Ἐκεῖνο τόν Ἀπρίλη...( 13-4-1204)

Ἀπό τό ΡΕΣΑΛΤΟ πού κυκλοφορεῖ

ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΗ...
(Ἡ ἅλωση τοῦ 1204)
Γράφει: Ὁ π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός

Ἄν ἡ 29η Μαΐου εἶναι ἡμέρα πένθους γιά τόν Ἑλληνισμό, διότι φέρνει στή μνήμη μας τήν ἅλωση τῆς Πόλης ἀπό τούς Ὀθωμανούς τό 1453, ἄλλο τόσο ἀποφράς εἶναι γιά τό Γένος μας καί ἡ 13η Ἀπριλίου, διότι κατ' αὐτήν ἔπεσε ἡ Πόλη τό 1204 στούς Φράγκους. Τό δεύτερο γεγονός δέν ὑστερεῖ καθόλου σέ σημασία καί συνέπειες ἔναντι τοῦ πρώτου. Αὐτή εἶναι σήμερα ἡ κοινή διαπίστωση τῆς ἱστορικῆς ἔρευνας. Ἀπό τό 1204 ἡ Πόλη, καί σύνολη ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώμης, δέν μπόρεσε νά ξαναβρεῖ τήν πρώτη της δύναμη. Τό φραγκικό χτύπημα ἐναντίον της ἦταν τόσο δυνατό, πού ἔκτοτε ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν «μία πόλη καταδικασμένη νά χαθεῖ» (Ἔλ. Ἀρβελέρ). Ἀξίζει, συνεπῶς, μία θεώρηση τοῦ γεγονότος αὐτοῦ ἔστω καί στά περιορισμένα ὅρια ἑνός ἄρθρου.


1. Στίς 12/13 Ἀπριλίου 1204, ἔπειτα ἀπό μία πεισματική καί μακρόχρονη πολιορκία, κατελάμβαναν οἱ Φραγκολατῖνοι Σταυροφόροι τήν Κωνσταντινούπολη. Ἡ χριστιανική αὐτοκρατορία τῆς Ρωμανίας/ Βυζαντίου ἔσβηνε κάτω ἀπό τό θανάσιμο πλῆγμα τῆς φραγκικῆς Δύσεως. Τό γεγονός αὐτό ἦταν σημαντικότατο σέ δύο κατευθύνσεις: α) ἐσωτερικά, διότι σφράγισε καθοριστικά τήν περαιτέρω πορεία τῆς αὐτοκρατορίας, καί β) ἐξωτερικά, διότι καθόρισε ἐπίσης τελεσίδικα τίς σχέσεις μέ τή Δύση, ἀλλά καί μέ τήν ἀνερχόμενη δύναμη τῶν Ὀθωμανῶν. Ἡ τραγική ἱστορική ἐπιλογή τοῦ Ρωμαίϊκου, πού ἐκφράζεται μέ τόν γνωστό ἐκεῖνο λόγο «κρειττότερον (…) φακιόλιον (…) Τούρκων ἤ καλύπτρα λατινική», ὑποστασιώνεται στά 1204, ὅταν πλέον ἀποκαλύπτονται ἀδιάστατα οἱ διαθέσεις τῆς Φραγκιᾶς ἔναντι τῆς Ρωμαίϊκης Ἀνατολῆς.

