Ἡ ἔννοια τῆς προόδου -ΤΟ "ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΝ ΖΗΤΗΜΑ" ΣΗΜΕΡΑ(3)

Ἡ πιό τρεχόντως ἐνδιαφέρουσα διαφορετική περί ζωῆς ἀντίληψη, δηλαδή ἡ ἔχουσα σχέση καί μέ τόν πρώην σοσιαλισμό, εἶναι ἡ ἀναπτυχθεῖσα ἐπί τοῦ ἀνατολικοῦ ἠμισφαιρίου καί ἡ ὁποία πρεσβεύει, ὅτι ἡ ζωή δέν εἶναι μέσον γιά σκοπούς, ἀλλά ὁ σκοπός ὅλων τῶν μέσων. Ἡ προσωπική ζωή τοῦ ἀτόμου, δηλαδή, καί ὄχι ἡ ζωή ὡς «ἀνθρώπινον εἶδος». Κανένα εἶδος ρατσισμοῦ πού νά ἐπικαλύπτεται μέ κάποια «θεωρία» σοσιαλδαρβινισμοῦ… Εἶναι βέβαια φανερό ὅτι σέ μία τέτοια περί ζωῆς φιλοσοφία, δύσκολα παρεισφρέουν ἀντιλήψεις περί «προόδου». Ἡ «πρόοδος» εἶναι στατιστικῶς μετρήσιμον μέγεθος, ἐνῶ ἡ παραπάνω περί προσωπικῆς ζωῆς ἀντίληψη τόν σκοπό τῆς κάθε «προόδου» τόν ἔχει ἐξ ἀρχῆς δεδομένον ὡς ἀφετηρία. Ἐδῶ εἶναι ἴσως ἀπαραίτητη μία μικρή ἐπιμονή στήν διαφορά. Καθόλου δέν ἀποκλείεται ἡ ὅποια περί προόδου φιλοσοφία νά ἔχει δυνάμει στόχο τήν ἀξιοποίηση τῆς ἀτομικῆς ζωῆς. Μόνο ὅτι στά καπιταλιστικά δεδομένα, μέχρι τώρα, ἡ προσωπική «εὐδαιμονία» ( συνισταμένη κατά τήν θεωρία τοῦ Λώκ στήν ἀπόλαυση ὑλικῶν ἀγαθῶν) συνιστᾶ στατιστικόν μέγεθος καί ὄχι φιλοσοφική κατηγορία, διότι ἁπλούστατα τά ὑλικά πού θά καταναλώση ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά τά παράγη ὁ ἴδιος. Ἡ κοινωνία συνεπῶς πρέπει νά εὐημερῆ, λέει ἡ θεωρία, γιά νά εὐημερῆ καί ὁ ἄνθρωπος, ἄρα ὀρθῶς ἡ ζωή εἶναι μέσον πρός σκοπούς. ( Ὁ ὅρος βέβαια «κοινωνική εὐημερία» δέν εἶναι τόσο προφανής στήν σημασία του, ὅσο ὑποβάλλει ἡ περί «ἀναπτύξεως» ἰδεολογία. Δέν εἶναι δηλαδή προφανές ὅτι «εὐημερία» καί «εὐμάρεια» εἶναι ὄροι ταυτόσημοι, ἀλλά τοῦτο ἀπαιτεῖ ἡ ἰδεολογία τῆς «προόδου» πού πρός στιγμήν δέν θά μᾶς ἀπασχολήση). 

