώθηκαν μόνο ὅσους μπόρεσε ἡ Ρωσία νὰ σώση, ἡ ὁποία βέβαια εἶχε καὶ κάποια πιὸ κοντινὴ σχέση μὲ τὸ Βακοῦ ἂπ' ὅ,τι εἶχαν οἱ ἄλλες δυνάμεις μὲ τὸν Χριστό... Πολλοὶ ἐπίσης ἀπό τους μικρασιάτες Ἕλληνες ἦρθαν στὴν Ἑλλάδα προτεστάντες. Τὴν εἰδικώτερη ὅμως χρήση τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ τοῦ ἑβραϊσμοῦ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα, θὰ τὴν ἰδοῦμε ἀναλυτικώτερα πιὸ κάτω.
Θὰ ἦταν φυσικὰ ἀδύνατο καὶ ἀφύσικο νὰ ἔμενε ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος μιὰ «κλειστὴ λίμνη» γιὰ τοὺς πάντες, ὅπως ἀναγκάσθηκαν νὰ τὴν κάμουν οἱ Πατριάρχες μὲ τοὺς σουλτάνους τὸ 1453. Καὶ τὸ Βυζάντιο (τοῦ ὁποίου συνέχεια θεωροῦμε καὶ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία) θὰ παρήρχετο κάποτε κατ' ἀνάγκην. Οἱ ἱστορικοὶ αὐτοὶ σχηματισμοὶ εἶχαν μιὰ ἰδεολογία στασιμότητος πού δὲν ἐπέτρεπε καμμιὰν ἐξέλιξη. Ἤγγισαν ὑψηλότατα ἐπίπεδα περιεχομένου ζωῆς, ἄλλα ἀκριβῶς γι' αὐτὸ δὲν μποροῦσαν νὰ ἀνταποκριθοῦν σὲ καμμιὰν ἀπαίτηση ὠργανωμένης ἐργασίας. Εἶναι πολὺ ἀμφίβολο - καὶ τοῦτο ἔχει ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τοὺς... θεωρητικοὺς τοῦ «ἀνατολικοῦ δεσποτισμοῦ» - ἂν κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες ὑπῆρξε καν διοίκηση, τόσο ἀπ' τὴν μεριὰ τῶν Βαλκανίων ὅσο ἀπ' τὴν μεριὰ τῆς Μικρᾶς 'Ἀσίας. Ὁ χῶρος εἶχε φθάσει στὸ σημεῖο νὰ αὐτοδιοικῆται μὲ ἕνα σύστημα ἰσορροπίας τοπικισμοῦ καὶ εἶναι ἀμφίβολο ἂν οἱ Πατριάρχες καὶ οἱ σουλτάνοι εἶχαν ὄντως τίποτε νὰ κάνουν, ἐκτός ἀπὸ νὰ ἀντιπροσωπεύουν «συμβολισμούς». Γι' αὐτὸ καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι στὸν πατριαρχικὸ θρόνο ἀνέβηκαν μέχρι καὶ ἀγράμματοι Πατριάρχες. Μὲ τὸν ἔξω κόσμο κανεὶς δὲν μποροῦσε νὰ ἀσχοληθῆ, διότι δὲν παρίστατο κάτι τέτοιο ἀναγκαῖο. Τὸ σύστημα ἦταν μιὰ «Οἰκουμένη» πού εἶχε τὴν εὐχέρεια τῆς πρακτικῆς ζωῆς σὲ ἕνα εὐνοημένο ἀπὸ τὴν φύση μέρος. Τὸ τί ἔκανε ἡ Δύση, μπορεῖ νὰ ἐνδιέφερε τὸν Μέγα Πέτρο- τὴν Κων/πολη οὐσιαστικὰ ποτέ.
Δὲν προσπαθοῦμε νὰ ἀσκήσωμε ἐδῶ κριτικὴ γιὰ τὴν βία, πού λέει ὁ Braudel, προκειμένου ν' ἀνοίξη ἡ... θύρα τοῦ «παραδείσου τῆς Ἀνατολῆς». Αὐτὸ πού κρίνομε εἶναι ἡ τακτικὴ ξεθεμελιώματος ἑνὸς χωρὶς φρένα λιμπεραλισμοῦ, πού ἐλάχιστα αἰσθανόταν νὰ ἔχη τὴν ὁποιαδήποτε σχέση μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἑνὸς λιμπεραλισμοῦ δηλαδὴ πού μᾶς ἔδωσε μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμ. Αὐτοκρατορίας τὰ προϊόντα της τεχνολογίας πού ἔχομε σήμερα, ἀλλά μὲ ἕνα δυσανάλογο κόστος σὲ φθορὰ ἀνθρώπων, φύσεως καὶ ἀγαθῶν. Κυρίως στὴν ἴδια τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρῶτα. Μιλοῦμε γιὰ τὰ «ἐγκλήματα» τοῦ Στάλιν μὲ τὶς μειονότητες. Μὰ ἐπὶ δύο αἰῶνες ξερριζώματα πληθυσμῶν καὶ καταστροφὲς λαοτήτων δὲν εἶναι ἡ πολιτικὴ τῆς «Εὐρώπης» στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο; Τὰ προβλήματα αὐτὰ δὲν ἔχομε σήμερα; Αὐτὸ ὅμως πού ἔχει σημασία εἶναι ὁ τρόπος πού ἀκόμη σήμερα ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀντιμετωπίζει νοητικὰ τὰ προβλήματα καὶ τὰ ἰδεολογήματα πού θέλει νὰ τὰ περίκλειση. «Μωαμεθανικὸν ἔθνος» λέγει εἶναι οἱ Σλάβοι τῆς Βοσνίας-Ἐρζεγοβίνης καὶ τὰ προβλήματα τῶν πολέμων εἶναι ἀνωριμότητες «ἐθνικισμῶν». Αὐτὴ εἶναι ἡ νέα «κοινὴ γνώμη»...
Δὲν δείχνουν ὅμως αὐτὰ ὅτι εἶναι μᾶλλον ἐγγενῶς ἀδύνατο στὴν δυτικὴ Εὐρώπη νὰ ἀποκτήση συνείδηση μεσογειακοῦ χώρου καὶ πιθανὸν θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπομονωθῆ πλήρως ὡς πολιτικὸς παράγων ἀπὸ αὐτὴν τὴν περιοχὴ τοῦ κόσμου, τουλάχιστον γιὰ ὅσο θὰ διαρκέση, ὥσπου νὰ βρεθῆ κάποια τάξη γι' αὐτόν; Δὲν εἶναι τάχα μιὰ ἄμεση συνέπεια τῆς κατευθυνόμενης ἰδεολογίας μὲ παραστάσεις τοῦ παρελθόντος (γενοκτονίες καὶ ξερριζώματα) ἡ «αὐτονόητη» σήμερα «ἐπιστημονικὴ θέση» περὶ τῆς ὑψηλῆς παιδαγωγικῆς σημασίας τῶν τοπικῶν πολέμων στὴν πιὸ πολύπλοκη περιοχὴ τοῦ κόσμου καὶ ἄμεσης ζωτικῆς σημασίας γιὰ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη;
Ἀλλὰ οἱ αἰτίες τοῦ παραλόγου ἔχουν τὸ παρελθόν τους κι' αὐτὸ ἴσως πρέπει νὰ παρακολουθήοωμε λίγο ἱστορικὰ μὲ μιὰ κάποια μείζονα εὐκρίνεια νοημάτων.