Ἀπό τό 1095 ἀρχίζουν οἱ σταυροφορίες, ἐκστρατεῖες δηλαδή τοῦ Χριστιανικοῦ κόσμου τῆς Εὐρώπης, μέ σκοπό, κατά τίς ἐπιφανειακές διακηρύξεις, τήν ἀπελευθέρωση καί ὑπεράσπιση τῶν Ἁγίων Τόπων. Στίς ἐπιχειρήσεις αὐτές, πού κράτησαν ὡς τόν 15ο αἰῶνα, πρωτοστατοῦσαν οἱ ἑκάστοτε Πάπες, διότι ἦσαν «ἱεροί πόλεμοι» κατά τῶν ἀπίστων. Βέβαια ἡ ἔρευνα ἔχει ἐπισημάνει στίς ἐκστρατεῖες αὐτές καί ταπεινά ἐλατήρια, λ.χ. τυχοδιωκτισμό, δίψα πλουτισμοῦ κ.α. Εἶναι ὅμως σήμερα πέρα ἀπό κάθε ἀμφιβολία ὅτι οἱ σταυροφορίες κύριο σκοπό εἶχαν τή φραγκική κυριαρχία στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή καί, τελικά, τή διάλυση τῆς Ὀρθοδόξου Αὐτοκρατορίας τῆς Νέας Ρώμης, πού ἦταν τό ἐμπόδιο στόν ἐπεκτατισμό καί τά μονοκρατορικά σχέδια τῆς μετακαρλομάγνειας Φραγκοσύνης. Τό 1204, ἡ ἅλωση τῆς Πόλης ἀπό τούς Φράγκους, ἡ διάλυση τῆς «Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας» καί ἡ ἐπακολουθήσασα Φραγκοκρατία ἐπιβεβαιώνουν τήν ἐκτίμηση αὐτή.

2. Τά γεγονότα τοῦ 1204 συνδέονται μέ τήν Δ΄ σταυροφορία. Ἡ σχετική βούληση γι' αὐτήν ἐκφράσθηκε τό 1199 μέ τήν εὐλογία τοῦ πάπα Ἰννοκεντίου Γ΄ (1198-1216), «πνευματικοῦ πατέρα» τῶν δύο βασικῶν ἐπεκτατικῶν μέσων της φραγκοπαπικῆς ἐξουσίας, τῆς «Ἱερᾶς Ἐξετάσεως» (Inquisitio) καί τῆς Οὐνίας (ὡς ἰδέας). Συνεργάτης αὐτόκλητος παρουσιάσθηκε ὁ δόγης (δούκας) τῆς Βενετίας Δάνδολος μέ τό στόλο του. Σπουδαῖο ἱστορικό πρόβλημα εἶναι ἡ ἐκτροπή τῆς Δ΄ σταυροφορίας ἀπό τούς Ἁγίους Τόπους πρός τήν Κωνσταντινούπολη. ΄Ἦταν σκοπός ἀνομολόγητος ἤ τραγική σύμπτωση; Ἡ πλειονότητα τῶν ἱστορικῶν, καί μάλιστα τῶν ἀδέσμευτων, δέχεται τό πρῶτο. Ἐπρόκειτο γιά καλά ὀργανωμένο σχέδιο, πού ἀποσκοποῦσε στό νά δοθεῖ ἰσχυρό κτύπημα στήν Ὀρθόδοξη Αὐτοκρατορία, πού περνοῦσε περίοδο κάμψεως λόγω τῆς ἐντάσεως τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου. Κατά τά δυτικά χρονικά, μάλιστα, κάποιοι λατῖνοι ἄρχοντες ἀρνήθηκαν νά συμμετάσχουν, ὅταν ἔμαθαν τήν ἀλλαγή τοῦ σκοποῦ τῆς σταυροφορίας. Οἱ περισσότεροι ὅμως συμβιβάσθηκαν ἀπό οἰκονομική ἀνάγκη. Ἔμειναν κυρίως οἱ «μυημένοι» στή συνωμοσία κατά τῆς Νέας Ρώμης κάτω ἀπό τήν «πνευματική» ἡγεσία τοῦ Πάπα καί τή στρατιωτική τοῦ Δόγη, πού μετέβαλε τή Βενετία σέ θαλασσοκράτειρα δύναμη μέ τήν ἐκμηδένιση τοῦ «Βυζαντίου». Ὁ βενετικός στόλος μετέφερε στήν Προποντίδα ἄγριες μάζες Φλαμανδῶν, Φράγκων, Γερμανῶν - τά χειρότερα στρώματα τῆς δυτικῆς κοινωνίας, κακοποιούς, ἐγκληματίες, καιροσκόπους. Ἡ ἀμοιβή τοῦ Δόγη: ἡ μισή λεία ἀπό τή λεηλασία τῆς πλουσιότερης πρωτεύουσας τοῦ τότε κόσμου.