Γιά νά δείξωμε μέ ἕνα παράδειγμα τήν στατιστική ἀντίληψη περί προσωπικῆς εὐδαιμονίας στόν καπιταλισμό, θά πάρωμε τήν ὑγεία, πού ἀποτελεῖ καί τόν βασικώτερο τῶν παραγόντων τῆς εὐδαιμονίας. Ἡ παραγωγή ἐνδιαφέρεται βεβαίωςγια τήν ἀτομική ὑγεία διότι εἶναι προϋπόθεση τελέσεώς της. Ὄχι ὅμως «ἀνθωπιστικῶς», γιά τήν συγκεκριμένη περίπτωση τοῦ συγκεκριμένου ἀνθρώπου, ἀλλά στατιστικῶς. Ἕνα 30% ἀποχή ἀπό τό ἐργοστάσιο λόγω ἀσθενείας εἶναι σοβαρός παράγων. Ἡ «πρόνοια» συνεπῶς ἀναλαμβάνει αὐτό τό ποσοστό νά τό μειώση. Ἀλλά ὄχι ἀκριβῶς μέ γιατρούς. Οἱ γιατροί, ὅπως θά δειχθῆ, ὅσο πιό ἀστοιχείωτοι κατά πλειονότητα εἶναι, τόσο καλύτερα ἐπιτυχαίνει ὁ στόχος μειώσεως τοῦ ποσοστοῦ. Ἡ φαρμακοβιομηχανία καί ἡ χημεία (τῶν ὁποίων τά προωθημένα τμήματα ἐρεύνης ἦταν μέχρι τώρα γιά τά χημικά ὄπλα καταστροφῆς πληθυσμῶν) ἀναλαμβάνουν νά βελτιώσουν τήν κατάσταση ὑγείας τοῦ πληθυσμοῦ καί πρός τοῦτο ἐκπονοῦν ἐκτεταμένα προγράμματα ἐρεύνης, ἐπενδύοντας ἑκατομμύρια. Γιά κάθε ἀρρώστια κυκλοφοροῦν διάφορα παρασκευάσματα, τά ὁποῖα δοκιμάζονται τόσο στό ἐργαστήριο ,ὅσο κυρίως καί στήν πράξη. Αὐτά πρέπει ἀναγκαστικά νά διατεθοῦν στήν ἀγορά καί νά φέρουν τά λεφτά τῆς ἐρεύνης πίσω, διότι ἄλλως πώς αὐτή σταματάει. Συνεπῶς ἡ πλειονότης τῶν γιατρῶν δέν χρειάζεται νά ἀποτελεῖται ἀπό ἀρίστους ἐπιστήμονες, οἱ ὁποῖοι θά μποροῦν κάθε φορά νά γράψουν ὠρισμένα μόνο φάρμακα. Πρέπει νά ἀποτελεῖται καί ἀπό λίγο ἀνίδεους ἕως ἄσχετους, πού νά μποροῦν νά γράφουν εὔκολα φάρμακα, ὥστε τά χρήματα νά ἐπιστρέψουν καί ἡ ἔρευνα νά συνεχισθῆ. Τελικῶς βέβαια ἡ «ἴαση» ἐπιτυγχάνεται, κατά τήν διάρκεια ὅμως τῆς διαδικασίας εἶναι φανερό πώς κάποιο σύνολο ἀσθενῶν χρησιμοποιεῖται σάν πειραματόζωα. Πολύ πρός τήν ἔρευνα τῆς «ἀποτελεσματικότητας» τῶν φαρμάκων συντελεῖ προφανῶς καί ἡ κατάσταση τοῦ «τρίτου κόσμου» (τά στρατόπεδα συγκεντρώσεως δέν ἔπαψαν νά ὑπάρχουν. Ἁπλῶς ἄν στόν πόλεμο ἦταν περιωρισμένης ἐκτάσεως, σήμερα δέν εἶναι οὔτε κάν χῶρες ἀλλά ὁλόκληροι ἤπειροι). Συνεπῶς ἔλλειψη πειραματοζώων δέν ὑπάρχει… Καί πάλι ὅμως μερικῶς μόνον μπορεῖ νά ὑπάρξη ἀποτελεσματική ἡ ἔρευνα στόν τρίτο κόσμο, γιατί οἱ ἀσθένειες ἔχουν διάφορες αἰτίες στούς ἀνεπτυγμένους καί τούς ὑπανάπτυκτους. Στούς ὑπανάπτυκτους εἶναι ἐπιδημικῆς μορφῆς, γιά τίς ὁποῖες τά συνήθη φάρμακα ἐπαρκοῦν (ὅπως δείχνει ἄλλωστε καί ἡ πληθυσμιακή αὔξησή τους). Στούς ἀνεπτυγμένους ἔχουν συνήθως αἰτίες ἀπό τόν τρόπο ὀργανώσεως τῆς παραγωγῆς, δηλαδή ψυχικές καί ἐκ τῆς μολύνσεως τοῦ περιβάλλοντος. Προκειμένου αὐτές νά