συνέχεια τῆς προηγούμενης ἀνάρτησης http://katotokerdos.blogspot.com/2010/03/1.html
...Τὸ ἐκπληκτικὸ στὴν ἱστορία γεγονός, ὅτι ἡ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία μὲ τὸν ἕνα τρόπο ἤ τὸν ἄλλο κατάφερε νὰ κράτηση τὴν ἑνότητα τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ ἐπὶ 2.000 χρόνια σχεδόν, καὶ ὅτι μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἑνότητα ἐξεπήγασε ἡ Βενετία, ἐπῆλθε ἡ Ἀναγέννηση γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη καὶ ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξή της μὲ τὰ μαζεμένα κεφάλαια πού προείπαμε, εἶναι γεγονότα ὁλικῶς ἀνύπαρκτα στὴν σημερινὴ γενικὴ συνείδηση. Ἀλλὰ δὲν χρειάζονται αὐτὲς οἱ συνειδητοποιήσεις γιὰ μιὰ «νέα τάξη» τοῦ κόσμου; Δὲν μᾶς χρειάζεται λίγο περισσότερο ἰδεολογικὸ θάρρος; Μὲ τὸ ἀκαθορίστου περιεχομένου ἐφεύρημα «Εὐρώπη», εἶναι φυσικὸ τὰ πράγματα νὰ μὴν ἐξικνοῦνται παραπέρα ἀπὸ τὸν... Ἰωάννη Παλαιολόγο καὶ νὰ παραγνωρίζεται ἡ ὄντως βαθύτατη πανευρωπαϊκὴ συνείδηση τῶν «ἀνθενωτικῶν», οἱ ὁποῖοι ἐργάσθηκαν μὲ ἱστορικὸ αἰσθητήριο τὴν ἑνότητα τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὥστε ἀκριβῶς νὰ ἔχη σήμερα ἡ Εὐρώπη τὶς (ἐπὶ τοῦ παρόντος δυνάμει) προϋποθέσεις γιὰ μιὰ ἱστορικὴ ἑνότητα τοῦ μέλλοντος. Πολὺ πιθανὸν νὰ χρειασθῆ καὶ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, ἂν ὄχι νὰ τὸν ξεκρεμάσουμε ἀπὸ τὴν χορεία τῶν ἁγίων, ὁπωσδήποτε νὰ κρεμάσωμε τὸ πορτραῖτο του μεταξὺ τῶν μεγαλυτέρων τῆς ἱστορίας πολιτικῶν... Τονίζεται ἡ «ἕνωση», ἄλλα τί θὰ γινόταν μ' αὐτὴ τὸ χρησιμώτερο ἀπ' αὐτὸ πού ἔγινε μὲ τὴν «μὴ ἕνωση»; Δυνατὴ βέβαια ἡ «ἕνωση» πρακτικὰ καὶ θεωρητικὰ δὲν ἦταν, κάποιες νέες κατανοήσεις ὅμως τῶν πραγμάτων μᾶς χρειάζονται. Δυστυχῶς, παρὰ τὸ μυθολόγημα τῆς «Εὐρώπης» καὶ τῆς «Δύσεως», ὁ χριστιανικὸς τουλάχιστον κόσμος τῆς Ἀνατολῆς δὲν νομίζομε νὰ ἔπαψε ποτὲ νὰ αἰσθάνεται Εὐρώπη καὶ ἔτσι νὰ φέρεται. Πιθανὸν εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῆς Εὐρώπης πού μᾶς λείπει. Ὅταν ὁ Ἰωάννης Βατάτζης πολεμάη τοὺς Λατίνους στὴν Κων/πολη, ἀλλά παντρεύεται τὴν Μαρκεζίνα (σὲ μιὰ τόσο κρίσιμη ἐποχὴ καὶ μὲ δεδομένον τὸν ρόλο τῆς «Gesinnungsethik» στοὺς χώρους αὐτούς), εἶναι γιατί ἐνεργεῖ μὲ μιὰ πιὸ σύνθετη συνείδηση Εὐρωπαίου, ἀπὸ ὅσο ὑπονοοῦν οἱ ἰδεολογικοὶ μονόδρομοι τῆς σήμερον... Δυστυχῶς, ἡ βαθύτατη συνείδηση τῶν «Ἀνατολικοευρωπαίων» εἶναι μία καὶ μόνη: ὅτι αὐτοὶ πάντα ἀγωνίζονταν νὰ κρατήσουν μίαν ἑνότητα τοῦ χώρου τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἡ ὁποία πάντα ἐκαταλύετο ἀπὸ τὴν δυτική. Αὐτὸ τελικῶς εἶναι τὸ «ἱστορικὸ νόημα» τοῦ «φακιολίου» τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ...
Οἱ «ἐπιβαρύνσεις» αὐτὲς δὲν ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν στὴν γενικὴ συνείδηση - ἀκόμη μέχρι πρόσφατα μὲ τὴν περίπτωση Κροατῶν καὶ Σέρβων στὸν πόλεμο -, πράγμα πού δὲν διευκολύνει τὴν γενικώτερη πολιτική. Σήμερα ἡ πολιτική, πλανητικῆς ὑποδομῆς, διεξάγεται μὲ σχεδιασμοὺς τοῦ μέλλοντος καὶ ὄχι μὲ «ἱστορικὰ δίκαια» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ τὰ «δίκαια» ἔχουν ἄλλο περιεχόμενο στὴν συνείδηση τῶν χριστιανῶν τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἤγουν τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐπιβαρύνουν τὴν πολιτική. Εἶναι πολὺ πιθανὸ ὅτι Ὀρθοδοξία καὶ Καθολικισμὸς μπορεῖ νὰ μὴν ἔχουν διαφορὲς ὡς Ὁμολογίες - σὲ τοῦτο ἄλλωστε συντελεῖ καὶ τὸ ἐπιπόλαιον του θρησκευτικοῦ αἰσθήματος ἀνὰ τὰ βόρεια παράλια της Μεσογείου...-, εἶναι ὅμως οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις τῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς πού ἔχουν σημασία. Καὶ αὐτὲς εἶναι ἰσχυρῶς διαφέρουσες...