3. Βέβαια, τά φραγκοπαπικά σχέδια διευκολύνθηκαν ἀπό τήν ἐσωτερική ἀρρυθμία τῆς Ἀνατολικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἀπό τόν ΙΑ' αἰῶνα ἄρχισε προοδευτικά ἡ παρακμή της. Τό 1071 στό Ματζικέρτ ὁ «βυζαντινός» στρατός δέχθηκε μεγάλη ἧττα ἀπό τούς Σελτζούκους Τούρκους, μέ συνέπεια τήν ἀπώλεια μεγάλου τμήματος τῆς Μ. Ἀσίας. Παράλληλα (1071) χάθηκε τό τελευταῖο ἔρεισμα τῆς Κωνσταντινουπόλεως στήν Ἰταλία, ἡ Βάρις (Bari), πέφτοντας στά χέρια τῶν Νορμανδοφράγκων. Οἱ ἀνορθωτικές προσπάθειες τῶν Κομνηνῶν δέν εἶχαν σημαντικά ἀποτελέσματα καί τό κράτος ὑποχωρεῖ σταδιακά στήν οἰκονομική ἰσχύ τῶν ἰταλικῶν πόλεων. Ἡ αὐτοκρατορία παραχωρεῖ σημαντικά προνόμια στή Βενετία, Πίζα καί Γένουα μέ ἀντάλλαγμα στρατιωτική βοήθεια. Τό ἀποτέλεσμα ὅμως ἦταν νά δημιουργηθοῦν ἀκμαῖες δυτικές παροικίες στήν Ἀνατολή, μεταβάλλοντας τό ἔδαφος τῆς αὐτοκρατορίας σέ δικό τους ἐμπορικό χῶρο. Οἱ Ἰταλοφράγκοι ἑδραιώθηκαν στήν Ἀνατολή καί ἐνίσχυσαν τή βουλιμία τῆς εὐρύτερης φραγκικῆς οἰκογένειας.

Ἀλλά καί τό κοινωνικό κλῖμα τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἦταν τήν ἐποχή αὐτή ἀρκετά ἀντίξοο. Ἡ Πόλη ἔχει πιά ἀπομονωθεῖ καί ἀναπτύσσονται φυγόκεντρες τάσεις λόγω τῆς δυσαρέσκειας τῶν ἐπαρχιῶν. Διοίκηση καί πολίτες συναγωνίζονται μεταξύ τους σέ διαφθορά. Οἱ φορολογίες εἶναι δυσβάστακτες καί βαρύνουν τούς πολίτες τῶν ἐπαρχιῶν. Ἡ κεντρική ἐξουσία ἀμφισβητεῖται καί σημειώνονται ἐπαναστατικά κινήματα. Ἡ φήμη γιά τή μυθώδη πολυτέλεια τῆς Πόλης καί τῶν κατοίκων της εἶχε διαδοθεῖ καί στή Δύση μέ εὔλογες συνέπειες. Τά ἀμύθητα πλούτη τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔτρεφαν τή φαντασία τῶν πολλῶν καί διευκόλυναν τά ἐπεκτατικά σχέδια τῶν λίγων, τῆς φραγκικῆς ἡγεσίας. Βέβαια, οἱ ἀνύποπτοι ἐπαρχιῶτες τῆς αὐτοκρατορίας εἶδαν στήν ἀρχή ὡς θεία τιμωρία τήν καταστροφή τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Φράγκους, ὁ δέ ὄχλος της ἔλαβε μέρος στή λεηλασία. Ἀργότερα ὅμως θά συνειδητοποιηθοῦν οἱ σκοποί τῶν Φράγκων καί θά ἐκτιμηθοῦν σωστά τά γεγονότα.