καταπολεμηθοῦν, εἶναι ἀνάγκη συνεχῶς νά ἀναπτύσσεται ἡ ἔρευνα, συνεχῶς δηλαδή νά αὐξάνεται ἡ ψυχική ἔνταση (στρές) καί ἡ μόλυση τοῦ περιβάλλοντος πού τίς προκαλοῦν. Ἄρα μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὄντως ὁ ἄνθρωπος σήμερα κρατιέται διά τῆς «ἰατρικῆς» περισσότερο στή ζωή, ἡ «ὑγεία» του ὅμως χειροτερεύει ἀντί νά καλλιτερέψει. Διαφορετικά θά ἔπρεπε ἡ «πρόοδος»» νά φέρει ἐλάττωση τῶν φαρμάκων σύν τῷ χρόνω καί ὄχι αὔξησή τους… Βέβαια ὁ ἄνθρωπος σήμερα δέν φοβᾶται τίς ἐπιδημίες, ἀλλά τά αἴτια πού ἀπειλοῦν διαρκῶς τήν ὑγεία του εἶναι πλέον κατάσταση ἐνδημική. Τό κυριώτερο ἀπό αὐτά εἶναι ἡ … «εὐημερία». Ἡ φύση ( πού ὅταν λειτουργῆ κανονικά δέν γνωρίζει ἀσθένειες ἀλλά μόνο ζωή ἤ θάνατο καί ἔχει σοφούς μηχανισμούς νά ἐξασφαλίζη αὐτό τό πράγμα) ἔχει ὁρίσει – καί τοῦτο προφανῶς πρός ἐξασφάλιση τῆς ὑγείας τῶν εἰδῶν – νά μή βρίσκουν τά ζῶα πάντα ἀφθονία τροφῆς ἀλλά κατά περιόδους. Τό χειμώνα π.χ. ὅταν πέφτει χιόνι, πολλά ζῶα πεινοῦν, καί, τά πιό ἀδύνατα, δηλαδή οἱ πιθανοί φορεῖς ἀσθενειῶν, πεθαίνουν. Ὁ ἄνθρωπος ὅμως διά τῆς «εὐημερίας» μπορεῖ νά τρώη σήμερα σέ ὅλη του τήν ζωή ὅτι θέλει καί ὅποτε θέλει. Ἀποτέλεσμα: ἀπό τήν πληθώρα φαγωσίμων νά τρέφεται πλέον λογικῶς καί ὄχι φυσικῶς. Κανονίζει δηλαδή ὁ ἴδιος ἐκ τῶν προτέρων τί θά φάη καί πώς θά συνδυάση τίς… θερμίδες, πράγμα πού βέβαια σημαίνει ἐπίθεση κατά τοῦ ὀργανισμοῦ (ἡ, κατά τήν φιλοσοφική γλώσσα τοῦ «Διαφωτισμοῦ», «κυριαρχία τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῆς φύσης»!). Ἐνῶ λοιπόν ἡ φύση ὤρισε, μόλις φθάσει ἡ ζάχαρη στήν γλώσσα ἀμέσως νά λειτουργῆ τό ἀντανακλαστικό πού δίνει ἐντολή στόν ὀργανισμό νά χύση ἰνσουλίνη, τώρα, μέ τό χημικό ὑποκατάστατο τῆς ζάχαρης πού περιορίζει τίς θερμίδες, χύνεται μέν ἡ ἰνσουλίνη στόν ὀργανισμό, ἀλλά δέν βρίσκει τίποτε νά κάψη ἀφοῦ δέν ὑπάρχει ζάχαρη. Αὐτό φυσικά ἀργά ἤσύντομα δημιουργεῖ στόν ὀργανισμό ἀνωμαλία, ὅποτε παρίσταται ἡ ἀνάγκη γιά τό προκατασκευασμένο χάπι πού τήν διορθώνει. Αὐτό πάλι διορθώνει τό μέν, χαλάει κάτι ἄλλο, παρίσταται ἡ ἀνάγκη γιά ἄλλο χάπι κ.ο.κ. Ἔτσι προφανῶς ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά φθάση καί τά ἑκατό σάν τούς προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀφοῦ δέν ἀφήνη μέ τά χάπια καμμιά ἀρρώστια νά τοῦ ὑπονομεύση μακροχρονίως τήν ὑγεία, ἀλλά μόνο ἔτσι… Ἡ ἀρχή γίνεται βέβαια σέ μεγάλο ποσοστό μέ τά ψυχοχάπια, προκειμένου βέβαια νά ἐπιτευχθοῦν οἱ ὑψηλοί ρυθμοί ἀναπτύξεως πού προβλέπουν τά προγράμματα… Ἐπίσης καί στήν βιομηχανία φαμάκων.