Θὰ ἦταν βέβαια πράγμα παράταιρο καὶ διεστραμμένο, ἂν ἡ σχέση τοῦ Καθολικισμοῦ μὲ τὴν Μεσόγειο ἐσταματοῦσε στὸ Πρίντεζι. Ὁ Καθολικισμὸς ἔχει φυσικὰ δικαιώματα ἐπί τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, γιατί ἔσωσε τὴν κοινωνική της φιλοσοφία σὲ ἐξόχως κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας. Ἡ μία ἦταν μὲ τὶς εἰκονομαχίες (ἡ Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία μποροῦμε μᾶλλον νὰ ποῦμε πώς ἦταν μιὰ ὑπόθεση τοῦ Πάπα) καὶ ἡ ἄλλη μὲ τὴν πολὺ κρίσιμη πολιτικὴ τοῦ Βενετοῦ Κυρίλλου Λουκάρεως (πού ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε πώς τὸν σκότωσαν οἱ ἰησουίτες). Ἂν στὴν ἱστορικῶς δεδομένη «ἀναρχία» τῆς Ἀνατολῆς μποροῦσαν νὰ δράσουν οἱ ἰδέες τοῦ Λούκαρη, τότε κανεὶς δὲν ξέρει ποιὰ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι σήμερα ἡ ὀρθόδοξη κατάσταση τῆς Ἀνατολῆς... Πέραν λοιπὸν ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς διχογνωμίες, ὁ μεσογειακὸς Χριστιανισμὸς χρωστάει ἀρκετὰ πράγματα στὸ Βατικανό... Εἶναι καλὸ συνεπῶς νὰ ὑπάρχουν καθολικοὶ στοὺς χώρους τῆς Ὀρθοδοξίας (ὄχι ὅμως κατ' ἀνάγκην καὶ οὐνίτες) καὶ ἐξ ἴσου καλὸ θὰ ἦταν ἂν ὑπῆρχαν καὶ ὀρθόδοξοι στοὺς χώρους τοῦ Καθολικισμοῦ. Ὑπάρχουν ὅμως οἱ τελευταῖοι αὐτοί; ... Τὸ Ἰσλὰμ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία περισσότερους δεσμοὺς ἀνέπτυξε γεωγραφικὰ ἂπ' ὅτι ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Καὶ γιὰ κάποια ἔσχατα ὑπολείμματα μίας φυσικῆς τάξης πραγμάτων, ὅπως τὰ Ἑπτάνησα π.χ. καὶ οἱ Κυκλάδες, τὸ μόνο πού ἔχει ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση εἶναι κονδύλια γιὰ τὴν «ἀνάπτυξη». Ἀλλὰ ποιὰ «ἀνάπτυξη» ὅταν ἡ Ἑλλάδα εἶναι «μέλος» καὶ τὰ κονδύλια περνᾶνε ἀπὸ τὸ ΥΠΕΧΩΔΕ καὶ τὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο Ναυτικοῦ; Ξέρουν οἱ «ἐπιτελάρχες» τὶς λεπτομέρειες τῆς βενετικῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ πολεοδομίας γιὰ νὰ «σώσουν τὸ περιβάλλον»; Οὔτε λοιπὸν καὶ μὲ τὶς «βοήθειες ἀναπτύξεως» τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης παύουν ὤρισμενα μέρη νὰ ἔχουν ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο τὴν σημασία τοῦ μουσειακοῦ ὑλικοῦ. Πρόκειται γιὰ τὴν περὶ «Εὐρώπης» συνείδηση τοῦ «λιμπεραλισμοῦ»... Ἡ Βενετία ἀκόμη καὶ σήμερα συνεχίζει νὰ ἔχη σχέση μὲ τὴν Κων/πολη, ἐπειδὴ συνεχίζει καὶ ὁ τάφος τοῦ Δάνδολου νὰ εἶναι στὴν Ἁγία Σοφία. Ἡ Ἀγγλία ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ἔχη σχέση μὲ τὰ Ἑπτάνησα, γιατί ὁ τάφος τοῦ πρώτου ναυάρχου τοῦ μεσογειακοῦ στόλου μὲ τὴν ἐπιγραφὴ σαρκοφάγο σὲ τρεῖς γλῶσσες πού βρισκόταν ἀπὸ τὸ 1815 στὸ κάστρο τῆς Λευκάδος, τὰ δυὸ τελευταία χρόνια ἐξαφανίσθηκε τμηματικῶς, δηλαδὴ ἐπιχειρησιακῶς... Ἀλλὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀπόκτηση συναίσθηση τῆς ἱστορικῆς λειτουργίας - ἄρα καὶ μιὰ αἴσθηση τοῦ ἱστορικοῦ μέλλοντος -μὲ τὴν μουσειακὴ γνώση; Τὸ ἐρώτημα ὡς ποιὸν βαθμὸ τὸ μουσεῖο σώζει καὶ τί σώζει καὶ ὡς ποιὸν βαθμὸ καταστρέφει καὶ τί καταστρέφει, εἶναι ἀκριβῶς ταυτόσημο μὲ τὸ τί σώζει καὶ τί καταστρέφει ἡ ἴδια ἡ «πρόοδος» καὶ ἡ «ἀνάπτυξη»...
Στὸ σημεῖο τοῦτο πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι δὲν ἀξιολογεῖ κανεὶς ἀναγκαστικὰ προθέσεις ἀποτιμώντας τὰ πράγματα. Σὲ πολλὰ ἀπ' αὐτὰ πολὺ πιθανὸ οἱ προθέσεις νὰ μὴν ὑπῆρξαν ἀντίστοιχές τους. Ἐφανερώθη ὅμως ὅτι ὁ κόσμος εὐρίσκετο σὲ πολὺ μεγαλύτερο χάος ἀπὸ αὐτὸ πού ἄφηνε ἡ ἰδεολογία τῆς ψυχροπολεμικῆς «τάξης» νὰ ὑπονοηθῆ, καὶ ἀσφαλῶς τοῦτο τὸ χάος σὲ κάποιο πολὺ μεγαλύτερο χάος ἰδεῶν θὰ πρέπει νὰ ὀφείλεται. Παρὰ τὶς αἰσιοδοξίες τῶν ἀφοπλισμῶν, μιὰ βαθειὰ ἀνησυχία δὲν παύει νὰ ὑφέρπη στὴν γενικὴ συνείδηση. Ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση πού ἐπιδιώκει κανεὶς τὸ χάος, μπορεῖ νὰ τὸ ἐπιδιώκει σὲ τέτοιον βαθμὸ ὥστε νὰ στρέφεται κάποτε ἐναντίον του;