4. Ἡ ὀργάνωση τῆς σταυροφορίας ἄρχισε τό 1201. Σημαντικοί φράγκοι φεουδάρχες δήλωσαν συμμετοχή: ὁ κόμης τῆς Φλάνδρας Βαλδουίνος, ὁ κόμης τῆς Καμπανίας Τιμπώ, ὁ ἱστορικός Γοδεφρεῖδος Βιλλεαρδουίνος καί ὁ μαρκήσιος Βονιφάτιος Μομφερατικός. Ἡ συγκέντρωση τοῦ στρατοῦ ἔγινε τόν Ἰούνιο τοῦ 1202 στή Βενετία. Τό Νοέμβριο τοῦ 1202 καταλήφθηκε γιά λογαριασμό τῶν Βενετῶν ἡ δαλματική πόλη Ζάρα, πού εἶχε ἀποστατήσει καί ὑπαχθεῖ στό βασίλειο τῆς Οὐγγαρίας. Οἱ δυναστικές ἔριδες στήν Κωνσταντινούπολη («Ἄγγελοι») διευκόλυναν - ὡς συνήθως - τά δυτικά σχέδια. Οἱ σταυροφόροι στίς 24.5.1203 ξεκίνησαν ἀπό τή Ζάρα καί μέσω Κερκύρας κατευθύνθηκαν γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Ἡ θέα τῆς πόλεως τούς ἄφησε κατάπληκτους. «Δέν μποροῦσαν νά φαντασθοῦν πώς ὑπῆρχε στόν κόσμο τόσο ἰσχυρή πόλη»-σημειώνει ὁ Γ. Βιλλεαρδουίνος στήν ἱστορία του. Στίς 6 Ἰουλίου ἄρχισε ἡ πρώτη πολιορκία, μέ λεηλασίες στά προάστια καί τίς ἀκτές τῆς Προποντίδας. Προσπάθεια τῶν πολιορκουμένων, τή νύκτα τῆς Πρωτοχρονιᾶς τοῦ 1204, νά πυρπολήσουν τόν ἐχθρικό στόλο, ἀπέτυχε. Ἐπεκράτησε τότε ἀναρχία. Στίς 25 Ἰανουαρίου ὁ λαός ἀνεκήρυξε αὐτοκράτορα τόν Νικόλαο Καναβό, ἐνῶ ὁ αὐτοκράτορας Ἀλέξιος Δ΄ συνελήφθη καί ἐκτελέστηκε (8.2.1204). Νέος αὐτοκράτορας ἐκλέχθηκε ὁ Ἀλέξιος Ἐ΄ ὁ Μούρτζουφλος. Μάταια προσπάθησε νά ὀργανώσει τήν ἄμυνα καί νά περιορίσει τίς λεηλασίες. Οἱ σταυροφόροι ἤδη τό Μάρτιο τοῦ 1204 εἶχαν ὑπογράψει συνθήκη γιά τήν τύχη τῆς αὐτοκρατορίας μετά τήν πτώση τῆς πρωτεύουσας. Βασικές ἀποφάσεις: θά ἐκλεγόταν λατῖνος αὐτοκράτορας καί λατῖνος πατριάρχης. Ἔτσι φάνηκαν καί οἱ ἀληθινοί σκοποί τῆς ἐκστρατείας. Ἐπίσης καθορίσθηκε ὁ τρόπος διανομῆς τῆς λείας καί τῶν ἐδαφῶν τῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ μεγάλη ἐπίθεση κατά τοῦ θαλασσίου τείχους ἔγινε στίς 9 Ἀπριλίου. Ἡ τελική ὅμως ἐπίθεση ἔλαβε χώρα στίς 12 καί ξημερώνοντας 13 ἔπεσε ἡ Πόλη. Ἡ ἡγεσία εἶχε ἤδη διαλυθεῖ. Αὐτοκράτωρ καί εὐγενεῖς ἐγκατέλειψαν τήν πόλη καί μόνο οἱ κληρικοί ἔμειναν, γιά νά προϋπαντήσουν τούς σταυροφόρους καί νά τούς δηλώσουν τήν ὑποταγή τῆς Βασιλεύουσας. Ὁ λαός πίστευε στά χριστιανικά αἰσθήματα τῶν νικητῶν, ἀλλά διαψεύσθηκε οἰκτρά.