Τό παράδειγμα τῆς ὑγείας δέν εἶναι τό μόνο. Ὅταν ἡ ζωή εἶναι μέσον γιά σκοπούς, τότε οἱ σκοποί καθορίζουν κατά ἀναλόγους μέ τούς παραπάνω τρόπους ὅλες τίς περιοχές τῆς ἀτομικῆς ζωῆς. Τά «ἀνθρώπινα δικαιώματα» καί οἱ «προσωπικές ἐλευθερίες» κατοχυρώνονται ἐπίσης «ἀπόλυτα» ἀλλά πάντα ἐντός ποσοστῶν. Ἡ παραγωγή αὐτοκινήτων π.χ. πρέπει ἐντός της προσεχοῦς δεκαετίας νά ἐγγίση συγκεκριμένους δεῖκτες ἀναπτύξεως. Γιά νά ἐπιτευχθῆ αὐτό, χρειάζεται ὠρισμένο ποσοστό τοῦ πληθυσμοῦ νά εἶναι ἐργάτες, ἕνα ἄλλο μηχανικοί, ἕνα τρίτο μηχανολόγοι, ἕνα τέταρτο διευθυντές καί μάνατζερ καί ἕνα πέμπτο… φιλόσοφοι. Εἶναι συνεπῶς ἐκ τῶν προτέρων κανονισμένα τά ποσοστά πού θά ὑπάρξουν αὐτοί μετά δέκα χρόνια. Οἱ «ἴσες εὐκαιρίες» στήν ἐκαίδευση κατά θεωρίαν ὑπάρχουν πάντα, ἀλλά μόνον μέσα στίς ἔμμεσες κοινωνικές διαδικασίες πού ἐξασφαλίζουν τά ποσοστά! Σίγουρα μέσα στό ποσοστό τῶν μελλοντικῶν ἐργατῶν θά ὑπάρχουν κάποιοι πού θά ἤσαν προωρισμένοι γιά φιλόσοφοι, ποιητές, γλύπτες, κ.λπ. ἀλλά σημασία ἔχει αὐτά νά προκύψουν ποσοστιαίως, διότι τά ποσοστά ἐνδιαφέρουν καί ὄχι ἡ … μεταφυσική.

...Αὐτή ἡ ἔννοια τῆς προόδου [ σημ. τῶν μεσογειακών πολιτισμῶν ] εἶναι προφανῶς ριζικά διάφορη ἀπό αὐτό πού ἐννοοῦμε σάν πρόοδο σέ μία βιομηχανικῶς ὀργανωμένη κοινωνία τοῦ σημερινοῦ καπιταλιστικοῦ κόσμου, ἤ μᾶλλον ἀπό αὐτό πού οἱ ἴδιες προτείνουν ὡς πρόοδο. Εἶναι μία πρόοδος, ὅπως εἴπαμε, ἐξασφαλιζομένη μέ ποσοστά, ἐντός τῶν ὁποίων παραμένει ἡ δικαιακή ἔννοια τοῦ ἀτόμου, ἀλλά χάνεται, καί κατά τρόπον ἀναγκαστικόν, ἐκείνη τοῦ συγκεκριμένου ἀνθρώπου. Σκοπός τῆς ἀρχαίας κοινωνίας εἶναι νά κάνη τόν ἄνθρωπο φιλόσοφο (ἀργότερα τόν ρόλο τοῦ φιλοσόφου θά τόν ὑποκαταστήση ὁ ρόλος τοῦ ἁγίου), ἐνῶ στήν βιομηχανικῶς ὀργανωμένη κοινωνία ὁ ρόλος τοῦ ἀνθρώπου θά κανονισθῆ διά προγραμματισμοῦ. Ἡ ἐργασία δέν ἀποτελεῖ προαίρεση ἀλλά καταναγκασμό. Ὁ μή ἐργαζόμενος δέν ἁγιάζει, πεθαίνει. Στίς βιομηχανικές κοινωνίες δέν ὑπάρχει ἕνα μίνιμουμ ἐξασφαλίσεως τοῦ ἀνθρώπου, στό ὁποῖο μπορεῖ κανείς νά ἀρκεσθῆ προκειμένου νά… ἁγιάση, δηλαδή νά πραγματοποιήση τούς τελείως δικούς του προσωπικούς σκοπούς. Οἱ πάντες εἶναι ὑποχρεωμένοι νά δουλέψουν καί ὁ βαθμός τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας ἤ προαιρέσεως εἶναι ἐπακριβῶς μηδέν. Ἡ μόνη ἰδιοκτησία εἶναι ἡ ἐργασία, διότι ἄνευ αὐτῆς δέν ὑπάρχει παραγωγή. Ἡ προγραμματισμένη ὅμως παραγωγή προκαθορίζει ἐξ ἴσου καί τήν ἐργασία, δηλαδή τελικῶς τήν ὅλη κοινωνική ὑπόσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ σαλός στήν Δύση δέν ἁγιάζει, ἁπλῶς γίνεται περιθώριο. Ἡ ἔννοια τῆς προόδου τῶν ἀρχαίων κοινωνιῶν, πού εἶναι ἐνέργεια φιλοσοφικῶς ὑπαγορευόμενη, θά μεταβληθῆ στούς ἀπό τό κράτος ὑποδεικνυομένους σκοπούς. Τό κράτος θά υἱοθετήση αὐτό πού οἱ ἀρχαῖοι μέ μεγάλην δυσπιστία ἀντιμετώπιζαν, τήν ἐπιστήμη, καί ἡ φιλοσοφία θά μεταβληθῆ σέ ὄργανο τῆς πολιτικῆς. Θά ἰδοῦμε πιό κάτω πώς περίπου.