Βέβαια τὸ χάος στὸν «λιμπεραλισμὸ» εἶναι ἐγγενὴς προϋπόθεση, γιατί εἶναι ἐγγενὴς συνθήκη του ἡ κρίση. Ὁ «φιλελευθερισμὸς» χωρὶς χάος καὶ κρίση δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη, στὴν δὲ βαθύτερη σημασία της ἡ ἔννοια τῆς «ἀοράτου χειρὸς» εἶναι ἀκριβῶς ἐκείνη τῆς ἀποσοβούσης περιστασιακὰ τὴν κρίση καὶ κατ' ἐμπειρίαν. Ὁ κεϋνσιανισμὸς ἐκφράζει τὴν σημασία τοῦ πράγματος στὴν οἰκονομία, ἀλλά ἡ οἰκονομία εἶναι ἁπλῶς μιὰ λεπτομέρεια τοῦ ὅλου. Ἡ ἔννοια τῆς «προόδου» στὸν λιμπεραλισμὸ συνίσταται ἀκριβῶς στὴν συνείδησή τοῦ ὅτι κάποτε θὰ ἔρθη ἡ κρίση, δηλαδὴ τὸ ἀλόγιστο ἔξοδο σὲ ἀνθρώπους, μόχθο καὶ ἀγαθά, καὶ θὰ τά... ξαναφτειάξη! Τὸ μόνο πού δὲν μποροῦσε νὰ πρόκυψη στὴν παλαιὰ φιλοσοφία τοῦ λιμπεραλισμοῦ ἦταν ὅτι τὸ ἔξω ἀπὸ αὐτὸν χάος θὰ μποροῦσε νὰ τὸν ἐμποδίση στὴν ἀνακύκληση τῶν κρίσεών του, δηλαδὴ στὸν τρόπο ὑπάρξεώς του. Καὶ αὐτὸ βέβαια ὄχι τυχαία, διότι μέσα στὴν «φιλοσοφία» αὐτή, πού τὴν ἐξησφάλιζαν «πρὸς τὰ ἔξω» οἱ στρατοί, ἐχάθηκε κάθε συνείδηση ἱστορικότητας καὶ ὁ λιμπεραλισμὸς ἔμεινε νὰ ὕπαρχη μόνος του στὸν κόσμο! Ἡ αὐτοσυνείδηση του δηλαδὴ ὑπῆρξε τέτοια, ὥστε νὰ μὴν ὕπαρχη κόσμος ἔξω ἀπ' αὐτόν. Τὸ πιὸ χαρακτηριστικὸ στὴν «πολιτικὴ» τῶν «μεγάλων δυνάμεων» τοῦ παρελθόντος εἶναι ἀκριβῶς ἡ πλήρης ἔλλειψη καὶ τῆς παραμικρῆς ἰδέας ἱστορικοῦ δεσμοῦ, ἡ μόνιμη ἐπιδίωξη τῆς ὁριστικῆς καταστροφῆς. Ἡ ἔννοια τοῦ ἐρειπίου - ἡ ἀπαραίτητη ὅπως εἴπαμε γιὰ τὴν ἀπομύζηση τοῦ χρήματος - μεταβάλλεται σὲ ἀπόλυτη ἐπιδίωξη. Οὔτε κάν ἡ παραμικρὴ ὑπόνοια μέσα σ' αὐτή, ὅτι μπορεῖ νὰ ὑπάρξη κάποιο ἱστορικὸ μέλλον γιὰ τὸ ὁποῖον τὸ ὑπάρχον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ σὰν ρεζέρβα. Ἡ τακτικὴ τῶν «ἀνακαλύψεων» ἐφαρμόσθηκε ἀκριβῶς μὲ τὴν ἴδια συνέπεια καὶ σὲ χώρους πού ἀποτελοῦσαν τὴν ἱστορικὴ προϋπόθεση τῆς «Εὐρώπης», δηλαδὴ ἐκείνους τῆς Μεσογείου. Γι' αὐτὸ ἀκριβῶς βλέπει κανεὶς ὁλοένα ἡ σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου νὰ εἶναι σχέση ἐννοιῶν τεχνολογικῆς πολιτικῆς («στρατηγικῆς σημασίας») καὶ μέχρι σήμερα νὰ μὴν ὑπάρχη καμμία ἀπολύτως ἀνάλυση τῶν καταστάσεων τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ὑπάρχουν μόνο ἀναμασήματα καὶ «ἀναγκαιότητες». Ὑπάρχει μήπως στὴν κοινὴ συνείδηση ἡ ἱστορικὴ ἐπίγνωση περὶ τῶν λόγων πού ἔβαλαν στὸ παρελθὸν τὸ Καραμπὰχ στὸ Ἀζερμπαϊτζάν, τὸ Ναχιτσεβάν στὴν Ἀρμενία καὶ χώρισαν θρησκευτικά τούς Γεωργιανούς; Οἱ λόγοι αὐτοὶ ὑπάρχουν ἀκόμη στὴν περιοχὴ τοῦ Καυκάσου μεταξὺ Τουρκίας καὶ Ἰράν. Καὶ θὰ συνεχίσουν καὶ στὸ μέλλον νὰ ὑπάρχουν, διότι δὲν προέκυψαν ὡς ἀποτελέσματα «πολιτικῶν λογαριασμῶν» ἄλλα ὡς δημιουργήματα τῆς ἱστορίας πρὶν ἀπ' τὴν Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη. Κατὰ τὰ ἄλλα, εἶναι πολὺ εὔκολο νὰ λέμε ὅτι ὁ Στάλιν κατεπάτησε τὰ «ἀνθρώπινα δικαιώματα» μὲ τὶς μειονότητες. Δίκαιο ὅμως εἶναι νὰ ἰδοῦμε καὶ ποιὰ εἶναι τὰ δικά μας «μέσα», οἱ «δυνατότητές» μας νὰ τὰ ἀποκαταστήσωμε - ἐξαιρουμένων βέβαια τῶν βομβαρδιστικῶν γιὰ λόγους «ἀσφαλείας»...
Πρέπει ὅμως νὰ ποῦμε ὅτι σ' αὐτὴ τὴν ἔλλειψη μεσογειακῆς συνειδήσεως τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς κατὰ τοὺς δυὸ τελευταίους αἰῶνες. Δὲν διετήρησε δηλαδή τὴν Μεσόγειο στὴν συνείδηση τῶν ἀνθρώπων ὡς ἱστορικὴ σχέση, ἀλλὰ ὡς «χῶρο»... ἀρχαιολογικό. Ἔτσι δηλαδὴ ὅπως τὸν προσέφερε στὸν κόσμο καὶ ἡ περὶ Μεσογείου «ἐπιστήμη» τὸν ἴδιον αὐτὸν καιρό. Ἀπὸ τὴν σχετικὴ φιλολογία εἶναι σὲ μέγιστο βαθμὸ ἐπηρεασμένα τὰ θρησκευτικὰ κείμενα...