5. Ἡ συμπεριφορά τῶν σταυροφόρων ἀπεκάλυψε στούς ἀνατολικούς τή φραγκική Δύση, ἑκατόν πενήντα χρόνια μετά τό ἐκκλησιαστικό σχῖσμα. Ἔγιναν ἀπό τούς Φράγκους ἀκατονόμαστες πράξεις ἀγριότητας καί θηριωδίας. Φόνευαν ἀδιάκριτα γέροντες, γυναῖκες καί παιδιά. Λεηλατοῦν καί διαρπάζουν τόν πλοῦτο τῆς «βασίλισσας τῶν πόλεων τοῦ κόσμου». Στή διανομή τῶν λαφύρων μετέσχε, κατά συμφωνία καί ὁ Πάπας. Τό χειρότερο: πυρπόλησαν τό μεγαλύτερο μέρος τῆς Πόλης καί ἐξανδραπόδισαν ἕνα τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ της. Σ' αὐτά πρέπει νά προστεθοῦν οἱ βιασμοί τῶν γυναικῶν καί τά ἄλλα κακουργήματα. Μόνο τήν πρώτη μέρα φονεύθηκαν 7.000 κάτοικοι τῆς Πόλης. Ἰδιαιτέρως δέ στόχος τῆς θηριωδίας ἦταν ὁ Κλῆρος. Ἐπίσκοποι καί ἄλλοι κληρικοί ὑπέστησαν φοβερά βασανιστήρια καί κατασφάζονταν μέ πρωτοφανῆ μανία. Ὁ Πατριάρχης μόλις μπόρεσε ξυπόλητος καί γυμνός νά περάσει στήν ἀπέναντι ἀκτή. Ἡ Κωνσταντινούπολη ἀπογυμνώθηκε ἀπό τούς θησαυρούς της. Ἐσυλήθηκαν οἱ ναοί καί αὐτή ἡ Ἁγία Σοφία, μάλιστα μέσα σέ σκηνές φρίκης. Στή λεηλασία πρωτοστατοῦσε ὁ λατινικός κλῆρος. Κανείς δέν φανταζόταν ὅτι ἡ Πόλη θά ἔκρυβε τόσο ἀνεκτίμητους θησαυρούς. Ἐπί πολλά χρόνια τά δυτικά πλοῖα μετέφεραν θησαυρούς στή Δ. Εὐρώπη, ὅπου καί σήμερα κοσμοῦν ἐκκλησίες, μουσεῖα καί ἰδιωτικές συλλογές. (π.χ. Ἅγιος Μάρκος, Βενετία) Ἕνα μέρος τῶν θησαυρῶν (κυρίως χειρόγραφα) καταστράφηκε. Μέγα μέρος ἀπό τούς «βυζαντινούς» θησαυρούς τοῦ Ἄγ. Μάρκου ἐκποιήθηκε τό 1795 ἀπό τή Βενετική Δημοκρατία γιά πολεμικές ἀνάγκες.