Ἀκριβῶς συνεπῶς περί προόδου κατά τήν μετατροπή τῶν «φιλοσοφικῶν» κοινωνιῶν σέ κοινωνίες ἐργασίας δέν μπορεῖ νά γίνη λόγος, διότι ἐξαρτᾶται μέ ποιά μέτρα μετράει κανείς τήν πρόοδο. Στήν ἀρχαιότητα καί στόν ἑλληνικό μεσαίωνα σκοπός τῆς προόδου ἦταν ἡ προσωπική τελείωση. Κατά τούς νεώτερους χρόνους ἔγινε ἡ δικαιοσύνη μέσα σέ ὅλο καί συνεχῶς σμικρυνόμενα πλαίσια προσωπικῆς ἐλευθερίας. Καί ἐπειδή ἀκριβῶς ἡ δικαιοσύνη εἶναι ἡ ἀποκλειστική μέριμνα τοῦ κράτους, ἡ φιλοσοφία θά λάβη τόν ρόλο τοῦ ἐνδιαμέσου λόγου μεταξύ κρατικῆς βίας (γιά τήν ἐφαρμογή τῆς δικαιοσύνης) καί ἐπαναστάσεως. Οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι θά κληθοῦν νά ὑποστηρίξουν ὅλα τά ὡς τώρα ἐμφανισθέντα συστήματα στήν ἱστορία τοῦ δυτικοῦ κράτους. Ποῦ λοιπόν ὀφείλεται αὐτή ἡ ἀνυποχώρητη ἰδεολογία περί προόδου, πού ἀποτελεῖ τόν ἀκρογωνιαῖον λίθον τῶν βιομηχανικῶν κοινωνιῶν, παρά τήν διαπίστωση τῶν κολοσσιαίων προβλημάτων πού βαρύνουν ὅλη τήν σύγχρονη ἀνθρωπότητα ἀπό αὐτόν τόν τρόπο ἐξέλιξης;… Πῶς ἄραγε εἶναι δυνατόν νά «παρακμάση» ἡ φιλοσοφία στούς μεσογειακούς χώρους πού γεννήθηκε –στούς ὁποίους διατηρήθηκε ὡς πλήρης συνείδηση τουλάχιστον μέχρι τόν 16ο αἰώνα – καί νά ἀρχίση νά «ἀνθῆ» στόν ἀγγλοσαξονικό χῶρο τῆς Εὐρώπης ἀπό τήν Μεταρρύθμιση καί ἐδῶ; Δηλοῖ αὐτό κάποιο κοινωνικό προτέρημα ἤ κάποιο μοιραῖο ἐλάττωμα; Δυστυχῶς ἡ πραγματικότητα συνηγορεῖ ὑπέρ τοῦ δευτέρου. Οἱ ἰδεολογικοί κόσμοι τῆς Μεσογείου ( Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ) ἤσαν τόσο βεβαρημένοι ἀπό φιλοσοφική ἐπεξεργασία καί τόσο κοσμοθεωρητικά πολύπλοκοι πού ἦταν ἀδύνατο νά κατανοηθοῦν ἀπό τά παιδευτικῶς ἄμοιρα σύνολα τῆς βόρειας Εὐρώπης.