Ὁ ἱδρυτὴς τῆς περί... Μεσογείου ἐπιστήμης στὰ νεώτερα χρόνια εἶναι ὁ Μέγας Ναπολέων. Πρὸ τοῦ Ναπολέοντος, ἡ Γαλλία εἶχε ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν Μεσόγειο καὶ δὲν συνετέλεσε λίγο - στὴν διατήρηση τῆς ἱστορικῆς δομῆς ὁλόκληρου τοῦ μεσογειακοῦ χώρου καὶ ὑπὸ τὴν ὀθωμανικὴ κυριαρχία - τὸ γεγονός, ὅτι ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ φορέα εἶχε τὴν γαλλικὴ πολιτικὴ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Μὲ τὸν Ναπολέοντα ὅμως τὰ πράγματα ἐλαφρῶς ἀλλάζουν. Ὃ Ναπολέοντας εἶναι ὁ πρῶτος μονάρχης πού ἐπανδρώνει τὶς ἐκστρατεῖες του μὲ εἰδικοὺς «μεσογειολόγους». Οἱ Ἄγγλοι, ἀρκούμενοι συνήθως ἀτὸ σύστημα τῆς «indirect rule», δὲν πολυασχολοῦνται μὲ τά... ἐσωτερικὰ (στὰ νεώτερα μάλιστα χρόνια τούς ἀρκοῦσε μόνο τὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν ἀπὸ κάθε χώρα...), ἡ Γαλλία ὅμως θὰ δώση ἰδιαίτερη βαρύτητα στὴν μελέτη τῶν ἐσωτερικῶν δομῶν. Ὁ Ναπολέων στὴν ἐκστρατεία του τῆς Αἰγύπτου παίρνει μαζί του σωρεία ἐπιστημόνων γιὰ νὰ μελετήσουν τὸν... πολιτισμό. Κλασσικὸ εἶναι τὸ παράγγελμα του πρὶν ἀπὸ κάθε μάχη: «οἱ σοφοὶ καὶ τὰ γαϊδούρια στὴν μέση». Στὶς ἐργασίες τῶν Γάλλων ἡ ἐπιστήμη θὰ ἴδη τεράστιες προόδους καὶ ὁ θεσμὸς τῶν «ἀρχαιολογικῶν ἑταιρειῶν» θὰ γενικευθῆ γιὰ ὅλα τὰ εὐρωπαϊκὰ κράτη, μόνο ὅμως πού οἱ ἐργασίες αὐτὲς δὲν παύουν νὰ ἔχουν τὴν σκοπιμότητα τῆς ἀρχικῆς των δημιουργίας. Ἀπὸ τὸ 1830 καὶ μετά, μὲ τὴν κατάληψη τῆς Ἀλγερίας καὶ τοῦ Μαρόκου, ὁ ρόλος τῆς διανόησης καὶ τῶν στρατιωτικῶν γίνεται σχεδὸν ταυτόσημος. Κάθε φορά πού στὶς χῶρες αὐτὲς θὰ ξεσπάση κι' ἕνα κίνημα κατὰ τῆς γαλλικῆς κυριαρχίας, ἀμέσως θὰ ἰδοῦν τὸ φῶς μελέτες γιὰ τὸν «πολιτισμό», τῶν ὁποίων σκοπὸς εἶναι νὰ χρησιμεύσουν σὰν ἐργαλεῖα στὶς διοικήσεις τῶν ἀποστολῶν. Στὴν Ταγγέρη θὰ ἱδρυθῆ ὁλόκληρος ἐπὶ τούτου ὀργανισμός, ἡ «Mission scientifique au Maroc», μὲ τεράστια μέσα οἰκονομικὰ καὶ ἄλλα, ἀπὸ τὴν ὁποίαν θὰ προκύψουν ὄντως ἔργα ὑψηλῆς ἐπιστημονικῆς ἀξίας - π.χ. τοῦ Ε. Doutte - πού θὰ ἀποτελέσουν μάλιστα ἀργότερα τὸ ὑλικὸ ὁλόκληρης κοινωνιολογικῆς σχολῆς στὴν Εὐρώπη, τοῦ Ε.Durkheim. Ἀνάλογες εἶναι καὶ οἱ «φιλολογικὲς δραστηριότητες» τῶν θρησκευτικῶν ἀποστολῶν στοὺς ἴδιους χώρους, μὲ τὰ δικά τους ἔντυπα. Ἡ στάθμη τους εἶναι ἐπίσης ὑψηλὴ ἄλλα καί... τὸ μῆκος κύματος τὸ ἴδιο (λ.χ. τὴν τελευταία φορὰ πού μιλάει τὸ Βατικανὸ γιὰ Ἑπτάνησα εἶναι γύρω στὸ 1840, σὲ κάποια ἔντυπά του, ὅπου διαμαρτύρεται γιὰ τὴν θρησκευτικὴ πολιτικὴ τῶν Ἀγγλων ἐκεῖ. Σήμερα ἡ λέξη «Ἑπτάνησα» δὲν ὑπάρχει σὲ κανένα λεξικό...).
Κατὰ πόσον τώρα οἱ ἐπιστημονικὲς αὐτὲς δραστηριότητες συνετέλεσαν σὲ μιὰ πραγματικὴ ἀλληλοκατανόηση τῶν μεσογειακῶν κόσμων, εἶναι δύσκολο νὰ ἀποφανθῆ κανείς. Οἱ ἄραβες πάντως ἀνατολιστές, ἐνῶ ἐγκωμιάζουν τὴν ὑψηλὴ ἐπιστημονικὴ στάθμη τῶν ἐργασιῶν αὐτῶν, ἐπιμένουν νὰ ἰσχυρίζωνται ὅτι δὲν ἀποδίδουν τὸ ἐσωτερικὸ πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ των καὶ μερικοὶ μάλιστα τὴν ἐπιλεγόμενη «Orientalistik» τὴν χαρακτηρίζουν καθαρὰ ὡς ἰμπεριαλιστικὸ ἐργαλεῖο... Εἶναι συνεπῶς πιθανὸ ὅτι χρειάζεται νὰ ἐγκύψωμε ἀκόμη μιὰ φορὰ στὰ πράγματα μὲ βάση τὰ τρέχοντα δεδομένα. Γιατί ἔχομε ἀναμφισβήτητα μίαν ἀπέραντη φιλολογία γιὰ τὰ βιβλία τοῦ Πλάτωνα. Ἄν ἔχωμε καὶ τὴν φιλοσοφία του καὶ τοὺς σκοπούς της, εἶναι ἕνα ἐρώτημα διαφορετικό.
Ὁπωσδήποτε πάντως τὰ μεσογειακὰ προβλήματα σήμερα δὲν λύνονται μὲ βάση τὰ «ἱστορικὰ δίκαια» ἀπὸ «ἀναλύσεις» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ ἁπλῶς παραπέμπουν σὲ «ἰσοζύγια» τοῦ παρελθόντος καὶ ἐμποδίζουν τὶς φυσιολογικὲς σχέσεις γειτονίας τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν (λ.χ. Ἰταλίας, Γερμανίας) μὲ τὴν ἐπιλεγομένην «νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη». Ἄλλου εἴδους σχέσεις δὲν εἶναι σήμερα δυνατές, διότι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἔχει ἤδη διεθνοποιηθῆ πρὸ πολλοῦ. Ἡ ἐπαναλειτουργία του ἀπαιτεῖ ἀποκατάσταση ὀργανικῶν σχέσεων τῆς ἴδιας του ἐσωτερικῆς προϊστορίας. Ὑπάρχουν φυσικὰ ὡρισμένες ὑποχρεώσεις τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ὡς πρὸς τὴν ἀποκατάσταση τῶν θρησκευτικῶν δεσμῶν τῆς Μεσογείου πού ὁ καπιταλισμὸς μετέβαλε σὲ «σύνορα κρατῶν», ὅπως π.