6. Βαθύτερα ἴχνη ἀπό τήν ἴδια τήν καταστροφή «τῆς πόλης τῶν Πόλεων» χαράχθηκαν μέσα στίς ψυχές τῶν Ὀρθοδόξων. Γιά τούς Ρωμηούς ἦταν πιά ἀπόλυτα βεβαιωμένο ὅτι ἡ Δ΄ σταυροφορία εἶχε ἀπ' ἀρχῆς στόχο τήν ἅλωση τῆς Πόλης καί τήν διάλυση τῆς Ρωμαίϊκης Αὐτοκρατορίας. Καί εἶναι γεγονός ὅτι οἱ δυτικές πηγές βλέπουν τήν καταστροφή τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὡς τιμωρία τῶν «αἱρετικῶν» (Γραικῶν), πού ἦσαν «ἀσεβεῖς καί χειρότεροι ἀπό τούς Ἑβραίους». Τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως τή βλέπουν ὡς «νίκη τῆς Χριστιανοσύνης». Τό χάσμα, συνεπῶς, μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως, πού εἶχε ἀνοίξει μέ τό σχῖσμα (1054), γίνεται τώρα ἀγεφύρωτο. Οἱ "Βυζαντινοί" εἶχαν τήν εὐκαιρία, ἄλλωστε, νά ζήσουν τό μῖσος τῶν Φράγκων ἐναντίον τους. Κατά τόν ἱστορικό Νικήτα Χωνιάτη, αὐτόπτη μάρτυρα τῆς ἁλώσεως, ἡ ἁρπακτικότητα καί βαρβαρότητα τῶν σταυροφόρων δέν συγκρίνεται μέ τήν ἠπιότητα τῶν μουσουλμάνων, οἱ ὁποῖοι μόλις κατέλαβαν τά Ἱεροσόλυμα ἀρκέσθηκαν ἁπλῶς στήν ἐπιβολή μικροῦ φόρου, ἀποφεύγοντας κάθε βιαιότητα. Οἱ «Βυζαντινοί» συνειδητοποίησαν ὅτι μετά τό 1204 οἱ Λατῖνοι - Φράγκοι ἦσαν ὁ οὐσιαστικός ἐχθρός τους, γιατί μόνο ἀπ' αὐτούς κινδύνευε ἡ ὀρθόδοξη πίστη καί ἡ παράδοση τοῦ Γένους. Ἔτσι, διαμορφώθηκε ἡ στάση τῶν ἀνθενωτικῶν, πού προέκριναν τήν πρόσκαιρη συνεργασία μέ τούς Ὀθωμανούς ἀπό τή «φιλία» τῶν Φράγκων, ἐπιλέγοντας μεταξύ δύο κακῶν. Μία στάση πού θά ἐκφρασθεῖ θεολογικά καί ἀπό τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό τό 18ο αἰῶνα.

Ἡ ἅλωση τοῦ 1204 ὅμως εἶχε καί εὐεργετικές συνέπειες σέ μία ἄλλη διάσταση. Ὁ μέσος Ρωμηός θά συνειδητοποιήσει τή σημασία τῆς διαλύσεως τῆς αὐτοκρατορίας. Ὅσο μάλιστα θά παρατείνεται ἡ φραγκοκρατία, ἡ ἀντιπάθεια ἐναντίον τῶν Λατίνων θά μεταστοιχειωθεῖ σέ ὁμοψυχία. Λόγω δέ τῆς διασπάσεως τῆς ἑνότητας τῶν ἐπιμέρους ἐθνοτήτων τῆς αὐτοκρατορίας μετά τό 1204, θά ἀρχίσει ὁ τονισμός τῆς ἐθνικότητας, μέ ἐμφάνιση τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως. Ὁ τραυματισμός δέ τοῦ ἐθνικοῦ γοήτρου θά γεννήσει τή Μ. Ἰδέα, ὡς πόθο ἐπανακτήσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί ἀνασυστάσεως τῆς Αὐτοκρατορίας.
Ἡ πορεία τῶν πραγμάτων ὁδήγησε τή χώρα μας νά καταλήξει, ἀπό τή σχέση «προστασίας» σέ συμμαχίες μέ τίς μεγάλες δυτικές δυνάμεις καί σήμερα σέ «νομαρχία» τῆς Ἑνωμένης Εὐρώπης. Τό Εὐρωπαϊκό «Διευθυντήριο» ἔχει τήν δυνατότητα νά συνεχίζει τήν ἅλωση τοῦ Γένους/Ἔθνους μας μέ ἄλλους τρόπους. Πόσο τό συνειδητοποιοῦν αὐτό οἱ Πολιτικοί μας στίς συναλλαγές τους μέ τήν Δυτική Ἡγεσία; Τουλάχιστον, γιά νά μετριάζεται ἡ ἄκρατη αἰσιοδοξία μας καί νά μή πορευόμαστε μέ αὐταπάτες...

http://www.resaltomag.gr/forum/viewtopic.php?t=3278