χ. ἡ ἐπισκευὴ μερικῶν ἐκκλησιῶν πού γκρέμισαν οἱ σεισμοὶ στὰ Ἑπτάνησα καὶ ἴσως στὶς Κυκλάδες, ἄλλα ἡ ἓν γένει πολιτικὴ πού εἶναι σήμερα νοητὴ γιὰ τὸν χῶρο εἶναι ἀκριβῶς ἡ πολιτικὴ τῆς Βενετίας: ἐνίσχυση τοῦ ὑπάρχοντος ὡς τέτοιου καὶ μέσα στοὺς ἱστορικοὺς τρόπους λειτουργίας του. Κατὰ πάσαν πιθανότητα, μιὰ πολιτικὴ γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐπανασύστασης τῆς ἀρχαίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Σήμερα ἡ Δύση εἶναι περισσότερη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ἄλλα τὸ πρόβλημα τῆς ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας παραμένει αὐτὸ πού ἦταν πάντα: ἡ διπολικότητα μεταξὺ Αἰγαίου (ἄρα καὶ Μαύρης Θαλάσσης) καὶ Περσίας. Μόνο ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἔλυσε αὐτὸ τὸ λεπτεπίλεπτο πρόβλημα καὶ συνεπῶς κάθε ἰδέα «ἐπανασυστάσεως» τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πρέπει νὰ ξεκινάη ἀπὸ τὸ δεδομένο τοῦτο. Τὰ πράγματα ὑπάρχουν πάντα δυνάμει πρὸς ἐπαναλειτουργία, εἶναι ὅμως τόσα τὰ φρικαλέα προβλήματα πού ἐκόμισε ἡ εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ στὸν μεσογειακὸ χῶρο, μὲ τὸ τέλος τῆς «ἀπομύζησης» κατὰ τὸν περασμένο αἰώνα, ὥστε κάθε «ἐπιδιόρθωση» τους σήμερα ἀπαιτεῖ πολὺ περισσότερον κόπο ἀπὸ αὐτὸν πού καταβάλλουν οἱ (τελείως ἀκατάλληλοι) «διεθνεῖς ὀργανισμοὶ» καὶ μεγαλύτερην ἐνεργητικότητα ἀπὸ αὐτὴν πού ἐπιτρέπουν τὰ ἄλλα διεθνῆ προβλήματα τῶν καιρῶν μας. Ὅπως εἴπαμε, ἡ νεώτερη ἱστορία τῆς Μεσογείου ἀρχίζει μὲ τὸν Ναπολέοντα καὶ τελειώνει μὲ τὸ Κουρδικό, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξὺ συντελέστηκε καὶ ἡ πλήρης γενοκτονία τοῦ ἑλληνισμοῦ, μὲ τὸν ὁποῖον ἡ δυτικὴ Εὐρώπη «ἐσυνδεόταν» ἰδιαίτερα...Ἀλλὰ ὄχι μόνο ὁ ἑλληνισμός. Ἐπίσης οἱ Ἀρμένιοι καὶ ὅσες πιθανὲς μειονότητες ἔτυχαινε νὰ ἔχουν κάποιαν εἴδικωτερη ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, εἶναι αὐτὲς πού ἐβίωσαν τὶς μεγαλύτερες γενοκτονικὲς καταστάσεις στὴν νεώτερη ἱστορία καὶ ἡ σημασία τους γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ ἐμηδενίσθη σχεδὸν τελείως. Καθόλου ὅμως τυχαῖα, ὅπως μᾶς διευκρινίζει ὁ Braudel. (Βλ. ἐπίσης καὶ Ε. Banse, Das Orientbuch, Strassburg 1914). Διότι ὅλες οἱ μειονότητες, μὲ τὶς ὁποῖες ἡ Εὐρώπη τοῦ περασμένου αἰώνα ἀνεκάλυπτε νὰ ἔχη «πνευματικὲς σχέσεις», συνέβαινε νὰ εἶναι στὰ μάτια της ἕνα εἶδος... ἐνοχλητικῶν ποντικῶν πού ἔπρεπε πάση θυσία νά... ἀπολυμανθοῦν. Ἂς δοῦμε ὅμως κατὰ λέξη τὶς αἰτίες τῆς «ἐξυγίανσης». Διατηροῦμε ἐπίσης καὶ τὸ λεξιλόγιο ἐπακριβῶς, διότι ἔχει σημασία: ὅταν πρόκειται γιὰ καθαρῶς ἐπιθετικοὺς σκοπούς, οἱ λέξεις ἀνακαλοῦν στερεοτύπως ὑποσυνείδητα περιεχόμενα «ἔχθρων» καὶ «πολιτιστικῆς ἀμύνης» [«Τοῦρκος» σημαίνει πάντα κάτι τὸ ἐχθρικό, τὸν κίνδυνο, καὶ «Δύση» (Occident, Abendland) τὴν πολιτιστικὴ ἑνότητα τοϋ Χριστιανισμοῦ, ἄλλα μόνο τοῦ δυτικοῦ]. Τὸ κεφάλαιο μας ἐπιγράφεται εἰδικὰ «Ἢ μοίρα τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας» καὶ ἡ ἑνότης ἀπ' ὅπου ἀντιγράφομε «Ἔμποροι στὴν ὑπηρεσία τῶν Τούρκων» (βλ. μν. ε. τόμ. III, σέλ. 521 κ.ε.):
«Ἡ οἰκονομικὴ δομὴ τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας ἐξασφαλίζεται ἀπὸ μιὰ τεράστια στρατιὰ ἐμπόρων, οἱ ὁποῖοι θέτουν ὅρια ὀτὴν διείσδυοη τῆς Δύσεως καὶ τὴν ἐμποδίζουν. Ἡ Γαλλία διατηρεῖ στὸ Λεβάντε ἕνα προσωπικὸ ἀπὸ 150-200 ἄτομα καὶ τὸ ἴδιο καὶ τὰ ἄλλα δυτικὰ "ἔθνη". Τὶς μεγάλες ἐπιχειρήσεις ὅμως τὶς διεξάγουν Ἄραβες, Ἀρμένιοι, Ἑβραῖοι, καὶ Ἕλληνες... Σ' αὐτὴ τὴν δραστήρια ἀγορὰ μένει γιὰ τὸν δυτικὸ ἔμπορα πολὺ μικρὸ περιθώριο... ὅλες του τὶς δραστηριότητες πρέπει νὰ τὶς διακινεῖ μέσῳ Ἀρμενίων καὶ Ἑβραίων πού πρέπει νὰ τοὺς κοιτᾶ στὰ δάχτυλα". Καὶ τὸ οὐσιωδέστερο, οἱ ἀνατολικοὶ ἔμποροι οὔτε καὶ τὸ ἐξωτερικὸ ἐμπόριο τῆς αὐτοκρατορίας ἀφήνουν στὰ χέρια τῶν Εὐρωπαίων... Λιγώτερο ἐντυπωσιακὴ ἄλλα ὄχι καὶ λιγώτερο ἐκπληκτικὴ ὑπῆρξε κατὰ τὸν 18ον αἵ. ἡ διασπορὰ τῶν «ὀρθοδόξων» ἔμπορων στὶς κατοχυρωθεῖσες διὰ τῆς Συνθήκης τοϋ Βελιγραδίου τὸ 1739 χῶρες τῶν Ἀψβούργων... Αὐτὸν τὸν χῶρο τὸν κατέλαβαν γιὰ τὸν ἑαυτὸ τοὺς ἕλληνες ἔμποροι καὶ πολὺ γρήγορα μάλιστα ὑπερέβησαν τὰ ὅρια του. Ἐπισκέπτονταν τὴν Ἔκθεση στὴν Λειψία, συναλλάσσονταν στὸ Ἀμστερνταμ καὶ βρίσκονταν παντοῦ στὴν Εὐρώπη, στὴν Ρωσία καὶ σ' αὐτὴν ἀκόμη τὴν Σιβηρία.
Γεννιέται λοιπὸν ἀφ' ἑαυτοῦ τὸ ἐρώτημα, ἐὰν αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι ἦταν ἕνα ξένο σῶμα στὸ ἐσωτερικό τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας. Συνεισέφεραν στὴν διατήρηση τῆς τουρκικῆς οἰκονομίας, ὅπως προσωπικῶς νομίζω, ἤ ἔμοιαζαν μὲ ποντικοὺς πού ἀφήνουν τὸ βυθισμένο καράβι; Αὐτὸ τὸ ἐρώτημα μᾶς φέρνει πίσω στὸ πρόβλημα τῆς τούρκικης παρακμῆς - ἕνα πρόβλημα πού προξενεῖ μεγάλες σπαζοκεφαλιὲς χωρὶς νὰ διαφαίνεται στὸν ὁρίζοντα ἡ λύση του. Κατὰ τὴν γνώμη μου, ἡ παρακμὴ τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας ἀρχίζει μόνο κατὰ τὴν ἀρχὴ τοϋ 19ου αἵ., ἤ μᾶλλον, γιὰ νὰ προσδιορίσωμε ἀκριβέστερα τὴν διαδικασία, ἐπὶ τῶν Βαλκανίων, τὴν πιὸ ζωντανὴ ἄλλα κινδυνεύουσα ζώνη ἀπὸ τὴν ὁποία προήρχετο ὁ στρατὸς καὶ οἱ φόροι...».
Ἀναφέραμε ἀναλυτικὰ τὸ κείμενο, ἀκριβῶς γιὰ νὰ φανῆ τὸ εἶδος τῶν παραστάσεων πίσω ἀπὸ τὸ τυπικὸ λεξιλόγιο. Πουθενὰ δὲν ὑπάρχει ἡ λέξη Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Τὰ πάντα εἶναι... τουρκικά, διότι μέσα στὰ ἰδεολογικὰ σημαινόμενα αὐτοῦ τοῦ ὄρου δικαιολογεῖται αὐτὸ πού μᾶς λέει σὲ ἄλλη θέση ὁ Braudel καὶ πού ἦταν τὸ μόνο γιὰ νὰ ἀνοίξη... «θύρα»: ἡ βία. Κατ' ἀρχὴν ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ τὰ κανόνια ἐχρησιμοποιήθηκαν κατὰ τὸ παραδεδομένο νόημα τῆς παρούσης χιλιετίας, ἤτοι ὡς ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ προκύπτει ἀμέσως τὸ θέμα πῶς θὰ μποροῦσαν οἱ χριστιανικοὶ λαοὶ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας νὰ γίνουν «ξένο σῶμα» στὸ κράτος τους, ὁπότε φυσικὰ δὲν ἔμενε παρὰ ἱστορικὰ νά... ποντικοποιηθοῦν! Καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πού εἶχαν σχέση μὲ τὴν Μοσούλη, εἴδαμε πῶς. Τὴν αὐτὴν ὅμως ἂν μὴ χειρότερη τύχη εἶχαν καὶ οἱ Ἀρμένιοι, πού εἶχαν σχέση μὲ τὰ πετρέλαια τοῦ Βακοῦ. Προκειμένου νὰ ἐξασφαλισθῆ διὰ τῶν Ἀρμενίων ἡ κατεύθυνση πρὸς τὸ Βακοῦ, ἔπρεπε νὰ ἀποκτήσουν ὅλες οἱ χριστιανικὲς Ὁμολογίες ὀπαδοὺς μεταξὺ τῶν Ἀρμενίων, ἐξ ἴσου δηλ. καὶ οἱ προτεστάντες, οἱ ὁποῖοι ἐπεδόθηκαν μὲ ἰδιαίτερον ζῆλον στὸ θεάρεστον ἔργο τῆς ἱεραποστολικῆς σωτηρίας... Ποιὰ ὑπῆρξαν τὰ ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν δραστηριοτήτων, γνωρίζομε ἤδη. Γιὰ τὴν ἐπὶ Γῆς σωτηρία, ἀπό τους Ἀρμενίους ἐσώθηκαν μόνο ὅσους μπόρεσε ἡ Ρωσία νὰ σώση, ἡ ὁποία βέβαια εἶχε καὶ κάποια πιὸ κοντινὴ σχέση μὲ τὸ Βακοῦ ἂπ' ὅ,τι εἶχαν οἱ ἄλλες δυνάμεις μὲ τὸν Χριστό... Πολλοὶ ἐπίσης ἀπό τους μικρασιάτες Ἕλληνες ἦρθαν στὴν Ἑλλάδα προτεστάντες. Τὴν εἰδικώτερη ὅμως χρήση τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ τοῦ ἑβραϊσμοῦ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα, θὰ τὴν ἰδοῦμε ἀναλυτικώτερα πιὸ κάτω.
Θὰ ἦταν φυσικὰ ἀδύνατο καὶ ἀφύσικο νὰ ἔμενε ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος μιὰ «κλειστὴ λίμνη» γιὰ τοὺς πάντες, ὅπως ἀναγκάσθηκαν νὰ τὴν κάμουν οἱ Πατριάρχες μὲ τοὺς σουλτάνους τὸ 1453. Καὶ τὸ Βυζάντιο (τοῦ ὁποίου συνέχεια θεωροῦμε καὶ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία) θὰ παρήρχετο κάποτε κατ' ἀνάγκην. Οἱ ἱστορικοὶ αὐτοὶ σχηματισμοὶ εἶχαν μιὰ ἰδεολογία στασιμότητος πού δὲν ἐπέτρεπε καμμιὰν ἐξέλιξη. Ἤγγισαν ὑψηλότατα ἐπίπεδα περιεχομένου ζωῆς, ἄλλα ἀκριβῶς γι' αὐτὸ δὲν μποροῦσαν νὰ ἀνταποκριθοῦν σὲ καμμιὰν ἀπαίτηση ὠργανωμένης ἐργασίας. Εἶναι πολὺ ἀμφίβολο - καὶ τοῦτο ἔχει ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τοὺς... θεωρητικοὺς τοῦ «ἀνατολικοῦ δεσποτισμοῦ» - ἂν κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες ὑπῆρξε καν διοίκηση, τόσο ἀπ' τὴν μεριὰ τῶν Βαλκανίων ὅσο ἀπ' τὴν μεριὰ τῆς Μικρᾶς 'Ἀσίας. Ὁ χῶρος εἶχε φθάσει στὸ σημεῖο νὰ αὐτοδιοικῆται μὲ ἕνα σύστημα ἰσορροπίας τοπικισμοῦ καὶ εἶναι ἀμφίβολο ἂν οἱ Πατριάρχες καὶ οἱ σουλτάνοι εἶχαν ὄντως τίποτε νὰ κάνουν, ἐκτός ἀπὸ νὰ ἀντιπροσωπεύουν «συμβολισμούς». Γι' αὐτὸ καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι στὸν πατριαρχικὸ θρόνο ἀνέβηκαν μέχρι καὶ ἀγράμματοι Πατριάρχες. Μὲ τὸν ἔξω κόσμο κανεὶς δὲν μποροῦσε νὰ ἀσχοληθῆ, διότι δὲν παρίστατο κάτι τέτοιο ἀναγκαῖο. Τὸ σύστημα ἦταν μιὰ «Οἰκουμένη» πού εἶχε τὴν εὐχέρεια τῆς πρακτικῆς ζωῆς σὲ ἕνα εὐνοημένο ἀπὸ τὴν φύση μέρος. Τὸ τί ἔκανε ἡ Δύση, μπορεῖ νὰ ἐνδιέφερε τὸν Μέγα Πέτρο- τὴν Κων/πολη οὐσιαστικὰ ποτέ.
Δὲν προσπαθοῦμε νὰ ἀσκήσωμε ἐδῶ κριτικὴ γιὰ τὴν βία, πού λέει ὁ Braudel, προκειμένου ν' ἀνοίξη ἡ... θύρα τοῦ «παραδείσου τῆς Ἀνατολῆς». Αὐτὸ πού κρίνομε εἶναι ἡ τακτικὴ ξεθεμελιώματος ἑνὸς χωρὶς φρένα λιμπεραλισμοῦ, πού ἐλάχιστα αἰσθανόταν νὰ ἔχη τὴν ὁποιαδήποτε σχέση μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἑνὸς λιμπεραλισμοῦ δηλαδὴ πού μᾶς ἔδωσε μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμ. Αὐτοκρατορίας τὰ προϊόντα της τεχνολογίας πού ἔχομε σήμερα, ἀλλά μὲ ἕνα δυσανάλογο κόστος σὲ φθορὰ ἀνθρώπων, φύσεως καὶ ἀγαθῶν. Κυρίως στὴν ἴδια τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρῶτα. Μιλοῦμε γιὰ τὰ «ἐγκλήματα» τοῦ Στάλιν μὲ τὶς μειονότητες. Μὰ ἐπὶ δύο αἰῶνες ξερριζώματα πληθυσμῶν καὶ καταστροφὲς λαοτήτων δὲν εἶναι ἡ πολιτικὴ τῆς «Εὐρώπης» στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο; Τὰ προβλήματα αὐτὰ δὲν ἔχομε σήμερα; Αὐτὸ ὅμως πού ἔχει σημασία εἶναι ὁ τρόπος πού ἀκόμη σήμερα ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀντιμετωπίζει νοητικὰ τὰ προβλήματα καὶ τὰ ἰδεολογήματα πού θέλει νὰ τὰ περίκλειση. «Μωαμεθανικὸν ἔθνος» λέγει εἶναι οἱ Σλάβοι τῆς Βοσνίας-Ἐρζεγοβίνης καὶ τὰ προβλήματα τῶν πολέμων εἶναι ἀνωριμότητες «ἐθνικισμῶν». Αὐτὴ εἶναι ἡ νέα «κοινὴ γνώμη»...
Δὲν δείχνουν ὅμως αὐτὰ ὅτι εἶναι μᾶλλον ἐγγενῶς ἀδύνατο στὴν δυτικὴ Εὐρώπη νὰ ἀποκτήση συνείδηση μεσογειακοῦ χώρου καὶ πιθανὸν θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπομονωθῆ πλήρως ὡς πολιτικὸς παράγων ἀπὸ αὐτὴν τὴν περιοχὴ τοῦ κόσμου, τουλάχιστον γιὰ ὅσο θὰ διαρκέση, ὥσπου νὰ βρεθῆ κάποια τάξη γι' αὐτόν; Δὲν εἶναι τάχα μιὰ ἄμεση συνέπεια τῆς κατευθυνόμενης ἰδεολογίας μὲ παραστάσεις τοῦ παρελθόντος (γενοκτονίες καὶ ξερριζώματα) ἡ «αὐτονόητη» σήμερα «ἐπιστημονικὴ θέση» περὶ τῆς ὑψηλῆς παιδαγωγικῆς σημασίας τῶν τοπικῶν πολέμων στὴν πιὸ πολύπλοκη περιοχὴ τοῦ κόσμου καὶ ἄμεσης ζωτικῆς σημασίας γιὰ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη;
Ἀλλὰ οἱ αἰτίες τοῦ παραλόγου ἔχουν τὸ παρελθόν τους κι' αὐτὸ ἴσως πρέπει νὰ παρακολουθήοωμε λίγο ἱστορικὰ μὲ μιὰ κάποια μείζονα εὐκρίνεια νοημάτων.
Πολὺ ἐνδιαφέρον -κυρίως τὰ οἰκονομικά (στὸ προηγούμενο κεφάλαιο). Σὲ ἄλλα σημεῖα, βεβαίως (ἡ ὀθωμανία συνέχεια τοῦ Βυζαντίου, ζήτω οἱ παπικοὶ ποὺ δολοφόνησαν τὸν «προτεστάντη» Κύριλλο Λούκαρι (μιὰ ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες μορφὲς τοῦ Ἑλληνισμοῦ, σημειωτέον)), μᾶλλον ξεφεύγει.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠροσοχὴ στὸν κίνδυνο τοῦ νεοθωμανισμοῦ. Τὸ φωνάζει καὶ ὁ Καραμπελιᾶς (ψέγοντας σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο καὶ τὸν Γιανναρᾶ, ἐσχάτως). Ἡ ἰσορροπία εἶναι σὲ τεντωμένο σχοινί.
Καλησπέρα
ΑπάντησηΔιαγραφήΞέρεις, ὅπως τόν διαβάζω, σχηματίζω τήν εἰκόνα ὅτι ὁ Γ.Κ. ἔχει διαφορετική ἀντίληψη περί τοῦ Κύριλλου Λούκαρη, τόν ὁποῖο ἀποκαλεῖ Βενετό. Δέν γνωρίζω καλά τό θέμα , ἀλλά δέν ἀντιλαμβάνομαι νά ζητωκραυγάζει γιά τήν δολοφονία του. Τόν ρόλο τῆς Βενετίας διαχωρίζει ἀπό τήν μετέπειτα ,ἄς ποῦμε προτεσταντική, ἀγγλοσαξωνική δύση, ἀλλά καί ἀπό τό Βατικανό.
Ὄντως ὁ ὅρος νεωθωμανισμός ἀκούγεται πολύ τελευταία. Νομίζω ὅμως πώς σέ μεγάλο βαθμό ὁ ὅρος δημιουργεῖ μπέρδεμα. Καί σίγουρα τό κεμαλικό στοιχεῖο, εἴτε μόνο του, εἴτε εὑρισκόμενο σέ μιά περίεργη ἰσορροπία μέ τούς ἰσλαμιστές ( πού δέν ξέρουμε πού θά καταλήξει), γιά μένα εἷναι κάτι ἐντελῶς διαφορετικό ἀπό τήν Ὀθωμανία.
Νομίζω πώς πράγματι, ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία εἶναι σέ μεγάλο βαθμό συνέχεια τοῦ Βυζαντίου, πολύ περισσότερο ἀπό ὅτι εἶναι ἡ σημερινή Τουρκία συνέχεια τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Καί ἡ παγίδα πού βλέπω νά στήνεται ἐδῶ και μερικά χρόνια ἀπό ρεύματα στύλ Ρεπούση, εἷναι ὁ παραλληλισμός Τουρκίας καί ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, παίρνοντας σάν δεδομένο τήν ὁμαλή συνύπαρξη Ὀρθοδοξίας -Ἰσλάμ, δημιουργοῦν συνθῆκες εὐνοϊκές γιά τήν σημερινή Τουρκία, ἕνα ἱστορικό μόρφωμα τελείως διαφορετικό, μέσα σέ ἕνα τελείως διαφορετικό περιβάλλον.
Ξέρεις ψάχνω μετά μανίας ἕνα βιβλίο πού εἷχε γράψει ὁ Γ.Κ. μέ τίτλο " Ἡ ἀνατολική Μεσόγειος ὡς εὐρωπαϊκή ἱστορία". Πρέπει νά εἷναι πολύ ἐνδιαφέρον. Ἄν τό πάρει πουθενά τό μάτι σου, πές μου...